Before I begin to speak about my subject proper let me make a few introductory remarks. I feel I shall have great difficulties in communicating my thoughts to you and I think some of them may be diminished by mentioning them to you beforehand. The first one, which almost I need not mention, is that English is not my native tongue and my expression therefore often lacks that precision and subtlety which would be desirable if one talks about a difficult subject. All I can do is to ask you to make my task easier by trying to get at my meaning in spite of the faults which I will constantly be committing against the English grammar.
The second difficulty I will mention is this, that probably many of you come up to this lecture of mine with slightly wrong expectations. And to set you right in this point I will say a few words about the reason for choosing the subject I have chosen: When your former secretary honoured me by asking me to read a paper to your society, my first thought was that I would certainly do it and my second thought was that if I was to have the opportunity to speak to you I should speak about something which I am keen on communicating to you and that I should not misuse this opportunity to give you a lecture about, say, logic. I call this a misuse, for to explain a scientific matter to you it would need a course of lectures and not an hour’s paper. Another alternative would have been to give you what’s called a popular scientific lecture, that is a lecture intended to make you believe that you understand a thing which actually you don’t understand, and to gratify what I believe to be one of the lowest desires of modern people, namely the superficial curiosity about the latest discoveries of science. I rejected these alternatives and decided to talk to you about a subject which seems to me to be of general importance, hoping that it may help to clear up your thoughts about this subject (even if you should entirely disagree with what I will say about it).
My third and last difficulty is one which, in fact, adheres to most lengthy philosophical lectures and it is this, that the hearer is incapable of seeing both the road he is led and the goal which it leads to. That is to say: he either thinks: “I understand all he says, but what on earth is he driving at” or else he thinks “I see what he’s driving at, but how on earth is he going to get there.” All I can do is again to ask you to be patient and to hope that in the end you may see both the way and where it leads to.
My subject, as you know, is Ethics and I will adopt the explanation of that term which Professor Moore has given in his book Principia Ethica. He says: “Ethics is the general enquiry into what is good.” Now I am going to use the term Ethics in a slightly wider sense, in a sense in fact which includes what I believe to be the most essential part of what is generally called Aesthetics.
And to make you see as clearly as possible what I take to be the subject matter of Ethics I will put before you a number of more or less synonymous expressions each of which could be substituted for the above definition, and by enumerating them I want to produce the same sort of effect which Galton produced when he took a number of photos of different faces on the same photographic plate in order to get the picture of the typical features they all had in common. And as by showing to you such a collective photo I could make you see what is the typical—say—Chinese face; so if you look through the row of synonyms which I will put before you, you will, I hope, be able to see the characteristic features they all have in common and these are the characteristic features of Ethics.
Now instead of saying “Ethics is the enquiry into what is good” I could have said Ethics is the enquiry into what is valuable, or, into what is really important, or I could have said Ethics is the enquiry into the meaning of life, or into what makes life worth living, or into the right way of living. I believe if you look at all these phrases you will get a rough idea as to what it is that Ethics is concerned with.
Now the first thing that strikes one about all these expressions is that each of them is actually used in absolute sense on the other. If for instance I say that this is a good chair this means that the chair serves a certain predetermined purpose and the word good here has only meaning so far as this purpose has been previously fixed upon. In fact the word good in the relative sense simply means coming up to a certain predetermined standard. Thus when we say that this man is a good pianist we mean that he can play pieces of a certain degree of difficulty with a certain degree of dexterity. And similarly if I say that it is important for me not to catch cold I mean that catching a cold produces certain describable disturbances in my life and if I say that this is the right road I mean that it’s the right road relative to a certain goal.
Used in this way these expressions don’t present any difficult or deep problems. But this is not how Ethics uses them. Supposing that I could play tennis and one of you saw me playing and said “Well, you play pretty badly” and suppose I answered “I know, I’m playing pretty badly but I don’t want to play any better,” all the other man could say would be “Ah, then that’s all right.” But suppose I had told one of you a preposterous lie and he came up to me and said, “You’re behaving like a beast” and then I were to say “I know I behave badly, but then I don’t want to behave any better,” could he then say “Ah, then that’s all right”? Certainly not; he would say “Well, you ought to want to behave better.” Here you have an absolute judgment of value, whereas the first instance was one of relative judgment.
The essence of this difference seems to be obviously this: Every judgment of relative value is a mere statement of facts and can therefore be put in such a form that it loses all the appearance of a judgment of value: Instead of saying “This is the right way to Granchester,” I could equally well have said, “This is the right way you have to go if you want to get to Granchester in the shortest time”; “This man is a good runner” simply means that he runs a certain number of miles in a certain number of minutes, etc.
Now what I wish to contend is that, although all judgments of relative value can be shown to be mere statement of facts, no statement of fact can ever be, or imply, a judgment of absolute value.
Let me explain this: Suppose one of you were an omniscient person and therefore knew all the movements of all the bodies in the world dead or alive and that he also knew all the states of mind of all human beings that ever lived, and suppose this man wrote all he knew in a big book, then this book would contain the whole description of the world; and what I want to say is, that this book would contain nothing that we would call an ethical judgment or anything that would logically imply such a judgment. It would of course contain all relative judgments of value and all true scientific propositions and in fact all true propositions that can be made. But all the facts described would, as it were, stand on the same level and in the same way all propositions stand on the same level. There are no propositions which, in any absolute sense, are sublime, important, or trivial.
Now perhaps some of you will agree to that and be reminded of Hamlet’s words: “Nothing is either good or bad, but thinking makes it so.” But this again could lead to a misunderstanding. What Hamlet says seems to imply that good and bad, though not qualities of the world outside us, are attributes to our states of mind. But what I mean is that a state of mind, so far as we mean by that a fact which we can describe, is in no ethical sense good or bad.
If for instance in our world-book we read the description of a murder with all its details physical and psychological, the mere description of these facts will contain nothing which we could call an ethical proposition. The murder will be on exactly the same level as any other event, for instance the falling of a stone. Certainly the reading of description might cause us pain or rage or any other emotion, or we might read about the pain or rage caused by this murder in other people when they have heard of it, but there will simply be facts, facts, and facts but no Ethics.
And now I must say that if I contemplate what Ethics really would have to be if there were such a science, this result seems to me quite obvious. It seems to me obvious that nothing we could ever think or say should be the thing. That we cannot write a scientific book, the subject matter of which could be intrinsically sublime and above all other subject matters. I can only describe my feeling by the metaphor, that, if a man could write a book on Ethics which really was a book on Ethics, this book would, with an explosion, destroy all the other books in the world. Our words used as we use them in science, are vessels capable only of containing and conveying meaning and sense, natural meaning and sense. Ethics, if it is anything, is supernatural and our words will only express facts; as a teacup will only hold a teacup full of water and if I were to pour out a gallon over it.
I said that so far as facts and propositions are concerned there is only relative value and relative good, right, etc. And let me, before I go on, illustrate this by a rather obvious example. The right road is the road which leads to an arbitrarily predetermined end and it is quite clear to us all that there is no sense in talking about the right road apart from such a predetermined goal. Now let us see what we could possibly mean by the expression, ‘the absolutely right road.’ I think it would be the road which everybody on seeing it would, with logical necessity, have to go, or be ashamed for not going.
And similarly the absolute good, if it is a describable state of affairs, would be one which everybody, independent of his tastes and inclinations, would necessarily bring about or feel guilty for not bringing about. And I want to say that such a state of affairs is a chimera. No state of affairs has, in itself, what I would like to call the coercive power of an absolute judge.
Then what have all of us who, like myself, are still tempted to use such expressions as ‘absolute good,’ ‘absolute value,’ etc., what have we in mind and what do we try to express? Now whenever I try to make this clear to myself it is natural that I should recall cases in which I would certainly use these expressions and I am then in the situation in which you would be if, for instance, I were to give you a lecture on the psychology of pleasure. What you would do then would be to try and recall some typical situation in which you always felt pleasure. For, bearing this situation in mind, all I should say to you would become concrete and, as it were, controllable. One man would perhaps choose as stock example the sensation when taking a walk on a fine summer’s day. Now in this situation I am, if I want to fix my mind on what I mean by absolute or ethical value.
And there, in my case, it always happens that the idea of one particular experience presents itself to me which therefore is, in a sense, my experience par excellence and this is the reason why, in talking to you now, I will use this experience as my first and foremost example. (As I have said before, this is an entirely personal matter and others would find other examples more striking.) I will describe this experience in order, if possible, to make you recall the same or similar experiences, so that we may have a common ground for our investigation.
I believe the best way of describing it is to say that when I have it I wonder at the existence of the world. And I am then inclined to use such phrases as ‘how extraordinary that anything should exist’ or ‘how extraordinary that the world should exist.’
I will mention another experience straight away which I also know and which others of you might be acquainted with: it is, what one might call, the experience of feeling absolutely safe. I mean the state of mind in which one is inclined to say ‘I am safe, nothing can injure me whatever happens.’ Now let me consider these experiences, for, I believe, they exhibit the very characteristics we try to get clear about. And there the first thing I have to say is, that the verbal expression which we give to these experiences is nonsense!
If I say ‘I wonder at the existence of the world’ I am misusing language. Let me explain this: It has a perfectly good and clear sense to say that I wonder at something being the case, we all understand what it means to say that I wonder at the size of a dog which is bigger than any one I have ever seen before or at any thing which, in the common sense of the word, is extraordinary. In every such case I wonder at something being the case which I could conceive not to be the case. I wonder at the size of this dog because I could conceive of a dog of another, namely the ordinary size, at which I should not wonder. To say ‘I wonder at such and such being the case’ has only sense if I can imagine it not to be the case.
In this sense one can wonder at the existence of, say, a house when one sees it and has not visited it for a long time and has imagined that it had been pulled down in the meantime. But it is nonsense to say that I wonder at the existence of the world, because I cannot imagine it not existing.
I could of course wonder at the world round me being as it is. If for instance I had this experience while looking into the blue sky, I could wonder at the sky being blue as opposed to the case when it’s clouded. But that’s not what I mean. I am wondering at the sky being whatever it is. One might be tempted to say that what I am wondering at is a tautology, namely at the sky being blue or not blue. But then it’s just nonsense to say that one is wondering at a tautology.
Now the same applies to the other experience which I have mentioned, the experience of absolute safety. We all know what it means in ordinary life to be safe. I am safe in my room, when I cannot be run over by an omnibus. I am safe if I have had whooping cough and cannot therefore get it again. To be safe essentially means that it is physically impossible that certain things should happen to me and therefore it is nonsense to say that I am safe whatever happens. Again this is a misuse of the word ‘safe’ as the other example was of a misuse of the word ‘existence’ or ‘wondering.’
Now I want to impress on you that a certain characteristic misuse of our language runs through all ethical and religious expressions. All these expressions seem, prima facie, to be just similes. Thus it seems that when we are using the word right in an ethical sense, although, what we mean, is not right in its trivial sense, it’s something similar, and when we say ‘This is a good fellow,’ although the word good here doesn’t mean what it means in the sentence ‘This is a good football player’ there seems to be some similarity. And when we say ‘This man’s life was valuable’ we don’t mean it in the same sense in which we would speak of some valuable jewellery but there seems to be some sort of analogy.
Now all religious terms seem in this sense to be used as similes or allegorically. For when we speak of God and that he sees everything and when we kneel and pray to him all our terms and actions seem to be parts of a great and elaborate allegory which represents him as a human being of great power whose grace we try to win etc.
But this allegory also describes the experience which I have just referred to. For the first of them is, I believe, exactly what people were referring to when they said that God had created the world; and the experience of absolute safety has been described by saying that we feel safe in the hands of God. Third experience of the same kind is that of feeling guilty and again this was described by the phrase that God disapproves of our conduct.
Thus in ethical and religious language we seem constantly to be using similes. But a simile must be the simile for something. And if I can describe a fact by means of a simile I must also be able to drop the simile and to describe the facts without it. Now in our case as soon as we try to drop the simile and simply to state the facts which stand behind it, we find that there are no such facts. And so, what at first appeared to be simile now seems to be mere nonsense.
Now the three experiences which I have mentioned to you (and I could have added others) seem to those who have experienced them, for instance to me, to have in some sense an intrinsic, absolute value. But when I say they are experiences, surely, they are facts; they have taken place then and there, lasted a certain definite time and consequently are describable. And so from what I have said some minutes ago I must admit it is nonsense to say that they have absolute value. And I will make my point still more acute by saying ‘It is the paradox that an experience, a fact, should seem to have supernatural value.’
Now there is a way in which I would be tempted to meet this paradox. Let me first consider, again, our first experience of wondering at the existence of the world and let me describe it in a slightly different way; we all know the like of which we have never yet seen. Now suppose such an event happened. Take the case that one of you suddenly grew a lion’s head and began to roar. Certainly that would be as extraordinary a thing as I can imagine. Now whenever we should have recovered from our surprise, what I would suggest would be to fetch a doctor and have the case scientifically investigated and if it were not for hurting him I would have him vivisected. And where would the miracle have got to?
For it is clear that when we look at it in this way everything miraculous has disappeared; unless what we mean by this term is merely that a fact has not yet been explained by science which again means that we have hitherto failed to group this fact with others in a scientific system. This shows that it is absurd to say ‘Science has proved that there are no miracles.’
The truth is that the scientific way of looking at a fact is not the way to look at it as a miracle. For imagine whatever fact you may, it is not in itself miraculous in the absolute sense of that term. For we see now that we have been using describe the experience of wondering at the existence of the world by saying: it is the experience of seeing the world as a miracle.
Now I am tempted to say that the right expression in language for the miracle of the existence of the world, though it is not any proposition in language, is the existence of language itself. But what then does it mean to be aware of this miracle at some times and not at other times? For all I have said by shifting the expression of the miraculous from an expression by means of language to the expression by the existence of language, all I have said is again that we cannot express what we want to express and that all we can say about the absolute miraculous remains nonsense.
Now the answer to all this will seem perfectly clear to many of you. You will say: Well, if certain experiences constantly tempt us to attribute a quality to them which we call absolute or ethical value and importance, this simply shows that by these words we don’t mean nonsense, that after all what we mean by saying that an experience has absolute value is just a fact like other facts and that all it comes to is that we have not yet succeeded in finding the correct logical analysis of what we mean by our ethical and religious expressions. Now when this is urged against me I at once see clearly, as it were in a flash of light, not only that no description that I can think of would do to describe what I mean by absolute value, but that I would reject every significant description that anybody could possibly suggest, ab initio, on the ground of its significance.
That is to say: I see now that these nonsensical expressions were not nonsensical because I had not yet found the correct expressions, but that their nonsensicality was their very essence. For all I wanted to do with them was just to go beyond the world and that is to say beyond significant language. My whole tendency and, I believe, the tendency of all men who ever tried to write or talk Ethics or Religion was to run against the boundaries of language.
This running against the walls of our cage is perfectly, absolutely hopeless. Ethics so far as it springs from the desire to say something about the ultimate meaning of life, the absolute good, the absolute valuable, can be no science. What it says does not add to our knowledge in any sense. But it is a document of a tendency in the human mind which I personally cannot help respecting deeply and I would not for my life ridicule it.
[Delivered in November 1929 to the Heretics Society, Cambridge University.]
Euthyphro. Why have you left the Lyceum, Socrates? and what are you doing in the Porch of the King Archon? Surely you cannot be concerned in a suit before the King, like myself?
Socrates. Not in a suit, Euthyphro; impeachment is the word which the Athenians use.
Euthyphro. What! I suppose that some one has been prosecuting you, for I cannot believe that you are the prosecutor of another.
Socrates. Certainly not.
Euthyphro. Then some one else has been prosecuting you?
Socrates. Yes.
Euthyphro. And who is he?
Socrates. A young man who is little known, Euthyphro; and I hardly know him: his name is Meletus, and he is of the deme of Pitthis. Perhaps you may remember his appearance; he has a beak, and long straight hair, and a beard which is ill grown.
Euthyphro. No, I do not remember him, Socrates. But what is the charge which he brings against you?
Socrates. What is the charge? Well, a very serious charge, which shows a good deal of character in the young man, and for which he is certainly not to be despised. He says he knows how the youth are corrupted and who are their corruptors. I fancy that he must be a wise man, and seeing that I am the reverse of a wise man, he has found me out, and is going to accuse me of corrupting his young friends. And of this our mother the state is to be the judge. Of all our political men he is the only one who seems to me to begin in the right way, with the cultivation of virtue in youth; like a good husbandman, he makes the young shoots his first care, and clears away us who are the destroyers of them. This is only the first step; he will afterwards attend to the elder branches; and if he goes on as he has begun, he will be a very great public benefactor.
Euthyphro. I hope that he may; but I rather fear, Socrates, that the opposite will turn out to be the truth. My opinion is that in attacking you he is simply aiming a blow at the foundation of the state. But in what way does he say that you corrupt the young?
Socrates. He brings a wonderful accusation against me, which at first hearing excites surprise: he says that I am a poet or maker of gods, and that I invent new gods and deny the existence of old ones; this is the ground of his indictment.
Euthyphro. I understand, Socrates; he means to attack you about the familiar sign which occasionally, as you say, comes to you. He thinks that you are a neologian, and he is going to have you up before the court for this. He knows that such a charge is readily received by the world, as I myself know too well; for when I speak in the assembly about divine things, and foretell the future to them, they laugh at me and think me a madman. Yet every word that I say is true. But they are jealous of us all; and we must be brave and go at them.
Socrates. Their laughter, friend Euthyphro, is not a matter of much consequence. For a man may be thought wise; but the Athenians, I suspect, do not much trouble themselves about him until he begins to impart his wisdom to others, and then for some reason or other, perhaps, as you say, from jealousy, they are angry.
Euthyphro. I am never likely to try their temper in this way.
Socrates. I dare say not, for you are reserved in your behaviour, and seldom impart your wisdom. But I have a benevolent habit of pouring out myself to everybody, and would even pay for a listener, and I am afraid that the Athenians may think me too talkative. Now if, as I was saying, they would only laugh at me, as you say that they laugh at you, the time might pass gaily enough in the court; but perhaps they may be in earnest, and then what the end will be you soothsayers only can predict.
Euthyphro. I dare say that the affair will end in nothing, Socrates, and that you will win your cause; and I think that I shall win my own.
Socrates. And what is your suit, Euthyphro? are you the pursuer or the defendant?
Euthyphro. I am the pursuer.
Socrates. Of whom?
Euthyphro. You will think me mad when I tell you.
Socrates. Why, has the fugitive wings?
Euthyphro. Nay, he is not very volatile at his time of life.
Socrates. Who is he?
Euthyphro. My father.
Socrates. Your father! my good man?
Euthyphro. Yes.
Socrates. And of what is he accused?
Euthyphro. Of murder, Socrates.
Socrates. By the powers, Euthyphro! how little does the common herd know of the nature of right and truth. A man must be an extraordinary man, and have made great strides in wisdom, before he could have seen his way to bring such an action.
Euthyphro. Indeed, Socrates, he must.
Socrates. I suppose that the man whom your father murdered was one of your relatives—clearly he was; for if he had been a stranger you would never have thought of prosecuting him.
Euthyphro. I am amused, Socrates, at your making a distinction between one who is a relation and one who is not a relation; for surely the pollution is the same in either case, if you knowingly associate with the murderer when you ought to clear yourself and him by proceeding against him. The real question is whether the murdered man has been justly slain. If justly, then your duty is to let the matter alone; but if unjustly, then even if the murderer lives under the same roof with you and eats at the same table, proceed against him. Now the man who is dead was a poor dependent of mine who worked for us as a field labourer on our farm in Naxos, and one day in a fit of drunken passion he got into a quarrel with one of our domestic servants and slew him. My father bound him hand and foot and threw him into a ditch, and then sent to Athens to ask of a diviner what he should do with him. Meanwhile he never attended to him and took no care about him, for he regarded him as a murderer; and thought that no great harm would be done even if he did die. Now this was just what happened. For such was the effect of cold and hunger and chains upon him, that before the messenger returned from the diviner, he was dead. And my father and family are angry with me for taking the part of the murderer and prosecuting my father. They say that he did not kill him, and that if he did, dead man was but a murderer, and I ought not to take any notice, for that a son is impious who prosecutes a father. Which shows, Socrates, how little they know what the gods think about piety and impiety.
Socrates. Good heavens, Euthyphro! and is your knowledge of religion and of things pious and impious so very exact, that, supposing the circumstances to be as you state them, you are not afraid lest you too may be doing an impious thing in bringing an action against your father?
Euthyphro. The best of Euthyphro, and that which distinguishes him, Socrates, from other men, is his exact knowledge of all such matters. What should I be good for without it?
Socrates. Rare friend! I think that I cannot do better than be your disciple. Then before the trial with Meletus comes on I shall challenge him, and say that I have always had a great interest in religious questions, and now, as he charges me with rash imaginations and innovations in religion, I have become your disciple. You, Meletus, as I shall say to him, acknowledge Euthyphro to be a great theologian, and sound in his opinions; and if you approve of him you ought to approve of me, and not have me into court; but if you disapprove, you should begin by indicting him who is my teacher, and who will be the ruin, not of the young, but of the old; that is to say, of myself whom he instructs, and of his old father whom he admonishes and chastises. And if Meletus refuses to listen to me, but will go on, and will not shift the indictment from me to you, I cannot do better than repeat this challenge in the court.
Euthyphro. Yes, indeed, Socrates; and if he attempts to indict me I am mistaken if I do not find a flaw in him; the court shall have a great deal more to say to him than to me.
Socrates. And I, my dear friend, knowing this, am desirous of becoming your disciple. For I observe that no one appears to notice you—not even this Meletus; but his sharp eyes have found me out at once, and he has indicted me for impiety. And therefore, I adjure you to tell me the nature of piety and impiety, which you said that you knew so well, and of murder, and of other offences against the gods. What are they? Is not piety in every action always the same? and impiety, again—is it not always the opposite of piety, and also the same with itself, having, as impiety, one notion which includes whatever is impious?
Euthyphro. To be sure, Socrates.
Socrates. And what is piety, and what is impiety?
Euthyphro. Piety is doing as I am doing; that is to say, prosecuting any one who is guilty of murder, sacrilege, or of any similar crime—whether he be your father or mother, or whoever he may be—that makes no difference; and not to prosecute them is impiety. And please to consider, Socrates, what a notable proof I will give you of the truth of my words, a proof which I have already given to others:—of the principle, I mean, that the impious, whoever he may be, ought not to go unpunished. For do not men regard Zeus as the best and most righteous of the gods?—and yet they admit that he bound his father (Cronos) because he wickedly devoured his sons, and that he too had punished his own father (Uranus) for a similar reason, in a nameless manner. And yet when I proceed against my father, they are angry with me. So inconsistent are they in their way of talking when the gods are concerned, and when I am concerned.
Socrates. May not this be the reason, Euthyphro, why I am charged with impiety—that I cannot away with these stories about the gods? and therefore I suppose that people think me wrong. But, as you who are well informed about them approve of them, I cannot do better than assent to your superior wisdom. What else can I say, confessing as I do, that I know nothing about them? Tell me, for the love of Zeus, whether you really believe that they are true.
Euthyphro. Yes, Socrates; and things more wonderful still, of which the world is in ignorance.
Socrates. And do you really believe that the gods, fought with one another, and had dire quarrels, battles, and the like, as the poets say, and as you may see represented in the works of great artists? The temples are full of them; and notably the robe of Athene, which is carried up to the Acropolis at the great Panathenaea, is embroidered with them. Are all these tales of the gods true, Euthyphro?
Euthyphro. Yes, Socrates; and, as I was saying, I can tell you, if you would like to hear them, many other things about the gods which would quite amaze you.
Socrates. I dare say; and you shall tell me them at some other time when I have leisure. But just at present I would rather hear from you a more precise answer, which you have not as yet given, my friend, to the question, What is “piety”? When asked, you only replied, Doing as you do, charging your father with murder.
Euthyphro. And what I said was true, Socrates.
Socrates. No doubt, Euthyphro; but you would admit that there are many other pious acts?
Euthyphro. There are.
Socrates. Remember that I did not ask you to give me two or three examples of piety, but to explain the general idea which makes all pious things to be pious. Do you not recollect that there was one idea which made the impious impious, and the pious pious?
Euthyphro. I remember.
Socrates. Tell me what is the nature of this idea, and then I shall have a standard to which I may look, and by which I may measure actions, whether yours or those of any one else, and then I shall be able to say that such and such an action is pious, such another impious.
Euthyphro. I will tell you, if you like.
Socrates. I should very much like.
Euthyphro. Piety, then, is that which is dear to the gods, and impiety is that which is not dear to them.
Socrates. Very good, Euthyphro; you have now given me the sort of answer which I wanted. But whether what you say is true or not I cannot as yet tell, although I make no doubt that you will prove the truth of your words.
Euthyphro. Of course.
Socrates. Come, then, and let us examine what we are saying. That thing or person which is dear to the gods is pious, and that thing or person which is hateful to the gods is impious, these two being the extreme opposites of one another. Was not that said?
Euthyphro. It was.
Socrates. And well said?
Euthyphro. Yes, Socrates, I thought so; it was certainly said.
Socrates. And further, Euthyphro, the gods were admitted to have enmities and hatreds and differences?
Euthyphro. Yes, that was also said.
Socrates. And what sort of difference creates enmity and anger? Suppose for example that you and I, my good friend, differ about a number; do differences of this sort make us enemies and set us at variance with one another? Do we not go at once to arithmetic, and put an end to them by a sum?
Euthyphro. True.
Socrates. Or suppose that we differ about magnitudes, do we not quickly end the differences by measuring?
Euthyphro. Very true.
Socrates. And we end a controversy about heavy and light by resorting to a weighing machine?
Euthyphro. To be sure.
Socrates. But what differences are there which cannot be thus decided, and which therefore make us angry and set us at enmity with one another? I dare say the answer does not occur to you at the moment, and therefore I will suggest that these enmities arise when the matters of difference are the just and unjust, good and evil, honourable and dishonourable. Are not these the points about which men differ, and about which when we are unable satisfactorily to decide our differences, you and I and all of us quarrel, when we do quarrel?
Euthyphro. Yes, Socrates, the nature of the differences about which we quarrel is such as you describe.
Socrates. And the quarrels of the gods, noble Euthyphro, when they occur, are of a like nature?
Euthyphro. Certainly they are.
Socrates. They have differences of opinion, as you say, about good and evil, just and unjust, honourable and dishonourable: there would have been no quarrels among them, if there had been no such differences—would there now?
Euthyphro. You are quite right.
Socrates. Does not every man love that which he deems noble and just and good, and hate the opposite of them?
Euthyphro. Very true.
Socrates. But, as you say, people regard the same things, some as just and others as unjust—about these they dispute; and so there arise wars and fightings among them.
Euthyphro. Very true.
Socrates. Then the same things are hated by the gods and loved by the gods, and are both hateful and dear to them?
Euthyphro. True.
Socrates. And upon this view the same things, Euthyphro, will be pious and also impious?
Euthyphro. So I should suppose.
Socrates. Then, my friend, I remark with surprise that you have not answered the question which I asked. For I certainly did not ask you to tell me what action is both pious and impious: but now it would seem that what is loved by the gods is also hated by them. And therefore, Euthyphro, in thus chastising your father you may very likely be doing what is agreeable to Zeus but disagreeable to Cronos or Uranus, and what is acceptable to Hephaestus but unacceptable to Here, and there may be other gods who have similar differences of opinion.
Euthyphro. But I believe, Socrates, that all the gods would be agreed as to the propriety of punishing a murderer: there would be no difference of opinion about that.
Socrates. Well, but speaking of men, Euthyphro, did you ever hear any one arguing that a murderer or any sort of evil-doer ought to be let off?
Euthyphro. I should rather say that these are the questions which they are always arguing, especially in courts of law: they commit all sorts of crimes, and there is nothing which they will not do or say in their own defence.
Socrates. But do they admit their guilt, Euthyphro, and yet say that they ought not to be punished?
Euthyphro. No; they do not.
Socrates. Then there are some things which they do not venture to say and do: for they do not venture to argue that the guilty are to be unpunished, but they deny their guilt, do they not?
Euthyphro. Yes.
Socrates. Then they do not argue that the evil-doer should not be punished, but they argue about the fact of who the evil-doer is, and what he did and when?
Euthyphro. True.
Socrates. And the gods are in the same case, if as you assert they quarrel about just and unjust, and some of them say while others deny that injustice is done among them. For surely neither God nor man will ever venture to say that the doer of injustice is not to be punished?
Euthyphro. That is true, Socrates, in the main.
Socrates. But they join issue about the particulars—gods and men alike; and, if they dispute at all, they dispute about some act which is called in question, and which by some is affirmed to be just, by others to be unjust. Is not that true?
Euthyphro. Quite true.
Socrates. Well then, my dear friend Euthyphro, do tell me, for my better instruction and information, what proof have you that in the opinion of all the gods a servant who is guilty of murder, and is put in chains by the master of the dead man, and dies because he is put in chains before he who bound him can learn from the interpreters of the gods what he ought to do with him, dies unjustly; and that on behalf of such an one a son ought to proceed against his father and accuse him of murder. How would you show that all the gods absolutely agree in approving of his act? Prove to me that they do, and I will applaud your wisdom as long as I live.
Euthyphro. It will be a difficult task; but I could make the matter very dear indeed to you.
Socrates. I understand; you mean to say that I am not so quick of apprehension as the judges: for to them you will be sure to prove that the act is unjust, and hateful to the gods.
Euthyphro. Yes indeed, Socrates; at least if they will listen to me.
Socrates. But they will be sure to listen if they find that you are a good speaker. There was a notion that came into my mind while you were speaking; I said to myself: “Well, and what if Euthyphro does prove to me that all the gods regarded the death of the serf as unjust, how do I know anything more of the nature of piety and impiety? for granting that this action may be hateful to the gods, still piety and impiety are not adequately defined by these distinctions, for that which is hateful to the gods has been shown to be also pleasing and dear to them.” And therefore, Euthyphro, I do not ask you to prove this; I will suppose, if you like, that all the gods condemn and abominate such an action. But I will amend the definition so far as to say that what all the gods hate is impious, and what they love pious or holy; and what some of them love and others hate is both or neither. Shall this be our definition of piety and impiety?
Euthyphro. Why not, Socrates?
Socrates. Why not! certainly, as far as I am concerned, Euthyphro, there is no reason why not. But whether this admission will greatly assist you in the task of instructing me as you promised, is a matter for you to consider.
Euthyphro. Yes, I should say that what all the gods love is pious and holy, and the opposite which they all hate, impious.
Socrates. Ought we to enquire into the truth of this, Euthyphro, or simply to accept the mere statement on our own authority and that of others? What do you say?
Euthyphro. We should enquire; and I believe that the statement will stand the test of enquiry.
Socrates. We shall know better, my good friend, in a little while. The point which I should first wish to understand is whether the pious or holy is beloved by the gods because it is holy, or holy because it is beloved of the gods.
Euthyphro. I do not understand your meaning, Socrates.
Socrates. I will endeavour to explain: we, speak of carrying and we speak of being carried, of leading and being led, seeing and being seen. You know that in all such cases there is a difference, and you know also in what the difference lies?
Euthyphro. I think that I understand.
Socrates. And is not that which is beloved distinct from that which loves?
Euthyphro. Certainly.
Socrates. Well; and now tell me, is that which is carried in this state of carrying because it is carried, or for some other reason?
Euthyphro. No; that is the reason.
Socrates. And the same is true of what is led and of what is seen?
Euthyphro. True.
Socrates. And a thing is not seen because it is visible, but conversely, visible because it is seen; nor is a thing led because it is in the state of being led, or carried because it is in the state of being carried, but the converse of this. And now I think, Euthyphro, that my meaning will be intelligible; and my meaning is, that any state of action or passion implies previous action or passion. It does not become because it is becoming, but it is in a state of becoming because it becomes; neither does it suffer because it is in a state of suffering, but it is in a state of suffering because it suffers. Do you not agree?
Euthyphro. Yes.
Socrates. Is not that which is loved in some state either of becoming or suffering?
Euthyphro. Yes.
Socrates. And the same holds as in the previous instances; the state of being loved follows the act of being loved, and not the act the state.
Euthyphro. Certainly.
Socrates. And what do you say of piety, Euthyphro: is not piety, according to your definition, loved by all the gods?
Euthyphro. Yes.
Socrates. Because it is pious or holy, or for some other reason?
Euthyphro. No, that is the reason.
Socrates. It is loved because it is holy, not holy because it is loved?
Euthyphro. Yes.
Socrates. And that which is dear to the gods is loved by them, and is in a state to be loved of them because it is loved of them?
Euthyphro. Certainly.
Socrates. Then that which is dear to the gods, Euthyphro, is not holy, nor is that which is holy loved of God, as you affirm; but they are two different things.
Euthyphro. How do you mean, Socrates?
Socrates. I mean to say that the holy has been acknowledge by us to be loved of God because it is holy, not to be holy because it is loved.
Euthyphro. Yes.
Socrates. But that which is dear to the gods is dear to them because it is loved by them, not loved by them because it is dear to them.
Euthyphro. True.
Socrates. But, friend Euthyphro, if that which is holy is the same with that which is dear to God, and is loved because it is holy, then that which is dear to God would have been loved as being dear to God; but if that which dear to God is dear to him because loved by him, then that which is holy would have been holy because loved by him. But now you see that the reverse is the case, and that they are quite different from one another. For one (theophiles) is of a kind to be loved cause it is loved, and the other (osion) is loved because it is of a kind to be loved. Thus you appear to me, Euthyphro, when I ask you what is the essence of holiness, to offer an attribute only, and not the essence—the attribute of being loved by all the gods. But you still refuse to explain to me the nature of holiness. And therefore, if you please, I will ask you not to hide your treasure, but to tell me once more what holiness or piety really is, whether dear to the gods or not (for that is a matter about which we will not quarrel) and what is impiety?
Euthyphro. I really do not know, Socrates, how to express what I mean. For somehow or other our arguments, on whatever ground we rest them, seem to turn round and walk away from us.
Socrates. Your words, Euthyphro, are like the handiwork of my ancestor Daedalus; and if I were the sayer or propounder of them, you might say that my arguments walk away and will not remain fixed where they are placed because I am a descendant of his. But now, since these notions are your own, you must find some other gibe, for they certainly, as you yourself allow, show an inclination to be on the move.
Euthyphro. Nay, Socrates, I shall still say that you are the Daedalus who sets arguments in motion; not I, certainly, but you make them move or go round, for they would never have stirred, as far as I am concerned.
Socrates. Then I must be a greater than Daedalus: for whereas he only made his own inventions to move, I move those of other people as well. And the beauty of it is, that I would rather not. For I would give the wisdom of Daedalus, and the wealth of Tantalus, to be able to detain them and keep them fixed. But enough of this. As I perceive that you are lazy, I will myself endeavor to show you how you might instruct me in the nature of piety; and I hope that you will not grudge your labour. Tell me, then—Is not that which is pious necessarily just?
Euthyphro. Yes.
Socrates. And is, then, all which is just pious? or, is that which is pious all just, but that which is just, only in part and not all, pious?
Euthyphro. I do not understand you, Socrates.
Socrates. And yet I know that you are as much wiser than I am, as you are younger. But, as I was saying, revered friend, the abundance of your wisdom makes you lazy. Please to exert yourself, for there is no real difficulty in understanding me. What I mean I may explain by an illustration of what I do not mean. The poet (Stasinus) sings—
Of Zeus, the author and creator of all these things,
You will not tell: for where there is fear there is also
reverence.
Now I disagree with this poet. Shall I tell you in what respect?
Euthyphro. By all means.
Socrates. I should not say that where there is fear there is also reverence; for I am sure that many persons fear poverty and disease, and the like evils, but I do not perceive that they reverence the objects of their fear.
Euthyphro. Very true.
Socrates. But where reverence is, there is fear; for he who has a feeling of reverence and shame about the commission of any action, fears and is afraid of an ill reputation.
Euthyphro. No doubt.
Socrates. Then we are wrong in saying that where there is fear there is also reverence; and we should say, where there is reverence there is also fear. But there is not always reverence where there is fear; for fear is a more extended notion, and reverence is a part of fear, just as the odd is a part of number, and number is a more extended notion than the odd. I suppose that you follow me now?
Euthyphro. Quite well.
Socrates. That was the sort of question which I meant to raise when I asked whether the just is always the pious, or the pious always the just; and whether there may not be justice where there is not piety; for justice is the more extended notion of which piety is only a part. Do you dissent?
Euthyphro. No, I think that you are quite right.
Socrates. Then, if piety is a part of justice, I suppose that we should enquire what part? If you had pursued the enquiry in the previous cases; for instance, if you had asked me what is an even number, and what part of number the even is, I should have had no difficulty in replying, a number which represents a figure having two equal sides. Do you not agree?
Euthyphro. Yes, I quite agree.
Socrates. In like manner, I want you to tell me what part of justice is piety or holiness, that I may be able to tell Meletus not to do me injustice, or indict me for impiety, as I am now adequately instructed by you in the nature of piety or holiness, and their opposites.
Euthyphro. Piety or holiness, Socrates, appears to me to be that part of justice which attends to the gods, as there is the other part of justice which attends to men.
Socrates. That is good, Euthyphro; yet still there is a little point about which I should like to have further information, What is the meaning of “attention”? For attention can hardly be used in the same sense when applied to the gods as when applied to other things. For instance, horses are said to require attention, and not every person is able to attend to them, but only a person skilled in horsemanship. Is it not so?
Euthyphro. Certainly.
Socrates. I should suppose that the art of horsemanship is the art of attending to horses?
Euthyphro. Yes.
Socrates. Nor is every one qualified to attend to dogs, but only the huntsman?
Euthyphro. True.
Socrates. And I should also conceive that the art of the huntsman is the art of attending to dogs?
Euthyphro. Yes.
Socrates. As the art of the ox herd is the art of attending to oxen?
Euthyphro. Very true.
Socrates. In like manner holiness or piety is the art of attending to the gods?—that would be your meaning, Euthyphro?
Euthyphro. Yes.
Socrates. And is not attention always designed for the good or benefit of that to which the attention is given? As in the case of horses, you may observe that when attended to by the horseman’s art they are benefited and improved, are they not?
Euthyphro. True.
Socrates. As the dogs are benefited by the huntsman’s art, and the oxen by the art of the ox herd, and all other things are tended or attended for their good and not for their hurt?
Euthyphro. Certainly, not for their hurt.
Socrates. But for their good?
Euthyphro. Of course.
Socrates. And does piety or holiness, which has been defined to be the art of attending to the gods, benefit or improve them? Would you say that when you do a holy act you make any of the gods better?
Euthyphro. No, no; that was certainly not what I meant.
Socrates. And I, Euthyphro, never supposed that you did. I asked you the question about the nature of the attention, because I thought that you did not.
Euthyphro. You do me justice, Socrates; that is not the sort of attention which I mean.
Socrates. Good: but I must still ask what is this attention to the gods which is called piety?
Euthyphro. It is such, Socrates, as servants show to their masters.
Socrates. I understand—a sort of ministration to the gods.
Euthyphro. Exactly.
Socrates. Medicine is also a sort of ministration or service, having in view the attainment of some object—would you not say of health?
Euthyphro. I should.
Socrates. Again, there is an art which ministers to the ship-builder with a view to the attainment of some result?
Euthyphro. Yes, Socrates, with a view to the building of a ship.
Socrates. As there is an art which ministers to the house builder with a view to the building of a house?
Euthyphro. Yes.
Socrates. And now tell me, my good friend, about the art which ministers to the gods: what work does that help to accomplish? For you must surely know if, as you say, you are of all men living the one who is best instructed in religion.
Euthyphro. And I speak the truth, Socrates.
Socrates. Tell me then, oh tell me—what is that fair work which the gods do by the help of our ministrations?
Euthyphro. Many and fair, Socrates, are the works which they do. Socrates. Why, my friend, and so are those of a general. But the chief of them is easily told. Would you not say that victory in war is the chief of them?
Euthyphro. Certainly.
Socrates. Many and fair, too, are the works of the husbandman, if I am not mistaken; but his chief work is the production of food from the earth?
Euthyphro. Exactly.
Socrates. And of the many and fair things done by the gods, which is the chief or principal one?
Euthyphro. I have told you already, Socrates, that to learn all these things accurately will be very tiresome. Let me simply say that piety or holiness is learning, how to please the gods in word and deed, by prayers and sacrifices. Such piety, is the salvation of families and states, just as the impious, which is unpleasing to the gods, is their ruin and destruction.
Socrates. I think that you could have answered in much fewer words the chief question which I asked, Euthyphro, if you had chosen. But I see plainly that you are not disposed to instruct me—dearly not: else why, when we reached the point, did you turn, aside? Had you only answered me I should have truly learned of you by this time the nature of piety. Now, as the asker of a question is necessarily dependent on the answerer, whither he leads, I must follow; and can only ask again, what is the pious, and what is piety? Do you mean that they are a, sort of science of praying and sacrificing?
Euthyphro. Yes, I do.
Socrates. And sacrificing is giving to the gods, and prayer is asking of the gods?
Euthyphro. Yes, Socrates.
Socrates. Upon this view, then piety is a science of asking and giving?
Euthyphro. You understand me capitally, Socrates.
Socrates. Yes, my friend; the. reason is that I am a votary of your science, and give my mind to it, and therefore nothing which you say will be thrown away upon me. Please then to tell me, what is the nature of this service to the gods? Do you mean that we prefer requests and give gifts to them?
Euthyphro. Yes, I do.
Socrates. Is not the right way of asking to ask of them what we want?
Euthyphro. Certainly.
Socrates. And the right way of giving is to give to them in return what they want of us. There would be no, in an art which gives to any one that which he does not want.
Euthyphro. Very true, Socrates.
Socrates. Then piety, Euthyphro, is an art which gods and men have of doing business with one another?
Euthyphro. That is an expression which you may use, if you like.
Socrates. But I have no particular liking for anything but the truth. I wish, however, that you would tell me what benefit accrues to the gods from our gifts. There is no doubt about what they give to us; for there is no good thing which they do not give; but how we can give any good thing to them in return is far from being equally clear. If they give everything and we give nothing, that must be an affair of business in which we have very greatly the advantage of them.
Euthyphro. And do you imagine, Socrates, that any benefit accrues to the gods from our gifts?
Socrates. But if not, Euthyphro, what is the meaning of gifts which are conferred by us upon the gods?
Euthyphro. What else, but tributes of honour; and, as I was just now saying, what pleases them?
Socrates. Piety, then, is pleasing to the gods, but not beneficial or dear to them?
Euthyphro. I should say that nothing could be dearer.
Socrates. Then once more the assertion is repeated that piety is dear to the gods?
Euthyphro. Certainly.
Socrates. And when you say this, can you wonder at your words not standing firm, but walking away? Will you accuse me of being the Daedalus who makes them walk away, not perceiving that there is another and far greater artist than Daedalus who makes them go round in a circle, and he is yourself; for the argument, as you will perceive, comes round to the same point. Were we not saying that the holy or pious was not the same with that which is loved of the gods? Have you forgotten?
Euthyphro. I quite remember.
Socrates. And are you not saying that what is loved of the gods is holy; and is not this the same as what is dear to them—do you see?
Euthyphro. True.
Socrates. Then either we were wrong in former assertion; or, if we were right then, we are wrong now.
Euthyphro. One of the two must be true.
Socrates. Then we must begin again and ask, What is piety? That is an enquiry which I shall never be weary of pursuing as far as in me lies; and I entreat you not to scorn me, but to apply your mind to the utmost, and tell me the truth. For, if any man knows, you are he; and therefore I must detain you, like Proteus, until you tell. If you had not certainly known the nature of piety and impiety, I am confident that you would never, on behalf of a serf, have charged your aged father with murder. You would not have run such a risk of doing wrong in the sight of the gods, and you would have had too much respect for the opinions of men. I am sure, therefore, that you know the nature of piety and impiety. Speak out then, my dear Euthyphro, and do not hide your knowledge.
Euthyphro. Another time, Socrates; for I am in a hurry, and must go now.
Socrates. Alas! my companion, and will you leave me in despair? I was hoping that you would instruct me in the nature of piety and impiety; and then I might have cleared myself of Meletus and his indictment. I would have told him that I had been enlightened by Euthyphro, and had given up rash innovations and speculations, in which I indulged only through ignorance, and that now I am about to lead a better life.
Plato to the relatives and friend of Dion. Welfare.
You write to me that I must consider your views the same as those of Dion, and you urge me to aid your cause so far as I can in word and deed. My answer is that, if you have the same opinion and desire as he had, I consent to aid your cause; but if not, I shall think more than once about it. Now what his purpose and desire was, I can inform you from no mere conjecture but from positive knowledge. For when I made my first visit to Sicily, being then about forty years old, Dion was of the same age as Hipparinos is now, and the opinion which he then formed was that which he always retained, I mean the belief that the Syracusans ought to be free and governed by the best laws. So it is no matter for surprise if some God should make Hipparinos adopt the same opinion as Dion about forms of government. But it is well worth while that you should all, old as well as young, hear the way in which this opinion was formed, and I will attempt to give you an account of it from the beginning. For the present is a suitable opportunity.
In my youth I went through the same experience as many other men. I fancied that if, early in life, I became my own master, I should at once embark on a political career. And I found myself confronted with the following occurrences in the public affairs of my own city. The existing constitution being generally condemned, a revolution took place, and fifty-one men came to the front as rulers of the revolutionary government, namely eleven in the city and ten in the Peiraeus-each of these bodies being in charge of the market and municipal matters-while thirty were appointed rulers with full powers over public affairs as a whole. Some of these were relatives and acquaintances of mine, and they at once invited me to share in their doings, as something to which I had a claim. The effect on me was not surprising in the case of a young man. I considered that they would, of course, so manage the State as to bring men out of a bad way of life into a good one. So I watched them very closely to see what they would do.
And seeing, as I did, that in quite a short time they made the former government seem by comparison something precious as gold-for among other things they tried to send a friend of mine, the aged Socrates, whom I should scarcely scruple to describe as the most upright man of that day, with some other persons to carry off one of the citizens by force to execution, in order that, whether he wished it, or not, he might share the guilt of their conduct; but he would not obey them, risking all consequences in preference to becoming a partner in their iniquitous deeds-seeing all these things and others of the same kind on a considerable scale, I disapproved of their proceedings, and withdrew from any connection with the abuses of the time.
Not long after that a revolution terminated the power of the thirty and the form of government as it then was. And once more, though with more hesitation, I began to be moved by the desire to take part in public and political affairs. Well, even in the new government, unsettled as it was, events occurred which one would naturally view with disapproval; and it was not surprising that in a period of revolution excessive penalties were inflicted by some persons on political opponents, though those who had returned from exile at that time showed very considerable forbearance. But once more it happened that some of those in power brought my friend Socrates, whom I have mentioned, to trial before a court of law, laying a most iniquitous charge against him and one most inappropriate in his case: for it was on a charge of impiety that some of them prosecuted and others condemned and executed the very man who would not participate in the iniquitous arrest of one of the friends of the party then in exile, at the time when they themselves were in exile and misfortune.
As I observed these incidents and the men engaged in public affairs, the laws too and the customs, the more closely I examined them and the farther I advanced in life, the more difficult it seemed to me to handle public affairs aright. For it was not possible to be active in politics without friends and trustworthy supporters; and to find these ready to my hand was not an easy matter, since public affairs at Athens were not carried on in accordance with the manners and practices of our fathers; nor was there any ready method by which I could make new friends. The laws too, written and unwritten, were being altered for the worse, and the evil was growing with startling rapidity. The result was that, though at first I had been full of a strong impulse towards political life, as I looked at the course of affairs and saw them being swept in all directions by contending currents, my head finally began to swim; and, though I did not stop looking to see if there was any likelihood of improvement in these symptoms and in the general course of public life, I postponed action till a suitable opportunity should arise. Finally, it became clear to me, with regard to all existing communities, that they were one and all misgoverned. For their laws have got into a state that is almost incurable, except by some extraordinary reform with good luck to support it. And I was forced to say, when praising true philosophy that it is by this that men are enabled to see what justice in public and private life really is. Therefore, I said, there will be no cessation of evils for the sons of men, till either those who are pursuing a right and true philosophy receive sovereign power in the States, or those in power in the States by some dispensation of providence become true philosophers.
With these thoughts in my mind I came to Italy and Sicily on my first visit. My first impressions on arrival were those of strong disapproval-disapproval of the kind of life which was there called the life of happiness, stuffed full as it was with the banquets of the Italian Greeks and Syracusans, who ate to repletion twice every day, and were never without a partner for the night; and disapproval of the habits which this manner of life produces. For with these habits formed early in life, no man under heaven could possibly attain to wisdom-human nature is not capable of such an extraordinary combination. Temperance also is out of the question for such a man; and the same applies to virtue generally. No city could remain in a state of tranquillity under any laws whatsoever, when men think it right to squander all their property in extravagant, and consider it a duty to be idle in everything else except eating and drinking and the laborious prosecution of debauchery. It follows necessarily that the constitutions of such cities must be constantly changing, tyrannies, oligarchies and democracies succeeding one another, while those who hold the power cannot so much as endure the name of any form of government which maintains justice and equality of rights.
With a mind full of these thoughts, on the top of my previous convictions, I crossed over to Syracuse-led there perhaps by chance-but it really looks as if some higher power was even then planning to lay a foundation for all that has now come to pass with regard to Dion and Syracuse-and for further troubles too, I fear, unless you listen to the advice which is now for the second time offered by me. What do I mean by saying that my arrival in Sicily at that movement proved to be the foundation on which all the sequel rests? I was brought into close intercourse with Dion who was then a young man, and explained to him my views as to the ideals at which men should aim, advising him to carry them out in practice. In doing this I seem to have been unaware that I was, in a fashion, without knowing it, contriving the overthrow of the tyranny which; subsequently took place. For Dion, who rapidly assimilated my teaching as he did all forms of knowledge, listened to me with an eagerness which I had never seen equalled in any young man, and resolved to live for the future in a better way than the majority of Italian and Sicilian Greeks, having set his affection on virtue in preference to pleasure and self-indulgence. The result was that until the death of Dionysios he lived in a way which rendered him somewhat unpopular among those whose manner of life was that which is usual in the courts of despots.
After that event he came to the conclusion that this conviction, which he himself had gained under the influence of good teaching, was not likely to be confined to himself. Indeed, he saw it being actually implanted in other minds-not many perhaps, but certainly in some; and he thought that with the aid of the Gods, Dionysios might perhaps become one of these, and that, if such a thing did come to pass, the result would be a life of unspeakable happiness both for himself and for the rest of the Syracusans. Further, he thought it essential that I should come to Syracuse by all manner of means and with the utmost possible speed to be his partner in these plans, remembering in his own case how readily intercourse with me had produced in him a longing for the noblest and best life. And if it should produce a similar effect on Dionysios, as his aim was that it should, he had great hope that, without bloodshed, loss of life, and those disastrous events which have now taken place, he would be able to introduce the true life of happiness throughout the whole territory.
Holding these sound views, Dion persuaded Dionysios to send for me; he also wrote himself entreating me to come by all manner of means and with the utmost possible speed, before certain other persons coming in contact with Dionysios should turn him aside into some way of life other than the best. What he said, though perhaps it is rather long to repeat, was as follows: “What opportunities,” he said, “shall we wait for, greater than those now offered to us by Providence?” And he described the Syracusan empire in Italy and Sicily, his own influential position in it, and the youth of Dionysios and how strongly his desire was directed towards philosophy and education. His own nephews and relatives, he said, would be readily attracted towards the principles and manner of life described by me, and would be most influential in attracting Dionysios in the same direction, so that, now if ever, we should see the accomplishment of every hope that the same persons might actually become both philosophers and the rulers of great States. These were the appeals addressed to me and much more to the same effect.
My own opinion, so far as the young men were concerned, and the probable line which their conduct would take, was full of apprehension-for young men are quick in forming desires, which often take directions conflicting with one another. But I knew that the character of Dion’s mind was naturally a stable one and had also the advantage of somewhat advanced years.
Therefore, I pondered the matter and was in two minds as to whether I ought to listen to entreaties and go, or how I ought to act; and finally the scale turned in favour of the view that, if ever anyone was to try to carry out in practice my ideas about laws and constitutions, now was the time for making the attempt; for if only I could fully convince one man, I should have secured thereby the accomplishment of all good things.
With these views and thus nerved to the task, I sailed from home, in the spirit which some imagined, but principally through a feeling of shame with regard to myself, lest I might some day appear to myself wholly and solely a mere man of words, one who would never of his own will lay his hand to any act. Also there was reason to think that I should be betraying first and foremost my friendship and comradeship with Dion, who in very truth was in a position of considerable danger. If therefore anything should happen to him, or if he were banished by Dionysios and his other enemies and coming to us as exile addressed this question to me: “Plato, I have come to you as a fugitive, not for want of hoplites, nor because I had no cavalry for defence against my enemies, but for want of words and power of persuasion, which I knew to be a special gift of yours, enabling you to lead young men into the path of goodness and justice, and to establish in every case relations of friendship and comradeship among them. It is for the want of this assistance on your part that I have left Syracuse and am here now. And the disgrace attaching to your treatment of me is a small matter. But philosophy-whose praises you are always singing, while you say she is held in dishonour by the rest of mankind-must we not say that philosophy along with me has now been betrayed, so far as your action was concerned? Had I been living at Megara, you would certainly have come to give me your aid towards the objects for which I asked it; or you would have thought yourself the most contemptible of mankind. But as it is, do you think that you will escape the reputation of cowardice by making excuses about the distance of the journey, the length of the sea voyage, and the amount of labour involved? Far from it.” To reproaches of this kind what creditable reply could I have made? Surely none.
I took my departure, therefore, acting, so far as a man can act, in obedience to reason and justice, and for these reasons leaving my own occupations, which were certainly not discreditable ones, to put myself under a tyranny which did not seem likely to harmonise with my teaching or with myself. By my departure I secured my own freedom from the displeasure of Zeus Xenios, and made myself clear of any charge on the part of philosophy, which would have been exposed to detraction, if any disgrace had come upon me for faint-heartedness and cowardice.
On my arrival, to cut a long story short, I found the court of Dionysios full of intrigues and of attempts to create in the sovereign ill-feeling against Dion. I combated these as far as I could, but with very little success; and in the fourth month or thereabouts, charging Dion with conspiracy to seize the throne, Dionysios put him on board a small boat and expelled him from Syracuse with ignominy. All of us who were Dion’s friends were afraid that he might take vengeance on one or other of us as an accomplice in Dion’s conspiracy. With regard to me, there was even a rumour current in Syracuse that I had been put to death by Dionysios as the cause of all that had occurred. Perceiving that we were all in this state of mind and apprehending that our fears might lead to some serious consequence, he now tried to win all of us over by kindness: me in particular he encouraged, bidding me be of good cheer and entreating me on all grounds to remain. For my flight from him was not likely to redound to his credit, but my staying might do so. Therefore, he made a great pretence of entreating me. And we know that the entreaties of sovereigns are mixed with compulsion. So to secure his object he proceeded to render my departure impossible, bringing me into the acropolis, and establishing me in quarters from which not a single ship’s captain would have taken me away against the will of Dionysios, nor indeed without a special messenger sent by him to order my removal. Nor was there a single merchant, or a single official in charge of points of departure from the country, who would have allowed me to depart unaccompanied, and would not have promptly seized me and taken me back to Dionysios, especially since a statement had now been circulated contradicting the previous rumours and giving out that Dionysios was becoming extraordinarily attached to Plato. What were the facts about this attachment? I must tell the truth. As time went on, and as intercourse made him acquainted with my disposition and character, he did become more and more attached to me, and wished me to praise him more than I praised Dion, and to look upon him as more specially my friend than Dion, and he was extraordinarily eager about this sort of thing. But when confronted with the one way in which this might have been done, if it was to be done at all, he shrank from coming into close and intimate relations with me as a pupil and listener to my discourses on philosophy, fearing the danger suggested by mischief-makers, that he might be ensnared, and so Dion would prove to have accomplished all his object. I endured all this patiently, retaining the purpose with which I had come and the hope that he might come to desire the philosophic life. But his resistance prevailed against me.
The time of my first visit to Sicily and my stay there was taken up with all these incidents. On a later occasion I left home and again came on an urgent summons from Dionysios. But before giving the motives and particulars of my conduct then and showing how suitable and right it was, I must first, in order that I may not treat as the main point what is only a side issue, give you my advice as to what your acts should be in the present position of affairs; afterwards, to satisfy those who put the question why I came a second time, I will deal fully with the facts about my second visit; what I have now to say is this.
He who advises a sick man, whose manner of life is prejudicial to health, is clearly bound first of all to change his patient’s manner of life, and if the patient is willing to obey him, he may go on to give him other advice. But if he is not willing, I shall consider one who declines to advise such a patient to be a man and a physician, and one who gives in to him to be unmanly and unprofessional. In the same way with regard to a State, whether it be under a single ruler or more than one, if, while the government is being carried on methodically and in a right course, it asks advice about any details of policy, it is the part of a wise man to advise such people. But when men are travelling altogether outside the path of right government and flatly refuse to move in the right path, and start by giving notice to their adviser that he must leave the government alone and make no change in it under penalty of death-if such men should order their counsellors to pander to their wishes and desires and to advise them in what way their object may most readily and easily be once for all accomplished, I should consider as unmanly one who accepts the duty of giving such forms of advice, and one who refuses it to be a true man.
Holding these views, whenever anyone consults me about any of the weightiest matters affecting his own life, as, for instance, the acquisition of property or the proper treatment of body or mind, if it seems to me that his daily life rests on any system, or if he seems likely to listen to advice about the things on which he consults me, I advise him with readiness, and do not content myself with giving him a merely perfunctory answer. But if a man does not consult me at all, or evidently does not intend to follow my advice, I do not take the initiative in advising such a man, and will not use compulsion to him, even if he be my own son. I would advise a slave under such circumstances, and would use compulsion to him if he were unwilling. To a father or mother I do not think that piety allows one to offer compulsion, unless they are suffering from an attack of insanity; and if they are following any regular habits of life which please them but do not please me, I would not offend them by offering useless, advice, nor would I flatter them or truckle to them, providing them with the means of satisfying desires which I myself would sooner die than cherish. The wise man should go through life with the same attitude of mind towards his country. If she should appear to him to be following a policy which is not a good one, he should say so, provided that his words are not likely either to fall on deaf ears or to lead to the loss of his own life. But force against his native land he should not use in order to bring about a change of constitution, when it is not possible for the best constitution to be introduced without driving men into exile or putting them to death; he should keep quiet and offer up prayers for his own welfare and for that of his country.
These are the principles in accordance with which I should advise you, as also, jointly with Dion, I advised Dionysios, bidding him in the first place to live his daily life in a way that would make him as far as possible master of himself and able to gain faithful friends and supporters, in order that he might not have the same experience as his father. For his father, having taken under his rule many great cities of Sicily which had been utterly destroyed by the barbarians, was not able to found them afresh and to establish in them trustworthy governments carried on by his own supporters, either by men who had no ties of blood with him, or by his brothers whom he had brought up when they were younger, and had raised from humble station to high office and from poverty to immense wealth. Not one of these was he able to work upon by persuasion, instruction, services and ties of kindred, so as to make him a partner in his rule; and he showed himself inferior to Darius with a sevenfold inferiority. For Darius did not put his trust in brothers or in men whom he had brought up, but only in his confederates in the overthrow of the Mede and Eunuch; and to these he assigned portions of his empire, seven in number, each of them greater than all Sicily; and they were faithful to him and did not attack either him or one another. Thus he showed a pattern of what the good lawgiver and king ought to be; for he drew up laws by which he has secured the Persian empire in safety down to the present time.
Again, to give another instance, the Athenians took under their rule very many cities not founded by themselves, which had been hard hit by the barbarians but were still in existence, and maintained their rule over these for seventy years, because they had in each them men whom they could trust. But Dionysios, who had gathered the whole of Sicily into a single city, and was so clever that he trusted no one, only secured his own safety with great difficulty. For he was badly off for trustworthy friends; and there is no surer criterion of virtue and vice than this, whether a man is or is not destitute of such friends.
This, then, was the advice which Dion and I gave to Dionysios, since, owing to bringing up which he had received from his father, he had had no advantages in the way of education or of suitable lessons, in the first place…; and, in the second place, that, after starting in this way, he should make friends of others among his connections who were of the same age and were in sympathy with his pursuit of virtue, but above all that he should be in harmony with himself; for this it was of which he was remarkably in need. This we did not say in plain words, for that would not have been safe; but in covert language we maintained that every man in this way would save both himself and those whom he was leading, and if he did not follow this path, he would do just the opposite of this. And after proceeding on the course which we described, and making himself a wise and temperate man, if he were then to found again the cities of Sicily which had been laid waste, and bind them together by laws and constitutions, so as to be loyal to him and to one another in their resistance to the attacks of the barbarians, he would, we told him, make his father’s empire not merely double what it was but many times greater. For, if these things were done, his way would be clear to a more complete subjugation of the Carthaginians than that which befell them in Gelon’s time, whereas in our own day his father had followed the opposite course of levying attribute for the barbarians. This was the language and these the exhortations given by us, the conspirators against Dionysios according to the charges circulated from various sources-charges which, prevailing as they did with Dionysios, caused the expulsion of Dion and reduced me to a state of apprehension. But when-to summarise great events which happened in no great time-Dion returned from the Peloponnese and Athens, his advice to Dionysios took the form of action.
To proceed-when Dion had twice over delivered the city and restored it to the citizens, the Syracusans went through the same changes of feeling towards him as Dionysios had gone through, when Dion attempted first to educate him and train him to be a sovereign worthy of supreme power and, when that was done, to be his coadjutor in all the details of his career. Dionysios listened to those who circulated slanders to the effect that Dion was aiming at the tyranny in all the steps which he took at that time his intention being that Dionysios, when his mind had fallen under the spell of culture, should neglect the government and leave it in his hands, and that he should then appropriate it for himself and treacherously depose Dionysios. These slanders were victorious on that occasion; they were so once more when circulated among the Syracusans, winning a victory which took an extraordinary course and proved disgraceful to its authors. The story of what then took place is one which deserves careful attention on the part of those who are inviting me to deal with the present situation.
I, an Athenian and friend of Dion, came as his ally to the court of Dionysios, in order that I might create good will in place of a state war; in my conflict with the authors of these slanders I was worsted. When Dionysios tried to persuade me by offers of honours and wealth to attach myself to him, and with a view to giving a decent colour to Dion’s expulsion a witness and friend on his side, he failed completely in his attempt. Later on, when Dion returned from exile, he took with him from Athens two brothers, who had been his friends, not from community in philosophic study, but with the ordinary companionship common among most friends, which they form as the result of relations of hospitality and the intercourse which occurs when one man initiates the other in the mysteries. It was from this kind of intercourse and from services connected with his return that these two helpers in his restoration became his companions. Having come to Sicily, when they perceived that Dion had been misrepresented to the Sicilian Greeks, whom he had liberated, as one that plotted to become monarch, they not only betrayed their companion and friend, but shared personally in the guilt of his murder, standing by his murderers as supporters with weapons in their hands. The guilt and impiety of their conduct I neither excuse nor do I dwell upon it. For many others make it their business to harp upon it, and will make it their business in the future. But I do take exception to the statement that, because they were Athenians, they have brought shame upon this city. For I say that he too is an Athenian who refused to betray this same Dion, when he had the offer of riches and many other honours. For his was no common or vulgar friendship, but rested on community in liberal education, and this is the one thing in which a wise man will put his trust, far more than in ties of personal and bodily kinship. So the two murderers of Dion were not of sufficient importance to be causes of disgrace to this city, as though they had been men of any note.
All this has been said with a view to counselling the friends and family of Dion. And in addition to this I give for the third time to you the same advice and counsel which I have given twice before to others-not to enslave Sicily or any other State to despots-this my counsel but-to put it under the rule of laws-for the other course is better neither for the enslavers nor for the enslaved, for themselves, their children’s children and descendants; the attempt is in every way fraught with disaster. It is only small and mean natures that are bent upon seizing such gains for themselves, natures that know nothing of goodness and justice, divine as well as human, in this life and in the next.
These are the lessons which I tried to teach, first to Dion, secondly to Dionysios, and now for the third time to you. Do you obey me thinking of Zeus the Preserver, the patron of third ventures, and looking at the lot of Dionysios and Dion, of whom the one who disobeyed me is living in dishonour, while he who obeyed me has died honourably. For the one thing which is wholly right and noble is to strive for that which is most honourable for a man’s self and for his country, and to face the consequences whatever they may be. For none of us can escape death, nor, if a man could do so, would it, as the vulgar suppose, make him happy. For nothing evil or good, which is worth mentioning at all, belongs to things soulless; but good or evil will be the portion of every soul, either while attached to the body or when separated from it.
And we should in very truth always believe those ancient and sacred teachings, which declare that the soul is immortal, that it has judges, and suffers the greatest penalties when it has been separated from the body. Therefore also we should consider it a lesser evil to suffer great wrongs and outrages than to do them. The covetous man, impoverished as he is in the soul, turns a deaf ear to this teaching; or if he hears it, he laughs it to scorn with fancied superiority, and shamelessly snatches for himself from every source whatever his bestial fancy supposes will provide for him the means of eating or drinking or glutting himself with that slavish and gross pleasure which is falsely called after the goddess of love. He is blind and cannot see in those acts of plunder which are accompanied by impiety what heinous guilt is attached to each wrongful deed, and that the offender must drag with him the burden of this impiety while he moves about on earth, and when he has travelled beneath the earth on a journey which has every circumstance of shame and misery.
It was by urging these and other like truths that I convinced Dion, and it is I who have the best right to be angered with his murderers in much the same way as I have with Dionysios. For both they and he have done the greatest injury to me, and I might almost say to all mankind, they by slaying the man that was willing to act righteously, and he by refusing to act righteously during the whole of his rule, when he held supreme power, in which rule if philosophy and power had really met together, it would have sent forth a light to all men, Greeks and barbarians, establishing fully for all the true belief that there can be no happiness either for the community or for the individual man, unless he passes his life under the rule of righteousness with the guidance of wisdom, either possessing these virtues in himself, or living under the rule of godly men and having received a right training and education in morals. These were the aims which Dionysios injured, and for me everything else is a trifling injury compared with this.
The murderer of Dion has, without knowing it, done the same as Dionysios. For as regards Dion, I know right well, so far as it is possible for a man to say anything positively about other men, that, if he had got the supreme power, he would never have turned his mind to any other form of rule, but that, dealing first with Syracuse, his own native land, when he had made an end of her slavery, clothed her in bright apparel, and given her the garb of freedom, he would then by every means in his power have ordered aright the lives of his fellow-citizens by suitable and excellent laws; and the thing next in order, which he would have set his heart to accomplish, was to found again all the States of Sicily and make them free from the barbarians, driving out some and subduing others, an easier task for him than it was for Hiero. If these things had been accomplished by a man who was just and brave and temperate and a philosopher, the same belief with regard to virtue would have been established among the majority which, if Dionysios had been won over, would have been established, I might almost say, among all mankind and would have given them salvation. But now some higher power or avenging fiend has fallen upon them, inspiring them with lawlessness, godlessness and acts of recklessness issuing from ignorance, the seed from which all evils for all mankind take root and grow and will in future bear the bitterest harvest for those who brought them into being. This ignorance it was which in that second venture wrecked and ruined everything.
And now, for good luck’s sake, let us on this third venture abstain from words of ill omen. But, nevertheless, I advise you, his friends, to imitate in Dion his love for his country and his temperate habits of daily life, and to try with better auspices to carry out his wishes-what these were, you have heard from me in plain words. And whoever among you cannot live the simple Dorian life according to the customs of your forefathers, but follows the manner of life of Dion’s murderers and of the Sicilians, do not invite this man to join you, or expect him to do any loyal or salutary act; but invite all others to the work of resettling all the States of Sicily and establishing equality under the laws, summoning them from Sicily itself and from the whole Peloponnese-and have no fear even of Athens; for there, also, are men who excel all mankind in their devotion to virtue and in hatred of the reckless acts of those who shed the blood of friends.
But if, after all, this is work for a future time, whereas immediate action is called for by the disorders of all sorts and kinds which arise every day from your state of civil strife, every man to whom Providence has given even a moderate share of right intelligence ought to know that in times of civil strife there is no respite from trouble till the victors make an end of feeding their grudge by combats and banishments and executions, and of wreaking their vengeance on their enemies. They should master themselves and, enacting impartial laws, framed not to gratify themselves more than the conquered party, should compel men to obey these by two restraining forces, respect and fear; fear, because they are the masters and can display superior force; respect, because they rise superior to pleasures and are willing and able to be servants to the laws. There is no other way save this for terminating the troubles of a city that is in a state of civil strife; but a constant continuance of internal disorders, struggles, hatred and mutual distrust is the common lot of cities which are in that plight.
Therefore, those who have for the time being gained the upper hand, when they desire to secure their position, must by their own act and choice select from all Hellas men whom they have ascertained to be the best for the purpose. These must in the first place be men of mature years, who have children and wives at home, and, as far as possible, a long line of ancestors of good repute, and all must be possessed of sufficient property. For a city of ten thousand householders their numbers should be fifty; that is enough. These they must induce to come from their own homes by entreaties and the promise of the highest honours; and having induced them to come they must entreat and command them to draw up laws after binding themselves by oath to show no partiality either to conquerors or to conquered, but to give equal and common rights to the whole State.
When laws have been enacted, what everything then hinges on is this. If the conquerors show more obedience to the laws than the conquered, the whole State will be full of security and happiness, and there will be an escape from all your troubles. But if they do not, then do not summon me or any other helper to aid you against those who do not obey the counsel I now give you. For this course is akin to that which Dion and I attempted to carry out with our hearts set on the welfare of Syracuse. It is indeed a second best course. The first and best was that scheme of welfare to all mankind which we attempted to carry out with the co-operation of Dionysios; but some chance, mightier than men, brought it to nothing. Do you now, with good fortune attending you and with Heaven’s help, try to bring your efforts to a happier issue.
Let this be the end of my advice and injunction and of the narrative of my first visit to Dionysios. Whoever wishes may next hear of my second journey and voyage, and learn that it was a reasonable and suitable proceeding. My first period of residence in Sicily was occupied in the way which I related before giving my advice to the relatives and friends of Dion. After those events I persuaded Dionysios by such arguments as I could to let me go; and we made an agreement as to what should be done when peace was made; for at that time there was a state of war in Sicily. Dionysios said that, when he had put the affairs of his empire in a position of greater safety for himself, he would send for Dion and me again; and he desired that Dion should regard what had befallen him not as an exile, but as a change of residence. I agreed to come again on these conditions.
When peace had been made, he began sending for me; he requested that Dion should wait for another year, but begged that I should by all means come. Dion now kept urging and entreating me to go. For persistent rumours came from Sicily that Dionysios was now once more possessed by an extraordinary desire for philosophy. For this reason Dion pressed me urgently not to decline his invitation. But though I was well aware that as regards philosophy such symptoms were not uncommon in young men, still it seemed to me safer at that time to part company altogether with Dion and Dionysios; and I offended both of them by replying that I was an old man, and that the steps now being taken were quite at variance with the previous agreement.
After this, it seems, Archytes came to the court of Dionysios. Before my departure I had brought him and his Tarentine circle into friendly relations with Dionysios. There were some others in Syracuse who had received some instruction from Dion, and others had learnt from these, getting their heads full of erroneous teaching on philosophical questions. These, it seems, were attempting to hold discussions with Dionysios on questions connected with such subjects, in the idea that he had been fully instructed in my views. Now is not at all devoid of natural gifts for learning, and he has a great craving for honour and glory. What was said probably pleased him, and he felt some shame when it became clear that he had not taken advantage of my teaching during my visit. For these reasons he conceived a desire for more definite instruction, and his love of glory was an additional incentive to him. The real reasons why he had learnt nothing during my previous visit have just been set forth in the preceding narrative. Accordingly, now that I was safe at home and had refused his second invitation, as I just now related, Dionysios seems to have felt all manner of anxiety lest certain people should suppose that I was unwilling to visit him again because I had formed a poor opinion of his natural gifts and character, and because, knowing as I did his manner of life, I disapproved of it.
It is right for me to speak the truth, and make no complaint if anyone, after hearing the facts, forms a poor opinion of my philosophy, and thinks that the tyrant was in the right. Dionysios now invited me for the third time, sending a trireme to ensure me comfort on the voyage; he sent also Archedemos-one of those who had spent some time with Archytes, and of whom he supposed that I had a higher opinion than of any of the Sicilian Greeks-and, with him, other men of repute in Sicily. These all brought the same report, that Dionysios had made progress in philosophy. He also sent a very long letter, knowing as he did my relations with Dion and Dion’s eagerness also that I should take ship and go to Syracuse. The letter was framed in its opening sentences to meet all these conditions, and the tenor of it was as follows: “Dionysios to Plato,” here followed the customary greeting and immediately after it he said, “If in compliance with our request you come now, in the first place, Dion’s affairs will be dealt with in whatever way you yourself desire; I know that you will desire what is reasonable, and I shall consent to it. But if not, none of Dion’s affairs will have results in accordance with your wishes, with regard either to Dion himself or to other matters.” This he said in these words; the rest it would be tedious and inopportune to quote. Other letters arrived from Archytes and the Tarentines, praising the philosophical studies of Dionysios and saying that, if I did not now come, I should cause a complete rupture in their friendship with Dionysios, which had been brought about by me and was of no small importance to their political interests.
When this invitation came to me at that time in such terms, and those who had come from Sicily and Italy were trying to drag me thither, while my friends at Athens were literally pushing me out with their urgent entreaties, it was the same old tale-that I must not betray Dion and my Tarentine friends and supporters. Also I myself had a lurking feeling that there was nothing surprising in the fact that a young man, quick to learn, hearing talk of the great truths of philosophy, should feel a craving for the higher life. I thought therefore that I must put the matter definitely to the test to see whether his desire was genuine or the reverse, and on no account leave such an impulse unaided nor make myself responsible for such a deep and real disgrace, if the reports brought by anyone were really true. So blindfolding myself with this reflection, I set out, with many fears and with no very favourable anticipations, as was natural enough. However, I went, and my action on this occasion at any rate was really a case of “the third to the Preserver,” for I had the good fortune to return safely; and for this I must, next to the God, thank Dionysios, because, though many wished to make an end of me, he prevented them and paid some proper respect to my situation.
On my arrival, I thought that first I must put to the test the question whether Dionysios had really been kindled with the fire of philosophy, or whether all the reports which had come to Athens were empty rumours. Now there is a way of putting such things to the test which is not to be despised and is well suited to monarchs, especially to those who have got their heads full of erroneous teaching, which immediately my arrival I found to be very much the case with Dionysios. One should show such men what philosophy is in all its extent; what their range of studies is by which it is approached, and how much labour it involves. For the man who has heard this, if he has the true philosophic spirit and that godlike temperament which makes him a kin to philosophy and worthy of it, thinks that he has been told of a marvellous road lying before him, that he must forthwith press on with all his strength, and that life is not worth living if he does anything else. After this he uses to the full his own powers and those of his guide in the path, and relaxes not his efforts, till he has either reached the end of the whole course of study or gained such power that he is not incapable of directing his steps without the aid of a guide. This is the spirit and these are the thoughts by which such a man guides his life, carrying out his work, whatever his occupation may be, but throughout it all ever cleaving to philosophy and to such rules of diet in his daily life as will give him inward sobriety and therewith quickness in learning, a good memory, and reasoning power; the kind of life which is opposed to this he consistently hates. Those who have not the true philosophic temper, but a mere surface colouring of opinions penetrating, like sunburn, only skin deep, when they see how great the range of studies is, how much labour is involved in it, and how necessary to the pursuit it is to have an orderly regulation of the daily life, come to the conclusion that the thing is difficult and impossible for them, and are actually incapable of carrying out the course of study; while some of them persuade themselves that they have sufficiently studied the whole matter and have no need of any further effort. This is the sure test and is the safest one to apply to those who live in luxury and are incapable of continuous effort; it ensures that such a man shall not throw the blame upon his teacher but on himself, because he cannot bring to the pursuit all the qualities necessary to it. Thus it came about that I said to Dionysios what I did say on that occasion.
I did not, however, give a complete exposition, nor did Dionysios ask for one. For he professed to know many, and those the most important, points, and to have a sufficient hold of them through instruction given by others. I hear also that he has since written about what he heard from me, composing what professes to be his own handbook, very different, so he says, from the doctrines which he heard from me; but of its contents I know nothing; I know indeed that others have written on the same subjects; but who they are, is more than they know themselves. Thus much at least, I can say about all writers, past or future, who say they know the things to which I devote myself, whether by hearing the teaching of me or of others, or by their own discoveries-that according to my view it is not possible for them to have any real skill in the matter. There neither is nor ever will be a treatise of mine on the subject. For it does not admit of exposition like other branches of knowledge; but after much converse about the matter itself and a life lived together, suddenly a light, as it were, is kindled in one soul by a flame that leaps to it from another, and thereafter sustains itself. Yet this much I know-that if the things were written or put into words, it would be done best by me, and that, if they were written badly, I should be the person most pained. Again, if they had appeared to me to admit adequately of writing and exposition, what task in life could I have performed nobler than this, to write what is of great service to mankind and to bring the nature of things into the light for all to see? But I do not think it a good thing for men that there should be a disquisition, as it is called, on this topic-except for some few, who are able with a little teaching to find it out for themselves. As for the rest, it would fill some of them quite illogically with a mistaken feeling of contempt, and others with lofty and vain-glorious expectations, as though they had learnt something high and mighty.
On this point I intend to speak a little more at length; for perhaps, when I have done so, things will be clearer with regard to my present subject. There is an argument which holds good against the man ventures to put anything whatever into writing on questions of this nature; it has often before been stated by me, and it seems suitable to the present occasion.
For everything that exists there are three instruments by which the knowledge of it is necessarily imparted; fourth, there is the knowledge itself, and, as fifth, we must count the thing itself which is known and truly exists. The first is the name, the, second the definition, the third. the image, and the fourth the knowledge. If you wish to learn what I mean, take these in the case of one instance, and so understand them in the case of all. A circle is a thing spoken of, and its name is that very word which we have just uttered. The second thing belonging to it is its definition, made up names and verbal forms. For that which has the name “round,” “annular,” or, “circle,” might be defined as that which has the distance from its circumference to its centre everywhere equal. Third, comes that which is drawn and rubbed out again, or turned on a lathe and broken up-none of which things can happen to the circle itself-to which the other things, mentioned have reference; for it is something of a different order from them. Fourth, comes knowledge, intelligence and right opinion about these things. Under this one head we must group everything which has its existence, not in words nor in bodily shapes, but in souls-from which it is dear that it is something different from the nature of the circle itself and from the three things mentioned before. Of these things intelligence comes closest in kinship and likeness to the fifth, and the others are farther distant.
The same applies to straight as well as to circular form, to colours, to the good, the, beautiful, the just, to all bodies whether manufactured or coming into being in the course of nature, to fire, water, and all such things, to every living being, to character in souls, and to all things done and suffered. For in the case of all these, no one, if he has not some how or other got hold of the four things first mentioned, can ever be completely a partaker of knowledge of the fifth. Further, on account of the weakness of language, these (i.e., the four) attempt to show what each thing is like, not less than what each thing is. For this reason no man of intelligence will venture to express his philosophical views in language, especially not in language that is unchangeable, which is true of that which is set down in written characters.
Again you must learn the point which comes next. Every circle, of those which are by the act of man drawn or even turned on a lathe, is full of that which is opposite to the fifth thing. For everywhere it has contact with the straight. But the circle itself, we say, has nothing in either smaller or greater, of that which is its opposite. We say also that the name is not a thing of permanence for any of them, and that nothing prevents the things now called round from being called straight, and the straight things round; for those who make changes and call things by opposite names, nothing will be less permanent (than a name). Again with regard to the definition, if it is made up of names and verbal forms, the same remark holds that there is no sufficiently durable permanence in it. And there is no end to the instances of the ambiguity from which each of the four suffers; but the greatest of them is that which we mentioned a little earlier, that, whereas there are two things, that which has real being, and that which is only a quality, when the soul is seeking to know, not the quality, but the essence, each of the four, presenting to the soul by word and in act that which it is not seeking (i.e., the quality), a thing open to refutation by the senses, being merely the thing presented to the soul in each particular case whether by statement or the act of showing, fills, one may say, every man with puzzlement and perplexity.
Now in subjects in which, by reason of our defective education, we have not been accustomed even to search for the truth, but are satisfied with whatever images are presented to us, we are not held up to ridicule by one another, the questioned by questioners, who can pull to pieces and criticise the four things. But in subjects where we try to compel a man to give a clear answer about the fifth, any one of those who are capable of overthrowing an antagonist gets the better of us, and makes the man, who gives an exposition in speech or writing or in replies to questions, appear to most of his hearers to know nothing of the things on which he is attempting to write or speak; for they are sometimes not aware that it is not the mind of the writer or speaker which is proved to be at fault, but the defective nature of each of the four instruments. The process however of dealing with all of these, as the mind moves up and down to each in turn, does after much effort give birth in a well-constituted mind to knowledge of that which is well constituted. But if a man is ill-constituted by nature (as the state of the soul is naturally in the majority both in its capacity for learning and in what is called moral character)-or it may have become so by deterioration-not even Lynceus could endow such men with the power of sight.
In one word, the man who has no natural kinship with this matter cannot be made akin to it by quickness of learning or memory; for it cannot be engendered at all in natures which are foreign to it. Therefore, if men are not by nature kinship allied to justice and all other things that are honourable, though they may be good at learning and remembering other knowledge of various kinds-or if they have the kinship but are slow learners and have no memory-none of all these will ever learn to the full the truth about virtue and vice. For both must be learnt together; and together also must be learnt, by complete and long continued study, as I said at the beginning, the true and the false about all that has real being. After much effort, as names, definitions, sights, and other data of sense, are brought into contact and friction one with another, in the course of scrutiny and kindly testing by men who proceed by question and answer without ill will, with a sudden flash there shines forth understanding about every problem, and an intelligence whose efforts reach the furthest limits of human powers. Therefore every man of worth, when dealing with matters of worth, will be far from exposing them to ill feeling and misunderstanding among men by committing them to writing. In one word, then, it may be known from this that, if one sees written treatises composed by anyone, either the laws of a lawgiver, or in any other form whatever, these are not for that man the things of most worth, if he is a man of worth, but that his treasures are laid up in the fairest spot that he possesses. But if these things were worked at by him as things of real worth, and committed to writing, then surely, not gods, but men “have themselves bereft him of his wits.”
Anyone who has followed this discourse and digression will know well that, if Dionysios or anyone else, great or small, has written a treatise on the highest matters and the first principles of things, he has, so I say, neither heard nor learnt any sound teaching about the subject of his treatise; otherwise, he would have had the same reverence for it, which I have, and would have shrunk from putting it forth into a world of discord and uncomeliness. For he wrote it, not as an aid to memory-since there is no risk of forgetting it, if a man’s soul has once laid hold of it; for it is expressed in the shortest of statements-but if he wrote it at all, it was from a mean craving for honour, either putting it forth as his own invention, or to figure as a man possessed of culture, of which he was not worthy, if his heart was set on the credit of possessing it. If then Dionysios gained this culture from the one lesson which he had from me, we may perhaps grant him the possession of it, though how he acquired it-God wot, as the Theban says; for I gave him the teaching, which I have described, on that one occasion and never again.
The next point which requires to be made clear to anyone who wishes to discover how things really happened, is the reason why it came about that I did not continue my teaching in a second and third lesson and yet oftener. Does Dionysios, after a single lesson, believe himself to know the matter, and has he an adequate knowledge of it, either as having discovered it for himself or learnt it before from others, or does he believe my teaching to be worthless, or, thirdly, to be beyond his range and too great for him, and himself to be really unable to live as one who gives his mind to wisdom and virtue? For if he thinks it worthless, he will have to contend with many who say the opposite, and who would be held in far higher repute as judges than Dionysios, if on the other hand, he thinks he has discovered or learnt the things and that they are worth having as part of a liberal education, how could he, unless he is an extraordinary person, have so recklessly dishonoured the master who has led the way in these subjects? How he dishonoured him, I will now state.
Up to this time he had allowed Dion to remain in possession of his property and to receive the income from it. But not long after the foregoing events, as if he had entirely forgotten his letter to that effect, he no longer allowed Dion’s trustees to send him remittances to the Peloponnese, on the pretence that the owner of the property was not Dion but Dion’s son, his own nephew, of whom he himself was legally the trustee. These were the actual facts which occurred up to the point which we have reached. They had opened my eyes as to the value of Dionysios’ desire for philosophy, and I had every right to complain, whether I wished to do so or not. Now by this time it was summer and the season for sea voyages; therefore I decided that I must not be vexed with Dionysios rather than with myself and those who had forced me to come for the third time into the strait of Scylla, that once again I might to fell Charybdis measure back my course, but must tell Dionysios that it was impossible for me to remain after this outrage had been put upon Dion. He tried to soothe me and begged me to remain, not thinking it desirable for himself that I should arrive post haste in person as the bearer of such tidings. When his entreaties produced no effect, he promised that he himself would provide me with transport. For my intention was to embark on one of the trading ships and sail away, being indignant and thinking it my duty to face all dangers, in case I was prevented from going-since plainly and obviously I was doing no wrong, but was the party wronged.
Seeing me not at all inclined to stay, he devised the following scheme to make me stay during that sading[?] season. On the next day he came to me and made a plausible proposal: “Let us put an end,” he said, “to these constant quarrels between you and me about Dion and his affairs. For your sake I will do this for Dion. I require him to take his own property and reside in the Peloponnese, not as an exile, but on the understanding that it is open for him to migrate here, when this step has the joint approval of himself, me, and you his friends; and this shall be open to him on the understanding that he does not plot against me. You and your friends and Dion’s friends here must be sureties for him in this, and he must give you security. Let the funds which he receives be deposited in the Peloponnese and at Athens, with persons approved by you, and let Dion enjoy the income from them but have no power to take them out of deposit without the approval of you and your friends. For I have no great confidence in him, that, if he has this property at his disposal, he will act justly towards me, for it will be no small amount; but I have more confidence in you and your friends. See if this satisfies you; and on these conditions remain for the present year, and at the next season you shall depart taking the property with you. I am quite sure that Dion will be grateful to you, if you accomplish so much on his behalf.”
When I heard this proposal I was vexed, but after reflection said I would let him know my view of it on the following day. We agreed to that effect for the moment, and afterwards when I was by myself I pondered the matter in much distress. The first reflection that came up, leading the way in my self-communing, was this: “Come suppose that Dionysios intends to do none of the things which he has mentioned, but that, after my departure, he writes a plausible letter to Dion, and orders several of his creatures to write to the same effect, telling him of the proposal which he has now made to me, making out that he was willing to do what he proposed, but that I refused and completely neglected Dion’s interests. Further, suppose that he is not willing to allow my departure, and without giving personal orders to any of the merchants, makes it clear, as he easily can, to all that he not wish me to sail, will anyone consent to take me as a passenger, when I leave the house: of Dionysios?”
For in addition to my other troubles, I was lodging at that time in the garden which surround his house, from which even the gatekeeper would have refused to let me go, unless an order had been sent to him from Dionysios. “Suppose however that I wait for the year, I shall be able to write word of these things to Dion, stating the position in which I am, and the steps which I am trying to take. And if Dionysios does any of the things which he says, I shall have accomplished something that is not altogether to be sneered at; for Dion’s property is, at a fair estimate, perhaps not less than a hundred talents. If however the prospect which I see looming in the future takes the course which may reasonably be expected, I know not what I shall do with myself. Still it is perhaps necessary to go on working for a year, and to attempt to prove by actual fact the machinations of Dionysios.”
Having come to this decision, on the following day I said to Dionysios, “I have decided to remain. But,” I continued, “I must ask that you will not regard me as empowered to act for Dion, but will along with me write a letter to him, stating what has now been decided, and enquire whether this course satisfies him. If it does not, and if he has other wishes and demands, he must write particulars of them as soon as possible, and you must not as yet take any hasty step with regard to his interests.”
This was what was said and this was the agreement which was made, almost in these words. Well, after this the trading-ships took their departure, and it was no longer possible for me to take mine, when Dionysios, if you please, addressed me with the remark that half the property must be regarded as belonging to Dion and half to his son. Therefore, he said, he would sell it, and when it was sold would give half to me to take away, and would leave half on the spot for the son. This course, he said, was the most just. This proposal was a blow to me, and I thought it absurd to argue any longer with him; however, I said that we must wait for Dion’s letter, and then once more write to tell him of this new proposal. His next step was the brilliant one of selling the whole of Dion’s property, using his own discretion with regard to the manner and terms of the sale and of the purchasers. He spoke not a word to me about the matter from beginning to end, and I followed his example and never talked to him again about Dion’s affairs; for I did not think that I could do any good by doing so. This is the history so far of my efforts to come to the rescue of philosophy and of my friends.
After this Dionysios and I went on with our daily life, I with my eyes turned abroad like a bird yearning to fly from its perch, and he always devising some new way of scaring me back and of keeping a tight hold on Dion’s property. However, we gave out to all Sicily that we were friends. Dionysios, now deserting the policy of his father, attempted to lower the pay of the older members of his body guard. The soldiers were furious, and, assembling in great numbers, declared that they would not submit. He attempted to use force to them, shutting the gates of the acropolis; but they charged straight for the walls, yelling out an unintelligible and ferocious war cry. Dionysios took fright and conceded all their demands and more to the peltasts then assembled.
A rumour soon spread that Heracleides had been the cause of all the trouble. Hearing this, Heracleides kept out of the way. Dionysios was trying to get hold of him, and being unable to do so, sent for Theodotes to come to him in his garden. It happened that I was walking in the garden at the same time. I neither know nor did I hear the rest of what passed between them, but what Theodotes said to Dionysios in my presence I know and remember. “Plato,” he said, “I am trying to convince our friend Dionysios that, if I am able to bring Heracleides before us to defend himself on the charges which have been made against him, and if he decides that Heracleides must no longer live in Sicily, he should be allowed (this is my point) to take his son and wife and sail to the Peloponnese and reside there, taking no action there against Dionysios and enjoying the income of his property. I have already sent for him and will send for him again; and if he comes in obedience either to my former message or to this one-well and good. But I beg and entreat Dionysios that, if anyone finds Heracleides either in the country or here, no harm shall come to him, but that he may retire from the country till Dionysios comes to some other decision. Do you agree to this?” he added, addressing Dionysios. “I agree,” he replied, “that even if he is found at your house, no harm shall be done to him beyond what has now been said.”
On the following day Eurybios and Theodotes came to me in the evening, both greatly disturbed. Theodotes said, “Plato, you were present yesterday during the promises made by Dionysios to me and to you about Heracleides?” “Certainly,” I replied. “Well,” he continued, “at this moment peltasts are scouring the country seeking to arrest Heracleides; and he must be somewhere in this neighbourhood. For Heaven’s sake come with us to Dionysios.” So we went and stood in the presence of Dionysios; and those two stood shedding silent tears, while I said: “These men are afraid that you may take strong measures with regard to Heracleides contrary to what was agreed yesterday. For it seems that he has returned and has been seen somewhere about here.” On hearing this he blazed up and turned all colours, as a man would in a rage. Theodotes, falling before him in tears, took his hand and entreated him to do nothing of the sort. But I broke in and tried to encourage him, saying: “Be of good cheer, Theodotes; Dionysios will not have the heart to take any fresh step contrary to his promises of yesterday.” Fixing his eye on me, and assuming his most autocratic air he said, “To you I promised nothing small or great.” “By the gods,” I said, “you did promise that forbearance for which our friend here now appeals.” With these words I turned away and went out. After this he continued the hunt for Heracleides, and Theodotes, sending messages, urged Heracleides to take flight. Dionysios sent out Teisias and some peltasts with orders to pursue him. But Heracleides, as it was said, was just in time, by a small fraction of a day, in making his escape into Carthaginian territory.
After this Dionysios thought that his long cherished scheme not to restore Dion’s property would give him a plausible excuse for hostility towards me; and first of all he sent me out of the acropolis, finding a pretext that the women were obliged to hold a sacrificial service for ten days in the garden in which I had my lodging. He therefore ordered me to stay outside in the house of Archedemos during this period. While I was there, Theodotes sent for me and made a great outpouring of indignation at these occurrences, throwing the blame on Dionysios. Hearing that I had been to see Theodotes he regarded this, as another excuse, sister to the previous one, for quarrelling with me. Sending a messenger he enquired if I had really been conferring with Theodotes on his invitation “Certainly,” I replied, “Well,” continued the messenger, “he ordered me to tell you that you are not acting at all well in preferring always Dion and Dion’s friends to him.” And he did not send for me to return to his house, as though it were now clear that Theodotes and Heracleides were my friends, and he my enemy. He also thought that I had no kind feelings towards him because the property of Dion was now entirely done for.
After this I resided outside the acropolis among the mercenaries. Various people then came to me, among them those of the ships’ crews who came from Athens, my own fellow citizens, and reported that I was evil spoken of among the peltasts, and that some of them were threatening to make an end of me, if they could get hold of me. Accordingly I devised the following plan for my safety.
I sent to Archytes and my other friends in Taras, telling them the plight I was in. Finding some excuse for an embassy from their city, they sent a thirty-oared galley with Lamiscos, one of themselves, who came and entreated Dionysios about me, saying that I wanted to go, and that he should on no account stand in my way. He consented and allowed me to go, giving me money for the journey. But for Dion’s property I made no further request, nor was any of it restored.
I made my way to the Peloponnese to Olympia, where I found Dion a spectator at the Games, and told him what had occurred. Calling Zeus to be his witness, he at once urged me with my relatives and friends to make preparations for taking vengeance on Dionysios-our ground for action being the breach of faith to a guest-so he put it and regarded it, while his own was his unjust expulsion and banishment. Hearing this, I told him that he might call my friends to his aid, if they wished to go; “But for myself,” I continued, “you and others in a way forced me to be the sharer of Dionysios’ table and hearth and his associate in the acts of religion. He probably believed the current slanders, that I was plotting with you against him and his despotic rule; yet feelings of scruple prevailed with him, and he spared my life. Again, I am hardly of the age for being comrade in arms to anyone; also I stand as a neutral between you, if ever you desire friendship and wish to benefit one another; so long as you aim at injuring one another, call others to your aid.” This I said, because I was disgusted with my misguided journeyings to Sicily and my ill-fortune there. But they disobeyed me and would not listen to my attempts at reconciliation, and so brought on their own heads all the evils which have since taken place. For if Dionysios had restored to Dion his property or been reconciled with him on any terms, none of these things would have happened, so far as human foresight can foretell. Dion would have easily been kept in check by my wishes and influence. But now, rushing upon one another, they have caused universal disaster.
Dion’s aspiration however was the same that I should say my own or that of any other right-minded man ought to be. With regard to his own power, his friends and his country the ideal of such a man would be to win the greatest power and honour by rendering the greatest services. And this end is not attained if a man gets riches for himself, his supporters and his country, by forming plots and getting together conspirators, being all the while a poor creature, not master of himself, overcome by the cowardice which fears to fight against pleasures; nor is it attained if he goes on to kill the men of substance, whom he speaks of as the enemy, and to plunder their possessions, and invites his confederates and supporters to do the same, with the object that no one shall say that it is his fault, if he complains of being poor. The same is true if anyone renders services of this kind to the State and receives honours from her for distributing by decrees the property of the few among the many-or if, being in charge the affairs of a great State which rules over many small ones, he unjustly appropriates to his own State the possessions of the small ones. For neither a Dion nor any other man will, with his eyes open, make his way by steps like these to a power which will be fraught with destruction to himself and his descendants for all time; but he will advance towards constitutional government and the framing of the justest and best laws, reaching these ends without executions and murders even on the smallest scale.
This course Dion actually followed, thinking it preferable to suffer iniquitous deeds rather than to do them; but, while taking precautions against them, he nevertheless, when he had reached the climax of victory over his enemies, took a false step and fell, a catastrophe not at all surprising. For a man of piety, temperance and wisdom, when dealing with the impious, would not be entirely blind to the character of such men, but it would perhaps not be surprising if he suffered the catastrophe that might befall a good ship’s captain, who would not be entirely unaware of the approach of a storm, but might be unaware of its extraordinary and startling violence, and might therefore be overwhelmed by its force. The same thing caused Dion’s downfall. For he was not unaware that his assailants were thoroughly bad men, but he was unaware how high a pitch of infatuation and of general wickedness and greed they had reached. This was the cause of his downfall, which has involved Sicily in countless sorrows.
As to the steps which should be taken after the events which I have now related, my advice has been given pretty fully and may be regarded as finished; and if you ask my reasons for recounting the story of my second journey to Sicily, it seemed to me essential that an account of it must be given because of the strange and paradoxical character of the incidents. If in this present account of them they appear to anyone more intelligible, and seem to anyone to show sufficient grounds in view of the circumstances, the present statement is adequate and not too lengthy.
(Lionel Giles trans.)
For an alternative translation visit sonshi.com.
To my brother
Captain Valentine Giles, R.G.
in the hope that
a work 2400 years old
may yet contain lessons worth consideration
by the soldier of today
this translation
is affectionately dedicated.
Ssu-ma Ch`ien gives the following biography of Sun Tzu: [1]
Sun Tzu Wu was a native of the Ch`i State. His ART OF WAR brought him to the notice of Ho Lu, [2] King of Wu. Ho Lu said to him: “I have carefully perused your 13 chapters. May I submit your theory of managing soldiers to a slight test?”
Sun Tzu replied: “You may.”
Ho Lu asked: “May the test be applied to women?”
The answer was again in the affirmative, so arrangements were made to bring 180 ladies out of the Palace. Sun Tzu divided them into two companies, and placed one of the King’s favorite concubines at the head of each. He then bade them all take spears in their hands, and addressed them thus: “I presume you know the difference between front and back, right hand and left hand?”
The girls replied: Yes.
Sun Tzu went on: “When I say “Eyes front,” you must look straight ahead. When I say “Left turn,” you must face towards your left hand. When I say “Right turn,” you must face towards your right hand. When I say “About turn,” you must face right round towards your back.”
Again the girls assented. The words of command having been thus explained, he set up the halberds and battle-axes in order to begin the drill. Then, to the sound of drums, he gave the order “Right turn.” But the girls only burst out laughing. Sun Tzu said: “If words of command are not clear and distinct, if orders are not thoroughly understood, then the general is to blame.”
So he started drilling them again, and this time gave the order “Left turn,” whereupon the girls once more burst into fits of laughter. Sun Tzu: “If words of command are not clear and distinct, if orders are not thoroughly understood, the general is to blame. But if his orders ARE clear, and the soldiers nevertheless disobey, then it is the fault of their officers.”
So saying, he ordered the leaders of the two companies to be beheaded. Now the king of Wu was watching the scene from the top of a raised pavilion; and when he saw that his favorite concubines were about to be executed, he was greatly alarmed and hurriedly sent down the following message: “We are now quite satisfied as to our general’s ability to handle troops. If We are bereft of these two concubines, our meat and drink will lose their savor. It is our wish that they shall not be beheaded.”
Sun Tzu replied: “Having once received His Majesty’s commission to be the general of his forces, there are certain commands of His Majesty which, acting in that capacity, I am unable to accept.”
Accordingly, he had the two leaders beheaded, and straightway installed the pair next in order as leaders in their place. When this had been done, the drum was sounded for the drill once more; and the girls went through all the evolutions, turning to the right or to the left, marching ahead or wheeling back, kneeling or standing, with perfect accuracy and precision, not venturing to utter a sound. Then Sun Tzu sent a messenger to the King saying: “Your soldiers, Sire, are now properly drilled and disciplined, and ready for your majesty’s inspection. They can be put to any use that their sovereign may desire; bid them go through fire and water, and they will not disobey.”
But the King replied: “Let our general cease drilling and return to camp. As for us, We have no wish to come down and inspect the troops.”
Thereupon Sun Tzu said: “The King is only fond of words, and cannot translate them into deeds.”
After that, Ho Lu saw that Sun Tzu was one who knew how to handle an army, and finally appointed him general. In the west, he defeated the Ch`u State and forced his way into Ying, the capital; to the north he put fear into the States of Ch`i and Chin, and spread his fame abroad amongst the feudal princes. And Sun Tzu shared in the might of the King.
About Sun Tzu himself this is all that Ssu-ma Ch`ien has to tell us in this chapter. But he proceeds to give a biography of his descendant, Sun Pin, born about a hundred years after his famous ancestor’s death, and also the outstanding military genius of his time. The historian speaks of him too as Sun Tzu, and in his preface we read: “Sun Tzu had his feet cut off and yet continued to discuss the art of war.” [3] It seems likely, then, that “Pin” was a nickname bestowed on him after his mutilation, unless the story was invented in order to account for the name. The crowning incident of his career, the crushing defeat of his treacherous rival P`ang Chuan, will be found briefly related in Chapter V. ss. 19, note.
To return to the elder Sun Tzu. He is mentioned in two other passages of the SHIH CHI: –
In the third year of his reign [512 B.C.] Ho Lu, king of Wu, took the field with Tzu-hsu [i.e. Wu Yuan] and Po P`ei, and attacked Ch`u. He captured the town of Shu and slew the two prince’s sons who had formerly been generals of Wu. He was then meditating a descent on Ying [the capital]; but the general Sun Wu said: “The army is exhausted. It is not yet possible. We must wait”…. [After further successful fighting,] “in the ninth year [506 B.C.], King Ho Lu addressed Wu Tzu-hsu and Sun Wu, saying: “Formerly, you declared that it was not yet possible for us to enter Ying. Is the time ripe now?” The two men replied: “Ch`u’s general Tzu-ch`ang, [4] is grasping and covetous, and the princes of T`ang and Ts`ai both have a grudge against him. If Your Majesty has resolved to make a grand attack, you must win over T`ang and Ts`ai, and then you may succeed.” Ho Lu followed this advice, [beat Ch`u in five pitched battles and marched into Ying.] [5]
This is the latest date at which anything is recorded of Sun Wu. He does not appear to have survived his patron, who died from the effects of a wound in 496.
In another chapter there occurs this passage: [6]
From this time onward, a number of famous soldiers arose, one after the other: Kao-fan, [7] who was employed by the Chin State; Wang-tzu, [8] in the service of Ch`i; and Sun Wu, in the service of Wu. These men developed and threw light upon the principles of war.
It is obvious enough that Ssu-ma Ch`ien at least had no doubt about the reality of Sun Wu as an historical personage; and with one exception, to be noticed presently, he is by far the most important authority on the period in question. It will not be necessary, therefore, to say much of such a work as the WU YUEH CH`UN CH`IU, which is supposed to have been written by Chao Yeh of the 1st century A.D. The attribution is somewhat doubtful; but even if it were otherwise, his account would be of little value, based as it is on the SHIH CHI and expanded with romantic details. The story of Sun Tzu will be found, for what it is worth, in chapter 2. The only new points in it worth noting are: (1) Sun Tzu was first recommended to Ho Lu by Wu Tzu-hsu. (2) He is called a native of Wu. (3) He had previously lived a retired life, and his contemporaries were unaware of his ability.
The following passage occurs in the Huai-nan Tzu: “When sovereign and ministers show perversity of mind, it is impossible even for a Sun Tzu to encounter the foe.” Assuming that this work is genuine (and hitherto no doubt has been cast upon it), we have here the earliest direct reference for Sun Tzu, for Huai-nan Tzu died in 122 B.C., many years before the SHIH CHI was given to the world.
Liu Hsiang (80-9 B.C.) says: “The reason why Sun Tzu at the head of 30,000 men beat Ch`u with 200,000 is that the latter were undisciplined.”
Teng Ming-shih informs us that the surname “Sun” was bestowed on Sun Wu’s grandfather by Duke Ching of Ch`i [547-490 B.C.]. Sun Wu’s father Sun P`ing, rose to be a Minister of State in Ch`i, and Sun Wu himself, whose style was Ch`ang-ch`ing, fled to Wu on account of the rebellion which was being fomented by the kindred of T`ien Pao. He had three sons, of whom the second, named Ming, was the father of Sun Pin. According to this account then, Pin was the grandson of Wu, which, considering that Sun Pin’s victory over Wei was gained in 341 B.C., may be dismissed as chronological impossible. Whence these data were obtained by Teng Ming-shih I do not know, but of course no reliance whatever can be placed in them.
An interesting document which has survived from the close of the Han period is the short preface written by the Great Ts`ao, or Wei Wu Ti, for his edition of Sun Tzu. I shall give it in full: –
I have heard that the ancients used bows and arrows to their advantage. [10] The SHU CHU mentions “the army” among the “eight objects of government.” The I CHING says: “‘army’ indicates firmness and justice; the experienced leader will have good fortune.” The SHIH CHING says: “The King rose majestic in his wrath, and he marshaled his troops.” The Yellow Emperor, T`ang the Completer and Wu Wang all used spears and battle-axes in order to succor their generation. The SSU-MA FA says: “If one man slay another of set purpose, he himself may rightfully be slain.” He who relies solely on warlike measures shall be exterminated; he who relies solely on peaceful measures shall perish. Instances of this are Fu Ch`ai [11] on the one hand and Yen Wang on the other. [12] In military matters, the Sage’s rule is normally to keep the peace, and to move his forces only when occasion requires. He will not use armed force unless driven to it by necessity.
Many books have I read on the subject of war and fighting; but the work composed by Sun Wu is the profoundest of them all. [Sun Tzu was a native of the Ch`i state, his personal name was Wu. He wrote the ART OF WAR in 13 chapters for Ho Lu, King of Wu. Its principles were tested on women, and he was subsequently made a general. He led an army westwards, crushed the Ch`u state and entered Ying the capital. In the north, he kept Ch`i and Chin in awe. A hundred years and more after his time, Sun Pin lived. He was a descendant of Wu.] [13] In his treatment of deliberation and planning, the importance of rapidity in taking the field, [14] clearness of conception, and depth of design, Sun Tzu stands beyond the reach of carping criticism. My contemporaries, however, have failed to grasp the full meaning of his instructions, and while putting into practice the smaller details in which his work abounds, they have overlooked its essential purport. That is the motive which has led me to outline a rough explanation of the whole.
One thing to be noticed in the above is the explicit statement that the 13 chapters were specially composed for King Ho Lu. This is supported by the internal evidence of I. ss. 15, in which it seems clear that some ruler is addressed.
In the bibliographic section of the HAN SHU, there is an entry which has given rise to much discussion: “The works of Sun Tzu of Wu in 82 P`IEN (or chapters), with diagrams in 9 CHUAN.” It is evident that this cannot be merely the 13 chapters known to Ssu-ma Ch`ien, or those we possess today. Chang Shou-chieh refers to an edition of Sun Tzu’s ART OF WAR of which the “13 chapters” formed the first CHUAN, adding that there were two other CHUAN besides. This has brought forth a theory, that the bulk of these 82 chapters consisted of other writings of Sun Tzu – we should call them apocryphal – similar to the WEN TA, of which a specimen dealing with the Nine Situations [15] is preserved in the T`UNG TIEN, and another in Ho Shin’s commentary. It is suggested that before his interview with Ho Lu, Sun Tzu had only written the 13 chapters, but afterwards composed a sort of exegesis in the form of question and answer between himself and the King. Pi I-hsun, the author of the SUN TZU HSU LU, backs this up with a quotation from the WU YUEH CH`UN CH`IU: “The King of Wu summoned Sun Tzu, and asked him questions about the art of war. Each time he set forth a chapter of his work, the King could not find words enough to praise him.” As he points out, if the whole work was expounded on the same scale as in the above-mentioned fragments, the total number of chapters could not fail to be considerable. Then the numerous other treatises attributed to Sun Tzu might be included. The fact that the HAN CHIH mentions no work of Sun Tzu except the 82 P`IEN, whereas the Sui and T`ang bibliographies give the titles of others in addition to the “13 chapters,” is good proof, Pi I-hsun thinks, that all of these were contained in the 82 P`IEN. Without pinning our faith to the accuracy of details supplied by the WU YUEH CH`UN CH`IU, or admitting the genuineness of any of the treatises cited by Pi I-hsun, we may see in this theory a probable solution of the mystery. Between Ssu-ma Ch`ien and Pan Ku there was plenty of time for a luxuriant crop of forgeries to have grown up under the magic name of Sun Tzu, and the 82 P`IEN may very well represent a collected edition of these lumped together with the original work. It is also possible, though less likely, that some of them existed in the time of the earlier historian and were purposely ignored by him. [16]
Tu Mu’s conjecture seems to be based on a passage which states: “Wei Wu Ti strung together Sun Wu’s Art of War,” which in turn may have resulted from a misunderstanding of the final words of Ts`ao King’s preface. This, as Sun Hsing-yen points out, is only a modest way of saying that he made an explanatory paraphrase, or in other words, wrote a commentary on it. On the whole, this theory has met with very little acceptance. Thus, the SSU K`U CH`UAN SHU says: “The mention of the 13 chapters in the SHIH CHI shows that they were in existence before the HAN CHIH, and that latter accretions are not to be considered part of the original work. Tu Mu’s assertion can certainly not be taken as proof.”
There is every reason to suppose, then, that the 13 chapters existed in the time of Ssu-ma Ch`ien practically as we have them now. That the work was then well known he tells us in so many words. “Sun Tzu’s 13 Chapters and Wu Ch`i’s Art of War are the two books that people commonly refer to on the subject of military matters. Both of them are widely distributed, so I will not discuss them here.” But as we go further back, serious difficulties begin to arise. The salient fact which has to be faced is that the TSO CHUAN, the greatest contemporary record, makes no mention whatsoever of Sun Wu, either as a general or as a writer. It is natural, in view of this awkward circumstance, that many scholars should not only cast doubt on the story of Sun Wu as given in the SHIH CHI, but even show themselves frankly skeptical as to the existence of the man at all. The most powerful presentment of this side of the case is to be found in the following disposition by Yeh Shui-hsin: [17] –
It is stated in Ssu-ma Ch`ien’s history that Sun Wu was a native of the Ch`i State, and employed by Wu; and that in the reign of Ho Lu he crushed Ch`u, entered Ying, and was a great general. But in Tso’s Commentary no Sun Wu appears at all. It is true that Tso’s Commentary need not contain absolutely everything that other histories contain. But Tso has not omitted to mention vulgar plebeians and hireling ruffians such as Ying K`ao-shu, [18] Ts`ao Kuei, [19], Chu Chih-wu and Chuan She-chu [20]. In the case of Sun Wu, whose fame and achievements were so brilliant, the omission is much more glaring. Again, details are given, in their due order, about his contemporaries Wu Yuan and the Minister P`ei. [21] Is it credible that Sun Wu alone should have been passed over?
In point of literary style, Sun Tzu’s work belongs to the same school as KUAN TZU, [22] LIU T`AO, [23] and the YUEH YU [24] and may have been the production of some private scholar living towards the end of the “Spring and Autumn” or the beginning of the “Warring States” period. [25] The story that his precepts were actually applied by the Wu State, is merely the outcome of big talk on the part of his followers.
From the flourishing period of the Chou dynasty [26] down to the time of the “Spring and Autumn,” all military commanders were statesmen as well, and the class of professional generals, for conducting external campaigns, did not then exist. It was not until the period of the “Six States” [27] that this custom changed. Now although Wu was an uncivilized State, it is conceivable that Tso should have left unrecorded the fact that Sun Wu was a great general and yet held no civil office? What we are told, therefore, about Jang-chu [28] and Sun Wu, is not authentic matter, but the reckless fabrication of theorizing pundits. The story of Ho Lu’s experiment on the women, in particular, is utterly preposterous and incredible.
Yeh Shui-hsin represents Ssu-ma Ch`ien as having said that Sun Wu crushed Ch`u and entered Ying. This is not quite correct. No doubt the impression left on the reader’s mind is that he at least shared in these exploits. The fact may or may not be significant; but it is nowhere explicitly stated in the SHIH CHI either that Sun Tzu was general on the occasion of the taking of Ying, or that he even went there at all. Moreover, as we know that Wu Yuan and Po P`ei both took part in the expedition, and also that its success was largely due to the dash and enterprise of Fu Kai, Ho Lu’s younger brother, it is not easy to see how yet another general could have played a very prominent part in the same campaign.
Ch`en Chen-sun of the Sung dynasty has the note: –
Military writers look upon Sun Wu as the father of their art. But the fact that he does not appear in the TSO CHUAN, although he is said to have served under Ho Lu King of Wu, makes it uncertain what period he really belonged to.
He also says: –
The works of Sun Wu and Wu Ch`i may be of genuine antiquity.
It is noticeable that both Yeh Shui-hsin and Ch`en Chen-sun, while rejecting the personality of Sun Wu as he figures in Ssu-ma Ch`ien’s history, are inclined to accept the date traditionally assigned to the work which passes under his name. The author of the HSU LU fails to appreciate this distinction, and consequently his bitter attack on Ch`en Chen-sun really misses its mark. He makes one of two points, however, which certainly tell in favor of the high antiquity of our “13 chapters.” “Sun Tzu,” he says, “must have lived in the age of Ching Wang [519-476], because he is frequently plagiarized in subsequent works of the Chou, Ch`in and Han dynasties.” The two most shameless offenders in this respect are Wu Ch`i and Huai-nan Tzu, both of them important historical personages in their day. The former lived only a century after the alleged date of Sun Tzu, and his death is known to have taken place in 381 B.C. It was to him, according to Liu Hsiang, that Tseng Shen delivered the TSO CHUAN, which had been entrusted to him by its author. [29] Now the fact that quotations from the ART OF WAR, acknowledged or otherwise, are to be found in so many authors of different epochs, establishes a very strong anterior to them all, – in other words, that Sun Tzu’s treatise was already in existence towards the end of the 5th century B.C. Further proof of Sun Tzu’s antiquity is furnished by the archaic or wholly obsolete meanings attaching to a number of the words he uses. A list of these, which might perhaps be extended, is given in the HSU LU; and though some of the interpretations are doubtful, the main argument is hardly affected thereby. Again, it must not be forgotten that Yeh Shui-hsin, a scholar and critic of the first rank, deliberately pronounces the style of the 13 chapters to belong to the early part of the fifth century. Seeing that he is actually engaged in an attempt to disprove the existence of Sun Wu himself, we may be sure that he would not have hesitated to assign the work to a later date had he not honestly believed the contrary. And it is precisely on such a point that the judgment of an educated Chinaman will carry most weight. Other internal evidence is not far to seek. Thus in XIII. ss. 1, there is an unmistakable allusion to the ancient system of land-tenure which had already passed away by the time of Mencius, who was anxious to see it revived in a modified form. [30] The only warfare Sun Tzu knows is that carried on between the various feudal princes, in which armored chariots play a large part. Their use seems to have entirely died out before the end of the Chou dynasty. He speaks as a man of Wu, a state which ceased to exist as early as 473 B.C. On this I shall touch presently.
But once refer the work to the 5th century or earlier, and the chances of its being other than a bona fide production are sensibly diminished. The great age of forgeries did not come until long after. That it should have been forged in the period immediately following 473 is particularly unlikely, for no one, as a rule, hastens to identify himself with a lost cause. As for Yeh Shui-hsin’s theory, that the author was a literary recluse, that seems to me quite untenable. If one thing is more apparent than another after reading the maxims of Sun Tzu, it is that their essence has been distilled from a large store of personal observation and experience. They reflect the mind not only of a born strategist, gifted with a rare faculty of generalization, but also of a practical soldier closely acquainted with the military conditions of his time. To say nothing of the fact that these sayings have been accepted and endorsed by all the greatest captains of Chinese history, they offer a combination of freshness and sincerity, acuteness and common sense, which quite excludes the idea that they were artificially concocted in the study. If we admit, then, that the 13 chapters were the genuine production of a military man living towards the end of the “CH`UN CH`IU” period, are we not bound, in spite of the silence of the TSO CHUAN, to accept Ssu-ma Ch`ien’s account in its entirety? In view of his high repute as a sober historian, must we not hesitate to assume that the records he drew upon for Sun Wu’s biography were false and untrustworthy? The answer, I fear, must be in the negative. There is still one grave, if not fatal, objection to the chronology involved in the story as told in the SHIH CHI, which, so far as I am aware, nobody has yet pointed out. There are two passages in Sun Tzu in which he alludes to contemporary affairs. The first in in VI. ss. 21: –
Though according to my estimate the soldiers of Yueh exceed our own in number, that shall advantage them nothing in the matter of victory. I say then that victory can be achieved.
The other is in XI. ss. 30: –
Asked if an army can be made to imitate the SHUAI-JAN, I should answer, Yes. For the men of Wu and the men of Yueh are enemies; yet if they are crossing a river in the same boat and are caught by a storm, they will come to each other’s assistance just as the left hand helps the right.
These two paragraphs are extremely valuable as evidence of the date of composition. They assign the work to the period of the struggle between Wu and Yueh. So much has been observed by Pi I-hsun. But what has hitherto escaped notice is that they also seriously impair the credibility of Ssu-ma Ch`ien’s narrative. As we have seen above, the first positive date given in connection with Sun Wu is 512 B.C. He is then spoken of as a general, acting as confidential adviser to Ho Lu, so that his alleged introduction to that monarch had already taken place, and of course the 13 chapters must have been written earlier still. But at that time, and for several years after, down to the capture of Ying in 506, Ch`u and not Yueh, was the great hereditary enemy of Wu. The two states, Ch`u and Wu, had been constantly at war for over half a century, [31] whereas the first war between Wu and Yueh was waged only in 510, [32] and even then was no more than a short interlude sandwiched in the midst of the fierce struggle with Ch`u. Now Ch`u is not mentioned in the 13 chapters at all. The natural inference is that they were written at a time when Yueh had become the prime antagonist of Wu, that is, after Ch`u had suffered the great humiliation of 506. At this point, a table of dates may be found useful.
B.C.
514
Accession of Ho Lu.
512
Ho Lu attacks Ch`u, but is dissuaded from entering Ying, the capital. SHI CHI mentions Sun Wu as general.
511
Another attack on Ch`u.
510
Wu makes a successful attack on Yueh. This is the first war between the two states.
509 or 508
Ch`u invades Wu, but is signally defeated at Yu-chang.
506
Ho Lu attacks Ch`u with the aid of T`ang and Ts`ai. Decisive battle of Po-chu, and capture of Ying. Last mention of Sun Wu in SHIH CHI.
505
Yueh makes a raid on Wu in the absence of its army. Wu is beaten by Ch`in and evacuates Ying.
504
Ho Lu sends Fu Ch`ai to attack Ch`u.
497
Kou Chien becomes King of Yueh.
496
Wu attacks Yueh, but is defeated by Kou Chien at Tsui-li. Ho Lu is killed.
494
Fu Ch`ai defeats Kou Chien in the great battle of Fu-chaio, and enters the capital of Yueh.
485 or 484
Kou Chien renders homage to Wu. Death of Wu Tzu-hsu.
482
Kou Chien invades Wu in the absence of Fu Ch`ai.
478 to 476
Further attacks by Yueh on Wu.
475
Kou Chien lays siege to the capital of Wu.
473
Final defeat and extinction of Wu.
The sentence quoted above from VI. ss. 21 hardly strikes me as one that could have been written in the full flush of victory. It seems rather to imply that, for the moment at least, the tide had turned against Wu, and that she was getting the worst of the struggle. Hence we may conclude that our treatise was not in existence in 505, before which date Yueh does not appear to have scored any notable success against Wu. Ho Lu died in 496, so that if the book was written for him, it must have been during the period 505-496, when there was a lull in the hostilities, Wu having presumably exhausted by its supreme effort against Ch`u. On the other hand, if we choose to disregard the tradition connecting Sun Wu’s name with Ho Lu, it might equally well have seen the light between 496 and 494, or possibly in the period 482-473, when Yueh was once again becoming a very serious menace. [33] We may feel fairly certain that the author, whoever he may have been, was not a man of any great eminence in his own day. On this point the negative testimony of the TSO CHUAN far outweighs any shred of authority still attaching to the SHIH CHI, if once its other facts are discredited. Sun Hsing-yen, however, makes a feeble attempt to explain the omission of his name from the great commentary. It was Wu Tzu-hsu, he says, who got all the credit of Sun Wu’s exploits, because the latter (being an alien) was not rewarded with an office in the State.
How then did the Sun Tzu legend originate? It may be that the growing celebrity of the book imparted by degrees a kind of factitious renown to its author. It was felt to be only right and proper that one so well versed in the science of war should have solid achievements to his credit as well. Now the capture of Ying was undoubtedly the greatest feat of arms in Ho Lu’s reign; it made a deep and lasting impression on all the surrounding states, and raised Wu to the short-lived zenith of her power. Hence, what more natural, as time went on, than that the acknowledged master of strategy, Sun Wu, should be popularly identified with that campaign, at first perhaps only in the sense that his brain conceived and planned it; afterwards, that it was actually carried out by him in conjunction with Wu Yuan, [34] Po P`ei and Fu Kai?
It is obvious that any attempt to reconstruct even the outline of Sun Tzu’s life must be based almost wholly on conjecture. With this necessary proviso, I should say that he probably entered the service of Wu about the time of Ho Lu’s accession, and gathered experience, though only in the capacity of a subordinate officer, during the intense military activity which marked the first half of the prince’s reign. [35] If he rose to be a general at all, he certainly was never on an equal footing with the three above mentioned. He was doubtless present at the investment and occupation of Ying, and witnessed Wu’s sudden collapse in the following year. Yueh’s attack at this critical juncture, when her rival was embarrassed on every side, seems to have convinced him that this upstart kingdom was the great enemy against whom every effort would henceforth have to be directed. Sun Wu was thus a well-seasoned warrior when he sat down to write his famous book, which according to my reckoning must have appeared towards the end, rather than the beginning of Ho Lu’s reign. The story of the women may possibly have grown out of some real incident occurring about the same time. As we hear no more of Sun Wu after this from any source, he is hardly likely to have survived his patron or to have taken part in the death-struggle with Yueh, which began with the disaster at Tsui-li.
If these inferences are approximately correct, there is a certain irony in the fate which decreed that China’s most illustrious man of peace should be contemporary with her greatest writer on war.
The Text of Sun Tzu
I have found it difficult to glean much about the history of Sun Tzu’s text. The quotations that occur in early authors go to show that the “13 chapters” of which Ssu-ma Ch`ien speaks were essentially the same as those now extant. We have his word for it that they were widely circulated in his day, and can only regret that he refrained from discussing them on that account. Sun Hsing-yen says in his preface: –
During the Ch`in and Han dynasties Sun Tzu’s ART OF WAR was in general use amongst military commanders, but they seem to have treated it as a work of mysterious import, and were unwilling to expound it for the benefit of posterity. Thus it came about that Wei Wu was the first to write a commentary on it.
As we have already seen, there is no reasonable ground to suppose that Ts`ao Kung tampered with the text. But the text itself is often so obscure, and the number of editions which appeared from that time onward so great, especially during the T`ang and Sung dynasties, that it would be surprising if numerous corruptions had not managed to creep in. Towards the middle of the Sung period, by which time all the chief commentaries on Sun Tzu were in existence, a certain Chi T`ien-pao published a work in 15 CHUAN entitled “Sun Tzu with the collected commentaries of ten writers.” There was another text, with variant readings put forward by Chu Fu of Ta-hsing, which also had supporters among the scholars of that period; but in the Ming editions, Sun Hsing-yen tells us, these readings were for some reason or other no longer put into circulation. Thus, until the end of the 18th century, the text in sole possession of the field was one derived from Chi T`ien-pao’s edition, although no actual copy of that important work was known to have survived. That, therefore, is the text of Sun Tzu which appears in the War section of the great Imperial encyclopedia printed in 1726, the KU CHIN T`U SHU CHI CH`ENG. Another copy at my disposal of what is practically the same text, with slight variations, is that contained in the “Eleven philosophers of the Chou and Ch`in dynasties” [1758]. And the Chinese printed in Capt. Calthrop’s first edition is evidently a similar version which has filtered through Japanese channels. So things remained until Sun Hsing-yen [1752-1818], a distinguished antiquarian and classical scholar, who claimed to be an actual descendant of Sun Wu, [36] accidentally discovered a copy of Chi T`ien-pao’s long-lost work, when on a visit to the library of the Hua-yin temple. [37] Appended to it was the I SHUO of Cheng Yu-hsien, mentioned in the T`UNG CHIH, and also believed to have perished. This is what Sun Hsing-yen designates as the “original edition (or text)” – a rather misleading name, for it cannot by any means claim to set before us the text of Sun Tzu in its pristine purity. Chi T`ien-pao was a careless compiler, and appears to have been content to reproduce the somewhat debased version current in his day, without troubling to collate it with the earliest editions then available. Fortunately, two versions of Sun Tzu, even older than the newly discovered work, were still extant, one buried in the T`UNG TIEN, Tu Yu’s great treatise on the Constitution, the other similarly enshrined in the T`AI P`ING YU LAN encyclopedia. In both the complete text is to be found, though split up into fragments, intermixed with other matter, and scattered piecemeal over a number of different sections. Considering that the YU LAN takes us back to the year 983, and the T`UNG TIEN about 200 years further still, to the middle of the T`ang dynasty, the value of these early transcripts of Sun Tzu can hardly be overestimated. Yet the idea of utilizing them does not seem to have occurred to anyone until Sun Hsing-yen, acting under Government instructions, undertook a thorough recension of the text. This is his own account: –
Because of the numerous mistakes in the text of Sun Tzu which his editors had handed down, the Government ordered that the ancient edition [of Chi T`ien-pao] should be used, and that the text should be revised and corrected throughout. It happened that Wu Nien-hu, the Governor Pi Kua, and Hsi, a graduate of the second degree, had all devoted themselves to this study, probably surpassing me therein. Accordingly, I have had the whole work cut on blocks as a textbook for military men.
The three individuals here referred to had evidently been occupied on the text of Sun Tzu prior to Sun Hsing-yen’s commission, but we are left in doubt as to the work they really accomplished. At any rate, the new edition, when ultimately produced, appeared in the names of Sun Hsing-yen and only one co-editor Wu Jen-shi. They took the “original edition” as their basis, and by careful comparison with older versions, as well as the extant commentaries and other sources of information such as the I SHUO, succeeded in restoring a very large number of doubtful passages, and turned out, on the whole, what must be accepted as the closes approximation we are ever likely to get to Sun Tzu’s original work. This is what will hereafter be denominated the “standard text.”
The copy which I have used belongs to a reissue dated 1877. it is in 6 PEN, forming part of a well-printed set of 23 early philosophical works in 83 PEN. [38] It opens with a preface by Sun Hsing-yen (largely quoted in this introduction), vindicating the traditional view of Sun Tzu’s life and performances, and summing up in remarkably concise fashion the evidence in its favor. This is followed by Ts`ao Kung’s preface to his edition, and the biography of Sun Tzu from the SHIH CHI, both translated above. Then come, firstly, Cheng Yu-hsien’s I SHUO, [39] with author’s preface, and next, a short miscellany of historical and bibliographical information entitled SUN TZU HSU LU, compiled by Pi I-hsun. As regards the body of the work, each separate sentence is followed by a note on the text, if required, and then by the various commentaries appertaining to it, arranged in chronological order. These we shall now proceed to discuss briefly, one by one.
The Commentators
Sun Tzu can boast an exceptionally long distinguished roll of commentators, which would do honor to any classic. Ou-yang Hsiu remarks on this fact, though he wrote before the tale was complete, and rather ingeniously explains it by saying that the artifices of war, being inexhaustible, must therefore be susceptible of treatment in a great variety of ways.
1. TS`AO or Ts`ao Kung, afterwards known as Wei Wu Ti [A.D. 155-220]. There is hardly any room for doubt that the earliest commentary on Sun Tzu actually came from the pen of this extraordinary man, whose biography in the SAN KUO CHIH reads like a romance. One of the greatest military geniuses that the world has seen, and Napoleonic in the scale of his operations, he was especially famed for the marvelous rapidity of his marches, which has found expression in the line “Talk of Ts`ao, and Ts`ao will appear.” Ou-yang Hsiu says of him that he was a great captain who “measured his strength against Tung Cho, Lu Pu and the two Yuan, father and son, and vanquished them all; whereupon he divided the Empire of Han with Wu and Shu, and made himself king. It is recorded that whenever a council of war was held by Wei on the eve of a far-reaching campaign, he had all his calculations ready; those generals who made use of them did not lose one battle in ten; those who ran counter to them in any particular saw their armies incontinently beaten and put to flight.” Ts`ao Kung’s notes on Sun Tzu, models of austere brevity, are so thoroughly characteristic of the stern commander known to history, that it is hard indeed to conceive of them as the work of a mere LITTERATEUR. Sometimes, indeed, owing to extreme compression, they are scarcely intelligible and stand no less in need of a commentary than the text itself. [40]
2. MENG SHIH. The commentary which has come down to us under this name is comparatively meager, and nothing about the author is known. Even his personal name has not been recorded. Chi T`ien-pao’s edition places him after Chia Lin, and Ch`ao Kung-wu also assigns him to the T`ang dynasty, [41] but this is a mistake. In Sun Hsing-yen’s preface, he appears as Meng Shih of the Liang dynasty [502-557]. Others would identify him with Meng K`ang of the 3rd century. He is named in one work as the last of the “Five Commentators,” the others being Wei Wu Ti, Tu Mu, Ch`en Hao and Chia Lin.
3. LI CH`UAN of the 8th century was a well-known writer on military tactics. One of his works has been in constant use down to the present day. The T`UNG CHIH mentions “Lives of famous generals from the Chou to the T`ang dynasty” as written by him. [42] According to Ch`ao Kung-wu and the T`IEN-I-KO catalogue, he followed a variant of the text of Sun Tzu which differs considerably from those now extant. His notes are mostly short and to the point, and he frequently illustrates his remarks by anecdotes from Chinese history.
4. TU YU (died 812) did not publish a separate commentary on Sun Tzu, his notes being taken from the T`UNG TIEN, the encyclopedic treatise on the Constitution which was his life-work. They are largely repetitions of Ts`ao Kung and Meng Shih, besides which it is believed that he drew on the ancient commentaries of Wang Ling and others. Owing to the peculiar arrangement of T`UNG TIEN, he has to explain each passage on its merits, apart from the context, and sometimes his own explanation does not agree with that of Ts`ao Kung, whom he always quotes first. Though not strictly to be reckoned as one of the “Ten Commentators,” he was added to their number by Chi T`ien-pao, being wrongly placed after his grandson Tu Mu.
5. TU MU (803-852) is perhaps the best known as a poet – a bright star even in the glorious galaxy of the T`ang period. We learn from Ch`ao Kung-wu that although he had no practical experience of war, he was extremely fond of discussing the subject, and was moreover well read in the military history of the CH`UN CH`IU and CHAN KUO eras. His notes, therefore, are well worth attention. They are very copious, and replete with historical parallels. The gist of Sun Tzu’s work is thus summarized by him: “Practice benevolence and justice, but on the other hand make full use of artifice and measures of expediency.” He further declared that all the military triumphs and disasters of the thousand years which had elapsed since Sun Tzu’s death would, upon examination, be found to uphold and corroborate, in every particular, the maxims contained in his book. Tu Mu’s somewhat spiteful charge against Ts`ao Kung has already been considered elsewhere.
6. CH`EN HAO appears to have been a contemporary of Tu Mu. Ch`ao Kung-wu says that he was impelled to write a new commentary on Sun Tzu because Ts`ao Kung’s on the one hand was too obscure and subtle, and that of Tu Mu on the other too long-winded and diffuse. Ou-yang Hsiu, writing in the middle of the 11th century, calls Ts`ao Kung, Tu Mu and Ch`en Hao the three chief commentators on Sun Tzu, and observes that Ch`en Hao is continually attacking Tu Mu’s shortcomings. His commentary, though not lacking in merit, must rank below those of his predecessors.
7. CHIA LIN is known to have lived under the T`ang dynasty, for his commentary on Sun Tzu is mentioned in the T`ang Shu and was afterwards republished by Chi Hsieh of the same dynasty together with those of Meng Shih and Tu Yu. It is of somewhat scanty texture, and in point of quality, too, perhaps the least valuable of the eleven.
8. MEI YAO-CH`EN (1002-1060), commonly known by his “style” as Mei Sheng-yu, was, like Tu Mu, a poet of distinction. His commentary was published with a laudatory preface by the great Ou-yang Hsiu, from which we may cull the following: –
Later scholars have misread Sun Tzu, distorting his words and trying to make them square with their own one-sided views. Thus, though commentators have not been lacking, only a few have proved equal to the task. My friend Sheng-yu has not fallen into this mistake. In attempting to provide a critical commentary for Sun Tzu’s work, he does not lose sight of the fact that these sayings were intended for states engaged in internecine warfare; that the author is not concerned with the military conditions prevailing under the sovereigns of the three ancient dynasties, [43] nor with the nine punitive measures prescribed to the Minister of War. [44] Again, Sun Wu loved brevity of diction, but his meaning is always deep. Whether the subject be marching an army, or handling soldiers, or estimating the enemy, or controlling the forces of victory, it is always systematically treated; the sayings are bound together in strict logical sequence, though this has been obscured by commentators who have probably failed to grasp their meaning. In his own commentary, Mei Sheng-yu has brushed aside all the obstinate prejudices of these critics, and has tried to bring out the true meaning of Sun Tzu himself. In this way, the clouds of confusion have been dispersed and the sayings made clear. I am convinced that the present work deserves to be handed down side by side with the three great commentaries; and for a great deal that they find in the sayings, coming generations will have constant reason to thank my friend Sheng-yu.
Making some allowance for the exuberance of friendship, I am inclined to endorse this favorable judgment, and would certainly place him above Ch`en Hao in order of merit.
9. WANG HSI, also of the Sung dynasty, is decidedly original in some of his interpretations, but much less judicious than Mei Yao-ch`en, and on the whole not a very trustworthy guide. He is fond of comparing his own commentary with that of Ts`ao Kung, but the comparison is not often flattering to him. We learn from Ch`ao Kung-wu that Wang Hsi revised the ancient text of Sun Tzu, filling up lacunae and correcting mistakes. [45]
10. HO YEN-HSI of the Sung dynasty. The personal name of this commentator is given as above by Cheng Ch`iao in the TUNG CHIH, written about the middle of the twelfth century, but he appears simply as Ho Shih in the YU HAI, and Ma Tuan-lin quotes Ch`ao Kung-wu as saying that his personal name is unknown. There seems to be no reason to doubt Cheng Ch`iao’s statement, otherwise I should have been inclined to hazard a guess and identify him with one Ho Ch`u-fei, the author of a short treatise on war, who lived in the latter part of the 11th century. Ho Shih’s commentary, in the words of the T`IEN-I-KO catalogue, “contains helpful additions” here and there, but is chiefly remarkable for the copious extracts taken, in adapted form, from the dynastic histories and other sources.
11. CHANG YU. The list closes with a commentator of no great originality perhaps, but gifted with admirable powers of lucid exposition. His commentator is based on that of Ts`ao Kung, whose terse sentences he contrives to expand and develop in masterly fashion. Without Chang Yu, it is safe to say that much of Ts`ao Kung’s commentary would have remained cloaked in its pristine obscurity and therefore valueless. His work is not mentioned in the Sung history, the T`UNG K`AO, or the YU HAI, but it finds a niche in the T`UNG CHIH, which also names him as the author of the “Lives of Famous Generals.” [46]
It is rather remarkable that the last-named four should all have flourished within so short a space of time. Ch`ao Kung-wu accounts for it by saying: “During the early years of the Sung dynasty the Empire enjoyed a long spell of peace, and men ceased to practice the art of war. But when [Chao] Yuan-hao’s rebellion came [1038-42] and the frontier generals were defeated time after time, the Court made strenuous inquiry for men skilled in war, and military topics became the vogue amongst all the high officials. Hence it is that the commentators of Sun Tzu in our dynasty belong mainly to that period. [47]
Besides these eleven commentators, there are several others whose work has not come down to us. The SUI SHU mentions four, namely Wang Ling (often quoted by Tu Yu as Wang Tzu); Chang Tzu-shang; Chia Hsu of Wei; [48] and Shen Yu of Wu. The T`ANG SHU adds Sun Hao, and the T`UNG CHIH Hsiao Chi, while the T`U SHU mentions a Ming commentator, Huang Jun-yu. It is possible that some of these may have been merely collectors and editors of other commentaries, like Chi T`ien-pao and Chi Hsieh, mentioned above.
Appreciations of Sun Tzu
Sun Tzu has exercised a potent fascination over the minds of some of China’s greatest men. Among the famous generals who are known to have studied his pages with enthusiasm may be mentioned Han Hsin (d. 196 B.C.), [49] Feng I (d. 34 A.D.), [50] Lu Meng (d. 219), [51] and Yo Fei (1103-1141). [52] The opinion of Ts`ao Kung, who disputes with Han Hsin the highest place in Chinese military annals, has already been recorded. [53] Still more remarkable, in one way, is the testimony of purely literary men, such as Su Hsun (the father of Su Tung-p`o), who wrote several essays on military topics, all of which owe their chief inspiration to Sun Tzu. The following short passage by him is preserved in the YU HAI: [54] –
Sun Wu’s saying, that in war one cannot make certain of conquering, [55] is very different indeed from what other books tell us. [56] Wu Ch`i was a man of the same stamp as Sun Wu: they both wrote books on war, and they are linked together in popular speech as “Sun and Wu.” But Wu Ch`i’s remarks on war are less weighty, his rules are rougher and more crudely stated, and there is not the same unity of plan as in Sun Tzu’s work, where the style is terse, but the meaning fully brought out.
The following is an extract from the “Impartial Judgments in the Garden of Literature” by Cheng Hou: –
Sun Tzu’s 13 chapters are not only the staple and base of all military men’s training, but also compel the most careful attention of scholars and men of letters. His sayings are terse yet elegant, simple yet profound, perspicuous and eminently practical. Such works as the LUN YU, the I CHING and the great Commentary, [57] as well as the writings of Mencius, Hsun K`uang and Yang Chu, all fall below the level of Sun Tzu.
Chu Hsi, commenting on this, fully admits the first part of the criticism, although he dislikes the audacious comparison with the venerated classical works. Language of this sort, he says, “encourages a ruler’s bent towards unrelenting warfare and reckless militarism.”
Apologies for War
Accustomed as we are to think of China as the greatest peace-loving nation on earth, we are in some danger of forgetting that her experience of war in all its phases has also been such as no modern State can parallel. Her long military annals stretch back to a point at which they are lost in the mists of time. She had built the Great Wall and was maintaining a huge standing army along her frontier centuries before the first Roman legionary was seen on the Danube. What with the perpetual collisions of the ancient feudal States, the grim conflicts with Huns, Turks and other invaders after the centralization of government, the terrific upheavals which accompanied the overthrow of so many dynasties, besides the countless rebellions and minor disturbances that have flamed up and flickered out again one by one, it is hardly too much to say that the clash of arms has never ceased to resound in one portion or another of the Empire.
No less remarkable is the succession of illustrious captains to whom China can point with pride. As in all countries, the greatest are fond of emerging at the most fateful crises of her history. Thus, Po Ch`i stands out conspicuous in the period when Ch`in was entering upon her final struggle with the remaining independent states. The stormy years which followed the break-up of the Ch`in dynasty are illuminated by the transcendent genius of Han Hsin. When the House of Han in turn is tottering to its fall, the great and baleful figure of Ts`ao dominates the scene. And in the establishment of the T`ang dynasty, one of the mightiest tasks achieved by man, the superhuman energy of Li Shih-min (afterwards the Emperor T`ai Tsung) was seconded by the brilliant strategy of Li Ching. None of these generals need fear comparison with the greatest names in the military history of Europe.
In spite of all this, the great body of Chinese sentiment, from Lao Tzu downwards, and especially as reflected in the standard literature of Confucianism, has been consistently pacific and intensely opposed to militarism in any form. It is such an uncommon thing to find any of the literati defending warfare on principle, that I have thought it worthwhile to collect and translate a few passages in which the unorthodox view is upheld. The following, by Ssu-ma Ch`ien, shows that for all his ardent admiration of Confucius, he was yet no advocate of peace at any price: –
Military weapons are the means used by the Sage to punish violence and cruelty, to give peace to troublous times, to remove difficulties and dangers, and to succor those who are in peril. Every animal with blood in its veins and horns on its head will fight when it is attacked. How much more so will man, who carries in his breast the faculties of love and hatred, joy and anger! When he is pleased, a feeling of affection springs up within him; when angry, his poisoned sting is brought into play. That is the natural law which governs his being…. What then shall be said of those scholars of our time, blind to all great issues, and without any appreciation of relative values, who can only bark out their stale formulas about “virtue” and “civilization,” condemning the use of military weapons? They will surely bring our country to impotence and dishonor and the loss of her rightful heritage; or, at the very least, they will bring about invasion and rebellion, sacrifice of territory and general enfeeblement. Yet they obstinately refuse to modify the position they have taken up. The truth is that, just as in the family the teacher must not spare the rod, and punishments cannot be dispensed with in the State, so military chastisement can never be allowed to fall into abeyance in the Empire. All one can say is that this power will be exercised wisely by some, foolishly by others, and that among those who bear arms some will be loyal and others rebellious. [58]
The next piece is taken from Tu Mu’s preface to his commentary on Sun Tzu: –
War may be defined as punishment, which is one of the functions of government. It was the profession of Chung Yu and Jan Ch`iu, both disciples of Confucius. Nowadays, the holding of trials and hearing of litigation, the imprisonment of offenders and their execution by flogging in the marketplace, are all done by officials. But the wielding of huge armies, the throwing down of fortified cities, the hauling of women and children into captivity, and the beheading of traitors – this is also work which is done by officials. The objects of the rack and of military weapons are essentially the same. There is no intrinsic difference between the punishment of flogging and cutting off heads in war. For the lesser infractions of law, which are easily dealt with, only a small amount of force need be employed: hence the use of military weapons and wholesale decapitation. In both cases, however, the end in view is to get rid of wicked people, and to give comfort and relief to the good….
Chi-sun asked Jan Yu, saying: “Have you, Sir, acquired your military aptitude by study, or is it innate?” Jan Yu replied: “It has been acquired by study.” [59] “How can that be so,” said Chi-sun, “seeing that you are a disciple of Confucius?” “It is a fact,” replied Jan Yu; “I was taught by Confucius. It is fitting that the great Sage should exercise both civil and military functions, though to be sure my instruction in the art of fighting has not yet gone very far.”
Now, who the author was of this rigid distinction between the “civil” and the “military,” and the limitation of each to a separate sphere of action, or in what year of which dynasty it was first introduced, is more than I can say. But, at any rate, it has come about that the members of the governing class are quite afraid of enlarging on military topics, or do so only in a shamefaced manner. If any are bold enough to discuss the subject, they are at once set down as eccentric individuals of coarse and brutal propensities. This is an extraordinary instance in which, through sheer lack of reasoning, men unhappily lose sight of fundamental principles.
When the Duke of Chou was minister under Ch`eng Wang, he regulated ceremonies and made music, and venerated the arts of scholarship and learning; yet when the barbarians of the River Huai revolted, [60] he sallied forth and chastised them. When Confucius held office under the Duke of Lu, and a meeting was convened at Chia-ku, [61] he said: “If pacific negotiations are in progress, warlike preparations should have been made beforehand.” He rebuked and shamed the Marquis of Ch`i, who cowered under him and dared not proceed to violence. How can it be said that these two great Sages had no knowledge of military matters?
We have seen that the great Chu Hsi held Sun Tzu in high esteem. He also appeals to the authority of the Classics: –
Our Master Confucius, answering Duke Ling of Wei, said: “I have never studied matters connected with armies and battalions.” [62] Replying to K`ung Wen-tzu, he said: I have not been instructed about buff-coats and weapons.” But if we turn to the meeting at Chia-ku, we find that he used armed force against the men of Lai, so that the marquis of Ch`i was overawed. Again, when the inhabitants of Pi revolted; he ordered his officers to attack them, whereupon they were defeated and fled in confusion. He once uttered the words: “If I fight, I conquer.” [63] And Jan Yu also said:
“The Sage exercises both civil and military functions.” [64] Can it be a fact that Confucius never studied or received instruction in the art of war? We can only say that he did not specially choose matters connected with armies and fighting to be the subject of his teaching.
Sun Hsing-yen, the editor of Sun Tzu, writes in similar strain: –
Confucius said: “I am unversed in military matters.” [65] He also said: “If I fight, I conquer.” Confucius ordered ceremonies and regulated music. Now war constitutes one of the five classes of State ceremonial, [66] and must not be treated as an independent branch of study. Hence, the words “I am unversed in” must be taken to mean that there are things which even an inspired Teacher does not know. Those who have to lead an army and devise stratagems, must learn the art of war. But if one can command the services of a good general like Sun Tzu, who was employed by Wu Tzu-hsu, there is no need to learn it oneself. Hence the remark added by Confucius: “If I fight, I conquer.”
The men of the present day, however, willfully interpret these words of Confucius in their narrowest sense, as though he meant that books on the art of war were not worth reading. With blind persistency, they adduce the example of Chao Kua, who pored over his father’s books to no purpose, [67] as a proof that all military theory is useless. Again, seeing that books on war have to do with such things as opportunism in designing plans, and the conversion of spies, they hold that the art is immoral and unworthy of a sage. These people ignore the fact that the studies of our scholars and the civil administration of our officials also require steady application and practice before efficiency is reached. The ancients were particularly chary of allowing mere novices to botch their work. [68] Weapons are baneful [69] and fighting perilous; and useless unless a general is in constant practice, he ought not to hazard other men’s lives in battle. [70] Hence it is essential that Sun Tzu’s 13 chapters should be studied.
Hsiang Liang used to instruct his nephew Chi [71] in the art of war. Chi got a rough idea of the art in its general bearings, but would not pursue his studies to their proper outcome, the consequence being that he was finally defeated and overthrown. He did not realize that the tricks and artifices of war are beyond verbal computation. Duke Hsiang of Sung and King Yen of Hsu were brought to destruction by their misplaced humanity. The treacherous and underhand nature of war necessitates the use of guile and stratagem suited to the occasion. There is a case on record of Confucius himself having violated an extorted oath, [72] and also of his having left the Sung State in disguise. [73] Can we then recklessly arraign Sun Tzu for disregarding truth and honesty?
Bibliography
The following are the oldest Chinese treatises on war, after Sun Tzu. The notes on each have been drawn principally from the SSU K`U CH`UAN SHU CHIEN MING MU LU, ch. 9, fol. 22 sqq.
1. WU TZU, in 1 CHUAN or 6 chapters. By Wu Ch`i (d. 381 B.C.). A genuine work. See SHIH CHI, ch. 65.
2. SSU-MA FA, in 1 CHUAN or 5 chapters. Wrongly attributed to Ssu-ma Jang-chu of the 6th century B.C. Its date, however, must be early, as the customs of the three ancient dynasties are constantly to be met within its pages. See SHIH CHI, ch. 64.
The SSU K`U CH`UAN SHU (ch. 99, f. 1) remarks that the oldest three treatises on war, SUN TZU, WU TZU and SSU-MA FA, are, generally speaking, only concerned with things strictly military – the art of producing, collecting, training and drilling troops, and the correct theory with regard to measures of expediency, laying plans, transport of goods and the handling of soldiers – in strong contrast to later works, in which the science of war is usually blended with metaphysics, divination and magical arts in general.
3. LIU T`AO, in 6 CHUAN, or 60 chapters. Attributed to Lu Wang (or Lu Shang, also known as T`ai Kung) of the 12th century B.C. [74] But its style does not belong to the era of the Three Dynasties. Lu Te-ming (550-625 A.D.) mentions the work, and enumerates the headings of the six sections so that the forgery cannot have been later than Sui dynasty.
4. WEI LIAO TZU, in 5 CHUAN. Attributed to Wei Liao (4th cent. B.C.), who studied under the famous Kuei-ku Tzu. The work appears to have been originally in 31 chapters, whereas the text we possess contains only 24. Its matter is sound enough in the main, though the strategical devices differ considerably from those of the Warring States period. It is been furnished with a commentary by the well-known Sung philosopher Chang Tsai.
5. SAN LUEH, in 3 CHUAN. Attributed to Huang-shih Kung, a legendary personage who is said to have bestowed it on Chang Liang (d. 187 B.C.) in an interview on a bridge. But here again, the style is not that of works dating from the Ch`in or Han period. The Han Emperor Kuang Wu [25-57 A.D.] apparently quotes from it in one of his proclamations; but the passage in question may have been inserted later on, in order to prove the genuineness of the work. We shall not be far out if we refer it to the Northern Sung period [420-478 A.D.], or somewhat earlier.
6. LI WEI KUNG WEN TUI, in 3 sections. Written in the form of a dialogue between T`ai Tsung and his great general Li Ching, it is usually ascribed to the latter. Competent authorities consider it a forgery, though the author was evidently well versed in the art of war.
7. LI CHING PING FA (not to be confounded with the foregoing) is a short treatise in 8 chapters, preserved in the T`ung Tien, but not published separately. This fact explains its omission from the SSU K`U CH`UAN SHU.
8. WU CH`I CHING, in 1 CHUAN. Attributed to the legendary minister Feng Hou, with exegetical notes by Kung-sun Hung of the Han dynasty (d. 121 B.C.), and said to have been eulogized by the celebrated general Ma Lung (d. 300 A.D.). Yet the earliest mention of it is in the SUNG CHIH. Although a forgery, the work is well put together.
Considering the high popular estimation in which Chu-ko Liang has always been held, it is not surprising to find more than one work on war ascribed to his pen. Such are (1) the SHIH LIU TS`E (1 CHUAN), preserved in the YUNG LO TA TIEN; (2) CHIANG YUAN (1 CHUAN); and (3) HSIN SHU (1 CHUAN), which steals wholesale from Sun Tzu. None of these has the slightest claim to be considered genuine.
Most of the large Chinese encyclopedias contain extensive sections devoted to the literature of war. The following references may be found useful: –
T`UNG TIEN (circa 800 A.D.), ch. 148-162.
T`AI P`ING YU LAN (983), ch. 270-359.
WEN HSIEN TUNG K`AO (13th cent.), ch. 221.
YU HAI (13th cent.), ch. 140, 141.
SAN TS`AI T`U HUI (16th cent).
KUANG PO WU CHIH (1607), ch. 31, 32.
CH`IEN CH`IO LEI SHU (1632), ch. 75.
YUAN CHIEN LEI HAN (1710), ch. 206-229.
KU CHIN T`U SHU CHI CH`ENG (1726), section XXX, esp. ch. 81-90.
HSU WEN HSIEN T`UNG K`AO (1784), ch. 121-134.
HUANG CH`AO CHING SHIH WEN PIEN (1826), ch. 76, 77.
The bibliographical sections of certain historical works also deserve mention: –
To these of course must be added the great Catalogue of the Imperial Library: –
SSU K`U CH`UAN SHU TSUNG MU T`I YAO (1790), ch. 99, 100.
Footnotes
1. SHI CHI, ch. 65.
2. He reigned from 514 to 496 B.C.
3. SHI CHI, ch. 130.
4. The appellation of Nang Wa.
5. SHI CHI, ch. 31.
6. SHI CHI, ch. 25.
7. The appellation of Hu Yen, mentioned in ch. 39 under the year 637.
8. Wang-tzu Ch`eng-fu, ch. 32, year 607.
9. The mistake is natural enough. Native critics refer to a work of the Han dynasty, which says: “Ten LI outside the WU gate [of the city of Wu, now Soochow in Kiangsu] there is a great mound, raised to commemorate the entertainment of Sun Wu of Ch`i, who excelled in the art of war, by the King of Wu.”
10. “They attached strings to wood to make bows, and sharpened wood to make arrows. The use of bows and arrows is to keep the Empire in awe.”
11. The son and successor of Ho Lu. He was finally defeated and overthrown by Kou chien, King of Yueh, in 473 B.C. See post.
12. King Yen of Hsu, a fabulous being, of whom Sun Hsing-yen says in his preface: “His humanity brought him to destruction.”
13. The passage I have put in brackets is omitted in the T`U SHU, and may be an interpolation. It was known, however to Chang Shou-chieh of the T`ang dynasty, and appears in the T`AI P`ING YU LAN.
14. Ts`ao Kung seems to be thinking of the first part of chap. II, perhaps especially of ss. 8.
15. See chap. XI.
16. On the other hand, it is noteworthy that WU TZU, which is not in 6 chapters, has 48 assigned to it in the HAN CHIH. Likewise, the CHUNG YUNG is credited with 49 chapters, though now only in one only. In the case of very short works, one is tempted to think that P`IEN might simply mean “leaves.”
17. Yeh Shih of the Sung dynasty [1151-1223].
18. He hardly deserves to be bracketed with assassins.
19. See Chapter 7, ss. 27 and Chapter 11, ss. 28.
20. See Chapter 11, ss. 28. Chuan Chu is the abbreviated form of his name.
21. I.e. Po P`ei. See ante.
22. The nucleus of this work is probably genuine, though large additions have been made by later hands. Kuan Chung died in 645 B.C.
23. See infra, beginning of INTRODUCTION.
24. I do not know what this work, unless it be the last chapter of another work. Why that chapter should be singled out, however, is not clear.
25. About 480 B.C.
26. That is, I suppose, the age of Wu Wang and Chou Kung.
27. In the 3rd century B.C.
28. Ssu-ma Jang-chu, whose family name was T`ien, lived in the latter half of the 6th century B.C., and is also believed to have written a work on war. See SHIH CHI, ch. 64, and infra at the beginning of the INTRODUCTION.
29. See Legge’s Classics, vol. V, Prolegomena p. 27. Legge thinks that the TSO CHUAN must have been written in the 5th century, but not before 424 B.C.
30. See MENCIUS III. 1. iii. 13-20.
31. When Wu first appears in the CH`UN CH`IU in 584, it is already at variance with its powerful neighbor. The CH`UN CH`IU first mentions Yueh in 537, the TSO CHUAN in 601.
32. This is explicitly stated in the TSO CHUAN, XXXII, 2.
33. There is this to be said for the later period, that the feud would tend to grow more bitter after each encounter, and thus more fully justify the language used in XI. ss. 30.
34. With Wu Yuan himself the case is just the reverse: – a spurious treatise on war has been fathered on him simply because he was a great general. Here we have an obvious inducement to forgery. Sun Wu, on the other hand, cannot have been widely known to fame in the 5th century.
35. From TSO CHUAN: “From the date of King Chao’s accession [515] there was no year in which Ch`u was not attacked by Wu.”
36. Preface ad fin: “My family comes from Lo-an, and we are really descended from Sun Tzu. I am ashamed to say that I only read my ancestor’s work from a literary point of view, without comprehending the military technique. So long have we been enjoying the blessings of peace!”
37. Hoa-yin is about 14 miles from T`ung-kuan on the eastern border of Shensi. The temple in question is still visited by those about the ascent of the Western Sacred Mountain. It is mentioned in a text as being “situated five LI east of the district city of Hua-yin. The temple contains the Hua-shan tablet inscribed by the T`ang Emperor Hsuan Tsung [713-755].”
38. See my “Catalogue of Chinese Books” (Luzac & Co., 1908), no. 40.
39. This is a discussion of 29 difficult passages in Sun Tzu.
40. Cf. Catalogue of the library of Fan family at Ningpo: “His commentary is frequently obscure; it furnishes a clue, but does not fully develop the meaning.”
41. WEN HSIEN T`UNG K`AO, ch. 221.
42. It is interesting to note that M. Pelliot has recently discovered chapters 1, 4 and 5 of this lost work in the “Grottos of the Thousand Buddhas.” See B.E.F.E.O., t. VIII, nos. 3-4, p. 525.
43. The Hsia, the Shang and the Chou. Although the last-named was nominally existent in Sun Tzu’s day, it retained hardly a vestige of power, and the old military organization had practically gone by the board. I can suggest no other explanation of the passage.
44. See CHOU LI, xxix. 6-10.
45. T`UNG K`AO, ch. 221.
46. This appears to be still extant. See Wylie’s “Notes,” p. 91 (new edition).
47. T`UNG K`AO, loc. cit.
48. A notable person in his day. His biography is given in the SAN KUO CHIH, ch. 10.
49. See XI. ss. 58, note.
50. HOU HAN SHU, ch. 17 ad init.
51. SAN KUO CHIH, ch. 54.
52. SUNG SHIH, ch. 365 ad init.
53. The few Europeans who have yet had an opportunity of acquainting themselves with Sun Tzu are not behindhand in their praise. In this connection, I may perhaps be excused for quoting from a letter from Lord Roberts, to whom the sheets of the present work were submitted previous to publication: “Many of Sun Wu’s maxims are perfectly applicable to the present day, and no. 11 [in Chapter VIII] is one that the people of this country would do well to take to heart.”
54. Ch. 140.
55. See IV. ss. 3.
56. The allusion may be to Mencius VI. 2. ix. 2.
57. The TSO CHUAN.
58. SHIH CHI, ch. 25, fol. I.
59. Cf. SHIH CHI, ch. 47.
60. See SHU CHING, preface ss. 55.
61. See SHIH CHI, ch. 47.
62. Lun Yu, XV. 1.
63. I failed to trace this utterance.
64. Supra.
65. Supra.
66. The other four being worship, mourning, entertainment of guests, and festive rites. See SHU CHING, ii. 1. III. 8, and CHOU LI, IX. fol. 49.
67. See XIII. ss. 11, note.
68. This is a rather obscure allusion to the TSO CHUAN, where Tzu-ch`an says: “If you have a piece of beautiful brocade, you will not employ a mere learner to make it up.”
69. Cf. TAO TE CHING, ch. 31.
70. Sun Hsing-yen might have quoted Confucius again. See LUN YU, XIII. 29, 30.
71. Better known as Hsiang Yu [233-202 B.C.].
72. SHIH CHI, ch. 47.
73. SHIH CHI, ch. 38.
74. See XIII. ss. 27, note. Further details on T`ai Kung will be found in the SHIH CHI, ch. 32 ad init. Besides the tradition which makes him a former minister of Chou Hsin, two other accounts of him are there given, according to which he would appear to have been first raised from a humble private station by Wen Wang.
I. Laying Plans
[Ts`ao Kung, in defining the meaning of the Chinese for the title of this chapter, says it refers to the deliberations in the temple selected by the general for his temporary use, or as we should say, in his tent. See. ss. 26.]
1. Sun Tzu said: The art of war is of vital importance to the State.
2. It is a matter of life and death, a road either to safety or to ruin. Hence it is a subject of inquiry which can on no account be neglected.
3. The art of war, then, is governed by five constant factors, to be taken into account in one’s deliberations, when seeking to determine the conditions obtaining in the field.
4. These are: (1) The Moral Law; (2) Heaven; (3) Earth; (4) The Commander; (5) Method and discipline. [It appears from what follows that Sun Tzu means by “Moral Law” a principle of harmony, not unlike the Tao of Lao Tzu in its moral aspect. One might be tempted to render it by “morale,” were it not considered as an attribute of the ruler in ss. 13.]
5, 6. The MORAL LAW causes the people to be in complete accord with their ruler, so that they will follow him regardless of their lives, undismayed by any danger. [Tu Yu quotes Wang Tzu as saying: “Without constant practice, the officers will be nervous and undecided when mustering for battle; without constant practice, the general will be wavering and irresolute when the crisis is at hand.”]
7. HEAVEN signifies night and day, cold and heat, times and seasons. [The commentators, I think, make an unnecessary mystery of two words here. Meng Shih refers to “the hard and the soft, waxing and waning” of Heaven. Wang Hsi, however, may be right in saying that what is meant is “the general economy of Heaven,” including the five elements, the four seasons, wind and clouds, and other phenomena.]
8. EARTH comprises distances, great and small; danger and security; open ground and narrow passes; the chances of life and death.
9. The COMMANDER stands for the virtues of wisdom, sincerity, benevolence, courage and strictness. [The five cardinal virtues of the Chinese are (1) humanity or benevolence; (2) uprightness of mind; (3) self-respect, self-control, or “proper feeling;” (4) wisdom; (5) sincerity or good faith. Here “wisdom” and “sincerity” are put before “humanity or benevolence,” and the two military virtues of “courage” and “strictness” substituted for “uprightness of mind” and “self-respect, self-control, or ‘proper feeling.'”]
10. By METHOD AND DISCIPLINE are to be understood the marshaling of the army in its proper subdivisions, the graduations of rank among the officers, the maintenance of roads by which supplies may reach the army, and the control of military expenditure.
11. These five heads should be familiar to every general: he who knows them will be victorious; he who knows them not will fail.
12. Therefore, in your deliberations, when seeking to determine the military conditions, let them be made the basis of a comparison, in this wise: –
13. (1) Which of the two sovereigns is imbued with the Moral law? [I.e., “is in harmony with his subjects.” Cf. ss. 5.]
(2) Which of the two generals has most ability?
(3) With whom lie the advantages derived from Heaven and Earth? [See ss. 7,8]
(4) On which side is discipline most rigorously enforced? [Tu Mu alludes to the remarkable story of Ts`ao (A.D. 155-220), who was such a strict disciplinarian that once, in accordance with his own severe regulations against injury to standing crops, he condemned himself to death for having allowed his horse to shy into a field of corn! However, in lieu of losing his head, he was persuaded to satisfy his sense of justice by cutting off his hair. Ts`ao Ts`ao’s own comment on the present passage is characteristically curt: “when you lay down a law, see that it is not disobeyed; if it is disobeyed the offender must be put to death.”]
(5) Which army is stronger? [Morally as well as physically. As Mei Yao-ch`en puts it, freely rendered, “ESPIRIT DE CORPS and ‘big battalions.'”]
(6) On which side are officers and men more highly trained? [Tu Yu quotes Wang Tzu as saying: “Without constant practice, the officers will be nervous and undecided when mustering for battle; without constant practice, the general will be wavering and irresolute when the crisis is at hand.”]
(7) In which army is there the greater constancy both in reward and punishment? [On which side is there the most absolute certainty that merit will be properly rewarded and misdeeds summarily punished?]
14. By means of these seven considerations I can forecast victory or defeat.
15. The general that hearkens to my counsel and acts upon it, will conquer: –let such a one be retained in command! The general that hearkens not to my counsel nor acts upon it, will suffer defeat: –let such a one be dismissed! [The form of this paragraph reminds us that Sun Tzu’s treatise was composed expressly for the benefit of his patron Ho Lu, king of the Wu State.]
16. While heading the profit of my counsel, avail yourself also of any helpful circumstances over and beyond the ordinary rules.
17. According as circumstances are favorable, one should modify one’s plans. [Sun Tzu, as a practical soldier, will have none of the “bookish theoric.” He cautions us here not to pin our faith to abstract principles; “for,” as Chang Yu puts it, “while the main laws of strategy can be stated clearly enough for the benefit of all and sundry, you must be guided by the actions of the enemy in attempting to secure a favorable position in actual warfare.” On the eve of the battle of Waterloo, Lord Uxbridge, commanding the cavalry, went to the Duke of Wellington in order to learn what his plans and calculations were for the morrow, because, as he explained, he might suddenly find himself Commander-in-chief and would be unable to frame new plans in a critical moment. The Duke listened quietly and then said: “Who will attack the first tomorrow – I or Bonaparte?” “Bonaparte,” replied Lord Uxbridge. “Well,” continued the Duke, “Bonaparte has not given me any idea of his projects; and as my plans will depend upon his, how can you expect me to tell you what mine are?” [1] ]
18. All warfare is based on deception. [The truth of this pithy and profound saying will be admitted by every soldier. Col. Henderson tells us that Wellington, great in so many military qualities, was especially distinguished by “the extraordinary skill with which he concealed his movements and deceived both friend and foe.”]
19. Hence, when able to attack, we must seem unable; when using our forces, we must seem inactive; when we are near, we must make the enemy believe we are far away; when far away, we must make him believe we are near.
20. Hold out baits to entice the enemy. Feign disorder, and crush him. [All commentators, except Chang Yu, say, “When he is in disorder, crush him.” It is more natural to suppose that Sun Tzu is still illustrating the uses of deception in war.]
21. If he is secure at all points, be prepared for him. If he is in superior strength, evade him.
22. If your opponent is of choleric temper, seek to irritate him. Pretend to be weak, that he may grow arrogant. [Wang Tzu, quoted by Tu Yu, says that the good tactician plays with his adversary as a cat plays with a mouse, first feigning weakness and immobility, and then suddenly pouncing upon him.]
23. If he is taking his ease, give him no rest. [This is probably the meaning though Mei Yao-ch`en has the note: “while we are taking our ease, wait for the enemy to tire himself out.” The YU LAN has “Lure him on and tire him out.”]
If his forces are united, separate them. [Less plausible is the interpretation favored by most of the commentators: “If sovereign and subject are in accord, put division between them.”]
24. Attack him where he is unprepared, appear where you are not expected.
25. These military devices, leading to victory, must not be divulged beforehand.
26. Now the general who wins a battle makes many calculations in his temple ere the battle is fought. [Chang Yu tells us that in ancient times it was customary for a temple to be set apart for the use of a general who was about to take the field, in order that he might there elaborate his plan of campaign.]
The general who loses a battle makes but few calculations beforehand. Thus do many calculations lead to victory, and few calculations to defeat: how much more no calculation at all! It is by attention to this point that I can foresee who is likely to win or lose.
[1] “Words on Wellington,” by Sir. W. Fraser.
II. Waging War
[Ts`ao Kung has the note: “He who wishes to fight must first count the cost,” which prepares us for the discovery that the subject of the chapter is not what we might expect from the title, but is primarily a consideration of ways and means.]
1. Sun Tzu said: In the operations of war, where there are in the field a thousand swift chariots, as many heavy chariots, and a hundred thousand mail-clad soldiers, [The “swift chariots” were lightly built and, according to Chang Yu, used for the attack; the “heavy chariots” were heavier, and designed for purposes of defense. Li Ch`uan, it is true, says that the latter were light, but this seems hardly probable. It is interesting to note the analogies between early Chinese warfare and that of the Homeric Greeks. In each case, the war-chariot was the important factor, forming as it did the nucleus round which was grouped a certain number of foot-soldiers. With regard to the numbers given here, we are informed that each swift chariot was accompanied by 75 footmen, and each heavy chariot by 25 footmen, so that the whole army would be divided up into a thousand battalions, each consisting of two chariots and a hundred men.]
with provisions enough to carry them a thousand LI, [2.78 modern LI go to a mile. The length may have varied slightly since Sun Tzu’s time.]
the expenditure at home and at the front, including entertainment of guests, small items such as glue and paint, and sums spent on chariots and armor, will reach the total of a thousand ounces of silver per day. Such is the cost of raising an army of 100,000 men.
2. When you engage in actual fighting, if victory is long in coming, then men’s weapons will grow dull and their ardor will be damped. If you lay siege to a town, you will exhaust your strength.
3. Again, if the campaign is protracted, the resources of the State will not be equal to the strain.
4. Now, when your weapons are dulled, your ardor damped, your strength exhausted and your treasure spent, other chieftains will spring up to take advantage of your extremity. Then no man, however wise, will be able to avert the consequences that must ensue.
5. Thus, though we have heard of stupid haste in war, cleverness has never been seen associated with long delays. [This concise and difficult sentence is not well explained by any of the commentators. Ts`ao Kung, Li Ch`uan, Meng Shih, Tu Yu, Tu Mu and Mei Yao-ch`en have notes to the effect that a general, though naturally stupid, may nevertheless conquer through sheer force of rapidity. Ho Shih says: “Haste may be stupid, but at any rate it saves expenditure of energy and treasure; protracted operations may be very clever, but they bring calamity in their train.” Wang Hsi evades the difficulty by remarking: “Lengthy operations mean an army growing old, wealth being expended, an empty exchequer and distress among the people; true cleverness insures against the occurrence of such calamities.” Chang Yu says: “So long as victory can be attained, stupid haste is preferable to clever dilatoriness.” Now Sun Tzu says nothing whatever, except possibly by implication, about ill-considered haste being better than ingenious but lengthy operations. What he does say is something much more guarded, namely that, while speed may sometimes be injudicious, tardiness can never be anything but foolish – if only because it means impoverishment to the nation. In considering the point raised here by Sun Tzu, the classic example of Fabius Cunctator will inevitably occur to the mind. That general deliberately measured the endurance of Rome against that of Hannibals’s isolated army, because it seemed to him that the latter was more likely to suffer from a long campaign in a strange country. But it is quite a moot question whether his tactics would have proved successful in the long run. Their reversal it is true, led to Cannae; but this only establishes a negative presumption in their favor.]
6. There is no instance of a country having benefited from prolonged warfare.
7. It is only one who is thoroughly acquainted with the evils of war that can thoroughly understand the profitable way of carrying it on. [That is, with rapidity. Only one who knows the disastrous effects of a long war can realize the supreme importance of rapidity in bringing it to a close. Only two commentators seem to favor this interpretation, but it fits well into the logic of the context, whereas the rendering, “He who does not know the evils of war cannot appreciate its benefits,” is distinctly pointless.]
8. The skillful soldier does not raise a second levy, neither are his supply-wagons loaded more than twice. [Once war is declared, he will not waste precious time in waiting for reinforcements, nor will he return his army back for fresh supplies, but crosses the enemy’s frontier without delay. This may seem an audacious policy to recommend, but with all great strategists, from Julius Caesar to Napoleon Bonaparte, the value of time – that is, being a little ahead of your opponent – has counted for more than either numerical superiority or the nicest calculations with regard to commissariat.]
9. Bring war material with you from home, but forage on the enemy. Thus the army will have food enough for its needs. [The Chinese word translated here as “war material” literally means “things to be used”, and is meant in the widest sense. It includes all the impedimenta of an army, apart from provisions.]
10. Poverty of the State exchequer causes an army to be maintained by contributions from a distance. Contributing to maintain an army at a distance causes the people to be impoverished. [The beginning of this sentence does not balance properly with the next, though obviously intended to do so. The arrangement, moreover, is so awkward that I cannot help suspecting some corruption in the text. It never seems to occur to Chinese commentators that an emendation may be necessary for the sense, and we get no help from them there. The Chinese words Sun Tzu used to indicate the cause of the people’s impoverishment clearly have reference to some system by which the husbandmen sent their contributions of corn to the army direct. But why should it fall on them to maintain an army in this way, except because the State or Government is too poor to do so?]
11. On the other hand, the proximity of an army causes prices to go up; and high prices cause the people’s substance to be drained away. [Wang Hsi says high prices occur before the army has left its own territory. Ts`ao Kung understands it of an army that has already crossed the frontier.]
12. When their substance is drained away, the peasantry will be afflicted by heavy exactions.
13, 14. With this loss of substance and exhaustion of strength, the homes of the people will be stripped bare, and three-tenths of their income will be dissipated; [Tu Mu and Wang Hsi agree that the people are not mulcted not of 3/10, but of 7/10, of their income. But this is hardly to be extracted from our text. Ho Shih has a characteristic tag: “The PEOPLE being regarded as the essential part of the State, and FOOD as the people’s heaven, is it not right that those in authority should value and be careful of both?”]
while government expenses for broken chariots, worn-out horses, breast-plates and helmets, bows and arrows, spears and shields, protective mantles, draught-oxen and heavy wagons, will amount to four-tenths of its total revenue.
15. Hence a wise general makes a point of foraging on the enemy. One cartload of the enemy’s provisions is equivalent to twenty of one’s own, and likewise a single PICUL of his provender is equivalent to twenty from one’s own store. [Because twenty cartloads will be consumed in the process of transporting one cartload to the front. A PICUL is a unit of measure equal to 133.3 pounds (65.5 kilograms).]
16. Now in order to kill the enemy, our men must be roused to anger; that there may be advantage from defeating the enemy, they must have their rewards. [Tu Mu says: “Rewards are necessary in order to make the soldiers see the advantage of beating the enemy; thus, when you capture spoils from the enemy, they must be used as rewards, so that all your men may have a keen desire to fight, each on his own account.”]
17. Therefore in chariot fighting, when ten or more chariots have been taken, those should be rewarded who took the first. Our own flags should be substituted for those of the enemy, and the chariots mingled and used in conjunction with ours. The captured soldiers should be kindly treated and kept.
18. This is called, using the conquered foe to augment one’s own strength.
19. In war, then, let your great object be victory, not lengthy campaigns. [As Ho Shih remarks: “War is not a thing to be trifled with.” Sun Tzu here reiterates the main lesson which this chapter is intended to enforce.”]
20. Thus it may be known that the leader of armies is the arbiter of the people’s fate, the man on whom it depends whether the nation shall be in peace or in peril.
III. Attach by Stratagem
1. Sun Tzu said: In the practical art of war, the best thing of all is to take the enemy’s country whole and intact; to shatter and destroy it is not so good. So, too, it is better to recapture an army entire than to destroy it, to capture a regiment, a detachment or a company entire than to destroy them. [The equivalent to an army corps, according to Ssu-ma Fa, consisted nominally of 12500 men; according to Ts`ao Kung, the equivalent of a regiment contained 500 men, the equivalent to a detachment consists from any number between 100 and 500, and the equivalent of a company contains from 5 to 100 men. For the last two, however, Chang Yu gives the exact figures of 100 and 5 respectively.]
2. Hence to fight and conquer in all your battles is not supreme excellence; supreme excellence consists in breaking the enemy’s resistance without fighting. [Here again, no modern strategist but will approve the words of the old Chinese general. Moltke’s greatest triumph, the capitulation of the huge French army at Sedan, was won practically without bloodshed.]
3. Thus the highest form of generalship is to balk the enemy’s plans; [Perhaps the word “balk” falls short of expressing the full force of the Chinese word, which implies not an attitude of defense, whereby one might be content to foil the enemy’s stratagems one after another, but an active policy of counterattack. Ho Shih puts this very clearly in his note: “When the enemy has made a plan of attack against us, we must anticipate him by delivering our own attack first.”]
the next best is to prevent the junction of the enemy’s forces; [Isolating him from his allies. We must not forget that Sun Tzu, in speaking of hostilities, always has in mind the numerous states or principalities into which the China of his day was split up.]
the next in order is to attack the enemy’s army in the field; [When he is already at full strength.]
and the worst policy of all is to besiege walled cities.
4. The rule is, not to besiege walled cities if it can possibly be avoided. [Another sound piece of military theory. Had the Boers acted upon it in 1899, and refrained from dissipating their strength before Kimberley, Mafeking, or even Ladysmith, it is more than probable that they would have been masters of the situation before the British were ready seriously to oppose them.]
The preparation of mantlets, movable shelters, and various implements of war, will take up three whole months; [It is not quite clear what the Chinese word, here translated as “mantlets”, described. Ts`ao Kung simply defines them as “large shields,” but we get a better idea of them from Li Ch`uan, who says they were to protect the heads of those who were assaulting the city walls at close quarters. This seems to suggest a sort of Roman TESTUDO, ready made. Tu Mu says they were wheeled vehicles used in repelling attacks, but this is denied by Ch`en Hao. See supra II. 14. The name is also applied to turrets on city walls. Of the “movable shelters” we get a fairly clear description from several commentators. They were wooden missile-proof structures on four wheels, propelled from within, covered over with raw hides, and used in sieges to convey parties of men to and from the walls, for the purpose of filling up the encircling moat with earth. Tu Mu adds that they are now called “wooden donkeys.”]
and the piling up of mounds over against the walls will take three months more. [These were great mounds or ramparts of earth heaped up to the level of the enemy’s walls in order to discover the weak points in the defense, and also to destroy the fortified turrets mentioned in the preceding note.]
5. The general, unable to control his irritation, will launch his men to the assault like swarming ants, [This vivid simile of Ts`ao Kung is taken from the spectacle of an army of ants climbing a wall. The meaning is that the general, losing patience at the long delay, may make a premature attempt to storm the place before his engines of war are ready.]
with the result that one-third of his men are slain, while the town still remains untaken. Such are the disastrous effects of a siege. [We are reminded of the terrible losses of the Japanese before Port Arthur, in the most recent siege which history has to record.]
6. Therefore the skillful leader subdues the enemy’s troops without any fighting; he captures their cities without laying siege to them; he overthrows their kingdom without lengthy operations in the field. [Chia Lin notes that he only overthrows the Government, but does no harm to individuals. The classical instance is Wu Wang, who after having put an end to the Yin dynasty was acclaimed “Father and mother of the people.”]
7. With his forces intact he will dispute the mastery of the Empire, and thus, without losing a man, his triumph will be complete. [Owing to the double meanings in the Chinese text, the latter part of the sentence is susceptible of quite a different meaning: “And thus, the weapon not being blunted by use, its keenness remains perfect.”]
This is the method of attacking by stratagem.
8. It is the rule in war, if our forces are ten to the enemy’s one, to surround him; if five to one, to attack him; [Straightway, without waiting for any further advantage.]
if twice as numerous, to divide our army into two. [Tu Mu takes exception to the saying; and at first sight, indeed, it appears to violate a fundamental principle of war. Ts’ao Kung, however, gives a clue to Sun Tzu’s meaning: “Being two to the enemy’s one, we may use one part of our army in the regular way, and the other for some special diversion.” Chang Yu thus further elucidates the point: “If our force is twice as numerous as that of the enemy, it should be split up into two divisions, one to meet the enemy in front, and one to fall upon his rear; if he replies to the frontal attack, he may be crushed from behind; if to the rearward attack, he may be crushed in front.” This is what is meant by saying that ‘one part may be used in the regular way, and the other for some special diversion.’ Tu Mu does not understand that dividing one’s army is simply an irregular, just as concentrating it is the regular, strategical method, and he is too hasty in calling this a mistake.”]
9. If equally matched, we can offer battle; [Li Ch`uan, followed by Ho Shih, gives the following paraphrase: “If attackers and attacked are equally matched in strength, only the able general will fight.”]
if slightly inferior in numbers, we can avoid the enemy; [The meaning, “we can WATCH the enemy,” is certainly a great improvement on the above; but unfortunately there appears to be no very good authority for the variant. Chang Yu reminds us that the saying only applies if the other factors are equal; a small difference in numbers is often more than counterbalanced by superior energy and discipline.]
if quite unequal in every way, we can flee from him.
10. Hence, though an obstinate fight may be made by a small force, in the end it must be captured by the larger force.
11. Now the general is the bulwark of the State; if the bulwark is complete at all points; the State will be strong; if the bulwark is defective, the State will be weak. [As Li Ch`uan tersely puts it: “Gap indicates deficiency; if the general’s ability is not perfect (i.e. if he is not thoroughly versed in his profession), his army will lack strength.”]
12. There are three ways in which a ruler can bring misfortune upon his army:–
13. (1) By commanding the army to advance or to retreat, being ignorant of the fact that it cannot obey. This is called hobbling the army. [Li Ch`uan adds the comment: “It is like tying together the legs of a thoroughbred, so that it is unable to gallop.” One would naturally think of “the ruler” in this passage as being at home, and trying to direct the movements of his army from a distance. But the commentators understand just the reverse, and quote the saying of T`ai Kung: “A kingdom should not be governed from without, and army should not be directed from within.” Of course it is true that, during an engagement, or when in close touch with the enemy, the general should not be in the thick of his own troops, but a little distance apart. Otherwise, he will be liable to misjudge the position as a whole, and give wrong orders.]
14. (2) By attempting to govern an army in the same way as he administers a kingdom, being ignorant of the conditions which obtain in an army. This causes restlessness in the soldier’s minds. [Ts`ao Kung’s note is, freely translated: “The military sphere and the civil sphere are wholly distinct; you can’t handle an army in kid gloves.” And Chang Yu says: “Humanity and justice are the principles on which to govern a state, but not an army; opportunism and flexibility, on the other hand, are military rather than civil virtues to assimilate the governing of an army”–to that of a State, understood.]
15. (3) By employing the officers of his army without discrimination, [That is, he is not careful to use the right man in the right place.]
through ignorance of the military principle of adaptation to circumstances. This shakes the confidence of the soldiers. [I follow Mei Yao-ch`en here. The other commentators refer not to the ruler, as in SS. 13, 14, but to the officers he employs. Thus Tu Yu says: “If a general is ignorant of the principle of adaptability, he must not be entrusted with a position of authority.” Tu Mu quotes: “The skillful employer of men will employ the wise man, the brave man, the covetous man, and the stupid man. For the wise man delights in establishing his merit, the brave man likes to show his courage in action, the covetous man is quick at seizing advantages, and the stupid man has no fear of death.”]
16. But when the army is restless and distrustful, trouble is sure to come from the other feudal princes. This is simply bringing anarchy into the army, and flinging victory away.
17. Thus we may know that there are five essentials for victory: (1) He will win who knows when to fight and when not to fight. [Chang Yu says: If he can fight, he advances and takes the offensive; if he cannot fight, he retreats and remains on the defensive. He will invariably conquer who knows whether it is right to take the offensive or the defensive.]
(2) He will win who knows how to handle both superior and inferior forces. [This is not merely the general’s ability to estimate numbers correctly, as Li Ch`uan and others make out. Chang Yu expounds the saying more satisfactorily: “By applying the art of war, it is possible with a lesser force to defeat a greater, and vice versa. The secret lies in an eye for locality, and in not letting the right moment slip. Thus Wu Tzu says: ‘With a superior force, make for easy ground; with an inferior one, make for difficult ground.'”]
(3) He will win whose army is animated by the same spirit throughout all its ranks.
(4) He will win who, prepared himself, waits to take the enemy unprepared.
(5) He will win who has military capacity and is not interfered with by the sovereign. [Tu Yu quotes Wang Tzu as saying: “It is the sovereign’s function to give broad instructions, but to decide on battle it is the function of the general.” It is needless to dilate on the military disasters which have been caused by undue interference with operations in the field on the part of the home government. Napoleon undoubtedly owed much of his extraordinary success to the fact that he was not hampered by central authority.]
18. Hence the saying: If you know the enemy and know yourself, you need not fear the result of a hundred battles. If you know yourself but not the enemy, for every victory gained you will also suffer a defeat. [Li Ch`uan cites the case of Fu Chien, prince of Ch`in, who in 383 A.D. marched with a vast army against the Chin Emperor. When warned not to despise an enemy who could command the services of such men as Hsieh An and Huan Ch`ung, he boastfully replied: “I have the population of eight provinces at my back, infantry and horsemen to the number of one million; why, they could dam up the Yangtsze River itself by merely throwing their whips into the stream. What danger have I to fear?” Nevertheless, his forces were soon after disastrously routed at the Fei River, and he was obliged to beat a hasty retreat.]
If you know neither the enemy nor yourself, you will succumb in every battle. [Chang Yu said: “Knowing the enemy enables you to take the offensive, knowing yourself enables you to stand on the defensive.” He adds: “Attack is the secret of defense; defense is the planning of an attack.” It would be hard to find a better epitome of the root-principle of war.]
IV. Tactical Dispositions
[Ts`ao Kung explains the Chinese meaning of the words for the title of this chapter: “marching and countermarching on the part of the two armies with a view to discovering each other’s condition.” Tu Mu says: “It is through the dispositions of an army that its condition may be discovered. Conceal your dispositions, and your condition will remain secret, which leads to victory,; show your dispositions, and your condition will become patent, which leads to defeat.” Wang Hsi remarks that the good general can “secure success by modifying his tactics to meet those of the enemy.”]
1. Sun Tzu said: The good fighters of old first put themselves beyond the possibility of defeat, and then waited for an opportunity of defeating the enemy.
2. To secure ourselves against defeat lies in our own hands, but the opportunity of defeating the enemy is provided by the enemy himself. [That is, of course, by a mistake on the enemy’s part.]
3. Thus the good fighter is able to secure himself against defeat, [Chang Yu says this is done, “By concealing the disposition of his troops, covering up his tracks, and taking unremitting precautions.”]
but cannot make certain of defeating the enemy.
4. Hence the saying: One may KNOW how to conquer without being able to DO it.
5. Security against defeat implies defensive tactics; ability to defeat the enemy means taking the offensive. [I retain the sense found in a similar passage in ss. 1-3, in spite of the fact that the commentators are all against me. The meaning they give, “He who cannot conquer takes the defensive,” is plausible enough.]
6. Standing on the defensive indicates insufficient strength; attacking, a superabundance of strength.
7. The general who is skilled in defense hides in the most secret recesses of the earth; [Literally, “hides under the ninth earth,” which is a metaphor indicating the utmost secrecy and concealment, so that the enemy may not know his whereabouts.”]
he who is skilled in attack flashes forth from the topmost heights of heaven. [Another metaphor, implying that he falls on his adversary like a thunderbolt, against which there is no time to prepare. This is the opinion of most of the commentators.]
Thus on the one hand we have ability to protect ourselves; on the other, a victory that is complete.
8. To see victory only when it is within the ken of the common herd is not the acme of excellence. [As Ts`ao Kung remarks, “the thing is to see the plant before it has germinated,” to foresee the event before the action has begun. Li Ch`uan alludes to the story of Han Hsin who, when about to attack the vastly superior army of Chao, which was strongly entrenched in the city of Ch`eng-an, said to his officers: “Gentlemen, we are going to annihilate the enemy, and shall meet again at dinner.” The officers hardly took his words seriously, and gave a very dubious assent. But Han Hsin had already worked out in his mind the details of a clever stratagem, whereby, as he foresaw, he was able to capture the city and inflict a crushing defeat on his adversary.”]
9. Neither is it the acme of excellence if you fight and conquer and the whole Empire says, “Well done!” [True excellence being, as Tu Mu says: “To plan secretly, to move surreptitiously, to foil the enemy’s intentions and balk his schemes, so that at last the day may be won without shedding a drop of blood.” Sun Tzu reserves his approbation for things that
“the world’s coarse thumb
And finger fail to plumb.”]
10. To lift an autumn hair is no sign of great strength; [“Autumn” hair” is explained as the fur of a hare, which is finest in autumn, when it begins to grow afresh. The phrase is a very common one in Chinese writers.]
to see the sun and moon is no sign of sharp sight; to hear the noise of thunder is no sign of a quick ear. [Ho Shih gives as real instances of strength, sharp sight and quick hearing: Wu Huo, who could lift a tripod weighing 250 stone; Li Chu, who at a distance of a hundred paces could see objects no bigger than a mustard seed; and Shih K`uang, a blind musician who could hear the footsteps of a mosquito.]
11. What the ancients called a clever fighter is one who not only wins, but excels in winning with ease. [The last half is literally “one who, conquering, excels in easy conquering.” Mei Yao-ch`en says: “He who only sees the obvious, wins his battles with difficulty; he who looks below the surface of things, wins with ease.”]
12. Hence his victories bring him neither reputation for wisdom nor credit for courage. [Tu Mu explains this very well: “Inasmuch as his victories are gained over circumstances that have not come to light, the world as large knows nothing of them, and he wins no reputation for wisdom; inasmuch as the hostile state submits before there has been any bloodshed, he receives no credit for courage.”]
13. He wins his battles by making no mistakes. [Ch`en Hao says: “He plans no superfluous marches, he devises no futile attacks.” The connection of ideas is thus explained by Chang Yu: “One who seeks to conquer by sheer strength, clever though he may be at winning pitched battles, is also liable on occasion to be vanquished; whereas he who can look into the future and discern conditions that are not yet manifest, will never make a blunder and therefore invariably win.”]
Making no mistakes is what establishes the certainty of victory, for it means conquering an enemy that is already defeated.
14. Hence the skillful fighter puts himself into a position which makes defeat impossible, and does not miss the moment for defeating the enemy. [A “counsel of perfection” as Tu Mu truly observes. “Position” need not be confined to the actual ground occupied by the troops. It includes all the arrangements and preparations which a wise general will make to increase the safety of his army.]
15. Thus it is that in war the victorious strategist only seeks battle after the victory has been won, whereas he who is destined to defeat first fights and afterwards looks for victory. [Ho Shih thus expounds the paradox: “In warfare, first lay plans which will ensure victory, and then lead your army to battle; if you will not begin with stratagem but rely on brute strength alone, victory will no longer be assured.”]
16. The consummate leader cultivates the moral law, and strictly adheres to method and discipline; thus it is in his power to control success.
17. In respect of military method, we have, firstly, Measurement; secondly, Estimation of quantity; thirdly, Calculation; fourthly, Balancing of chances; fifthly, Victory.
18. Measurement owes its existence to Earth; Estimation of quantity to Measurement; Calculation to Estimation of quantity; Balancing of chances to Calculation; and Victory to Balancing of chances. [It is not easy to distinguish the four terms very clearly in the Chinese. The first seems to be surveying and measurement of the ground, which enable us to form an estimate of the enemy’s strength, and to make calculations based on the data thus obtained; we are thus led to a general weighing-up, or comparison of the enemy’s chances with our own; if the latter turn the scale, then victory ensues. The chief difficulty lies in third term, which in the Chinese some commentators take as a calculation of NUMBERS, thereby making it nearly synonymous with the second term. Perhaps the second term should be thought of as a consideration of the enemy’s general position or condition, while the third term is the estimate of his numerical strength. On the other hand, Tu Mu says: “The question of relative strength having been settled, we can bring the varied resources of cunning into play.” Ho Shih seconds this interpretation, but weakens it. However, it points to the third term as being a calculation of numbers.]
19. A victorious army opposed to a routed one, is as a pound’s weight placed in the scale against a single grain. [Literally, “a victorious army is like an I (20 oz.) weighed against a SHU (1/24 oz.); a routed army is a SHU weighed against an I.” The point is simply the enormous advantage which a disciplined force, flushed with victory, has over one demoralized by defeat.” Legge, in his note on Mencius, I. 2. ix. 2, makes the I to be 24 Chinese ounces, and corrects Chu Hsi’s statement that it equaled 20 oz. only. But Li Ch`uan of the T`ang dynasty here gives the same figure as Chu Hsi.]
20. The onrush of a conquering force is like the bursting of pent-up waters into a chasm a thousand fathoms deep.
V. Energy
1. Sun Tzu said: The control of a large force is the same principle as the control of a few men: it is merely a question of dividing up their numbers. [That is, cutting up the army into regiments, companies, etc., with subordinate officers in command of each. Tu Mu reminds us of Han Hsin’s famous reply to the first Han Emperor, who once said to him: “How large an army do you think I could lead?” “Not more than 100,000 men, your Majesty.” “And you?” asked the Emperor. “Oh!” he answered, “the more the better.”]
2. Fighting with a large army under your command is nowise different from fighting with a small one: it is merely a question of instituting signs and signals.
3. To ensure that your whole host may withstand the brunt of the enemy’s attack and remain unshaken – this is effected by maneuvers direct and indirect. [We now come to one of the most interesting parts of Sun Tzu’s treatise, the discussion of the CHENG and the CH`I.” As it is by no means easy to grasp the full significance of these two terms, or to render them consistently by good English equivalents; it may be as well to tabulate some of the commentators’ remarks on the subject before proceeding further. Li Ch`uan: “Facing the enemy is CHENG, making lateral diversion is CH`I. Chia Lin: “In presence of the enemy, your troops should be arrayed in normal fashion, but in order to secure victory abnormal maneuvers must be employed.” Mei Yao-ch`en: “CH`I is active, CHENG is passive; passivity means waiting for an opportunity, activity beings the victory itself.” Ho Shih: “We must cause the enemy to regard our straightforward attack as one that is secretly designed, and vice versa; thus CHENG may also be CH`I, and CH`I may also be CHENG.” He instances the famous exploit of Han Hsin, who when marching ostensibly against Lin-chin (now Chao-i in Shensi), suddenly threw a large force across the Yellow River in wooden tubs, utterly disconcerting his opponent. [Ch`ien Han Shu, ch. 3.] Here, we are told, the march on Lin-chin was CHENG, and the surprise maneuver was CH`I.” Chang Yu gives the following summary of opinions on the words: “Military writers do not agree with regard to the meaning of CH`I and CHENG. Wei Liao Tzu [4th cent. B.C.] says: ‘Direct warfare favors frontal attacks, indirect warfare attacks from the rear.’ Ts`ao Kung says: ‘Going straight out to join battle is a direct operation; appearing on the enemy’s rear is an indirect maneuver.’ Li Wei-kung [6th and 7th cent. A.D.] says: ‘In war, to march straight ahead is CHENG; turning movements, on the other hand, are CH`I.’ These writers simply regard CHENG as CHENG, and CH`I as CH`I; they do not note that the two are mutually interchangeable and run into each other like the two sides of a circle [see infra, ss. 11]. A comment on the T`ang Emperor T`ai Tsung goes to the root of the matter: ‘A CH`I maneuver may be CHENG, if we make the enemy look upon it as CHENG; then our real attack will be CH`I, and vice versa. The whole secret lies in confusing the enemy, so that he cannot fathom our real intent.'” To put it perhaps a little more clearly: any attack or other operation is CHENG, on which the enemy has had his attention fixed; whereas that is CH`I,” which takes him by surprise or comes from an unexpected quarter. If the enemy perceives a movement which is meant to be CH`I,” it immediately becomes CHENG.”]
4. That the impact of your army may be like a grindstone dashed against an egg – this is effected by the science of weak points and strong.
5. In all fighting, the direct method may be used for joining battle, but indirect methods will be needed in order to secure victory. [Chang Yu says: “Steadily develop indirect tactics, either by pounding the enemy’s flanks or falling on his rear.” A brilliant example of “indirect tactics” which decided the fortunes of a campaign was Lord Roberts’ night march round the Peiwar Kotal in the second Afghan war. [1]
6. Indirect tactics, efficiently applied, are inexhaustible as Heaven and Earth, unending as the flow of rivers and streams; like the sun and moon, they end but to begin anew; like the four seasons, they pass away to return once more. [Tu Yu and Chang Yu understand this of the permutations of CH`I and CHENG.” But at present Sun Tzu is not speaking of CHENG at all, unless, indeed, we suppose with Cheng Yu-hsien that a clause relating to it has fallen out of the text. Of course, as has already been pointed out, the two are so inextricably interwoven in all military operations, that they cannot really be considered apart. Here we simply have an expression, in figurative language, of the almost infinite resource of a great leader.]
7. There are not more than five musical notes, yet the combinations of these five give rise to more melodies than can ever be heard.
8. There are not more than five primary colors (blue, yellow, red, white, and black), yet in combination they produce more hues than can ever been seen.
9 There are not more than five cardinal tastes (sour, acrid, salt, sweet, bitter), yet combinations of them yield more flavors than can ever be tasted.
10. In battle, there are not more than two methods of attack – the direct and the indirect; yet these two in combination give rise to an endless series of maneuvers.
11. The direct and the indirect lead on to each other in turn. It is like moving in a circle – you never come to an end. Who can exhaust the possibilities of their combination?
12. The onset of troops is like the rush of a torrent which will even roll stones along in its course.
13. The quality of decision is like the well-timed swoop of a falcon which enables it to strike and destroy its victim. [The Chinese here is tricky and a certain key word in the context it is used defies the best efforts of the translator. Tu Mu defines this word as “the measurement or estimation of distance.” But this meaning does not quite fit the illustrative simile in ss. 15. Applying this definition to the falcon, it seems to me to denote that instinct of SELF RESTRAINT which keeps the bird from swooping on its quarry until the right moment, together with the power of judging when the right moment has arrived. The analogous quality in soldiers is the highly important one of being able to reserve their fire until the very instant at which it will be most effective. When the “Victory” went into action at Trafalgar at hardly more than drifting pace, she was for several minutes exposed to a storm of shot and shell before replying with a single gun. Nelson coolly waited until he was within close range, when the broadside he brought to bear worked fearful havoc on the enemy’s nearest ships.]
14. Therefore the good fighter will be terrible in his onset, and prompt in his decision. [The word “decision” would have reference to the measurement of distance mentioned above, letting the enemy get near before striking. But I cannot help thinking that Sun Tzu meant to use the word in a figurative sense comparable to our own idiom “short and sharp.” Cf. Wang Hsi’s note, which after describing the falcon’s mode of attack, proceeds: “This is just how the ‘psychological moment’ should be seized in war.”]
15. Energy may be likened to the bending of a crossbow; decision, to the releasing of a trigger. [None of the commentators seem to grasp the real point of the simile of energy and the force stored up in the bent crossbow until released by the finger on the trigger.]
16. Amid the turmoil and tumult of battle, there may be seeming disorder and yet no real disorder at all; amid confusion and chaos, your array may be without head or tail, yet it will be proof against defeat. [Mei Yao-ch`en says: “The subdivisions of the army having been previously fixed, and the various signals agreed upon, the separating and joining, the dispersing and collecting which will take place in the course of a battle, may give the appearance of disorder when no real disorder is possible. Your formation may be without head or tail, your dispositions all topsy-turvy, and yet a rout of your forces quite out of the question.”]
17. Simulated disorder postulates perfect discipline, simulated fear postulates courage; simulated weakness postulates strength. [In order to make the translation intelligible, it is necessary to tone down the sharply paradoxical form of the original. Ts`ao Kung throws out a hint of the meaning in his brief note: “These things all serve to destroy formation and conceal one’s condition.” But Tu Mu is the first to put it quite plainly: “If you wish to feign confusion in order to lure the enemy on, you must first have perfect discipline; if you wish to display timidity in order to entrap the enemy, you must have extreme courage; if you wish to parade your weakness in order to make the enemy over-confident, you must have exceeding strength.”]
18. Hiding order beneath the cloak of disorder is simply a question of subdivision; [See supra, ss. 1.]
concealing courage under a show of timidity presupposes a fund of latent energy; [The commentators strongly understand a certain Chinese word here differently than anywhere else in this chapter. Thus Tu Mu says: “seeing that we are favorably circumstanced and yet make no move, the enemy will believe that we are really afraid.”]
masking strength with weakness is to be effected by tactical dispositions. [Chang Yu relates the following anecdote of Kao Tsu, the first Han Emperor: “Wishing to crush the Hsiung-nu, he sent out spies to report on their condition. But the Hsiung-nu, forewarned, carefully concealed all their able-bodied men and well-fed horses, and only allowed infirm soldiers and emaciated cattle to be seen. The result was that spies one and all recommended the Emperor to deliver his attack. Lou Ching alone opposed them, saying: “When two countries go to war, they are naturally inclined to make an ostentatious display of their strength. Yet our spies have seen nothing but old age and infirmity. This is surely some ruse on the part of the enemy, and it would be unwise for us to attack.” The Emperor, however, disregarding this advice, fell into the trap and found himself surrounded at Po-teng.”]
19. Thus one who is skillful at keeping the enemy on the move maintains deceitful appearances, according to which the enemy will act. [Ts`ao Kung’s note is “Make a display of weakness and want.” Tu Mu says: “If our force happens to be superior to the enemy’s, weakness may be simulated in order to lure him on; but if inferior, he must be led to believe that we are strong, in order that he may keep off. In fact, all the enemy’s movements should be determined by the signs that we choose to give him.” Note the following anecdote of Sun Pin, a descendent of Sun Wu: In 341 B.C., the Ch`i State being at war with Wei, sent T`ien Chi and Sun Pin against the general P`ang Chuan, who happened to be a deadly personal enemy of the later. Sun Pin said: “The Ch`i State has a reputation for cowardice, and therefore our adversary despises us. Let us turn this circumstance to account.” Accordingly, when the army had crossed the border into Wei territory, he gave orders to show 100,000 fires on the first night, 50,000 on the next, and the night after only 20,000. P`ang Chuan pursued them hotly, saying to himself: “I knew these men of Ch`i were cowards: their numbers have already fallen away by more than half.” In his retreat, Sun Pin came to a narrow defile, which he calculated that his pursuers would reach after dark. Here he had a tree stripped of its bark, and inscribed upon it the words: “Under this tree shall P`ang Chuan die.” Then, as night began to fall, he placed a strong body of archers in ambush nearby, with orders to shoot directly if they saw a light. Later on, P`ang Chuan arrived at the spot, and noticing the tree, struck a light in order to read what was written on it. His body was immediately riddled by a volley of arrows, and his whole army thrown into confusion. [The above is Tu Mu’s version of the story; the SHIH CHI, less dramatically but probably with more historical truth, makes P`ang Chuan cut his own throat with an exclamation of despair, after the rout of his army.] ]
He sacrifices something, that the enemy may snatch at it.
20. By holding out baits, he keeps him on the march; then with a body of picked men he lies in wait for him. [With an emendation suggested by Li Ching, this then reads, “He lies in wait with the main body of his troops.”]
21. The clever combatant looks to the effect of combined energy, and does not require too much from individuals. [Tu Mu says: “He first of all considers the power of his army in the bulk; afterwards he takes individual talent into account, and uses each men according to his capabilities. He does not demand perfection from the untalented.”]
Hence his ability to pick out the right men and utilize combined energy.
22. When he utilizes combined energy, his fighting men become as it were like unto rolling logs or stones. For it is the nature of a log or stone to remain motionless on level ground, and to move when on a slope; if four-cornered, to come to a standstill, but if round-shaped, to go rolling down. [Ts`au Kung calls this “the use of natural or inherent power.”]
23. Thus the energy developed by good fighting men is as the momentum of a round stone rolled down a mountain thousands of feet in height. So much on the subject of energy. [The chief lesson of this chapter, in Tu Mu’s opinion, is the paramount importance in war of rapid evolutions and sudden rushes. “Great results,” he adds, “can thus be achieved with small forces.”]
[1] “Forty-one Years in India,” chapter 46.
VI. Weak Points and Strong
[Chang Yu attempts to explain the sequence of chapters as follows: “Chapter IV, on Tactical Dispositions, treated of the offensive and the defensive; chapter V, on Energy, dealt with direct and indirect methods. The good general acquaints himself first with the theory of attack and defense, and then turns his attention to direct and indirect methods. He studies the art of varying and combining these two methods before proceeding to the subject of weak and strong points. For the use of direct or indirect methods arises out of attack and defense, and the perception of weak and strong points depends again on the above methods. Hence the present chapter comes immediately after the chapter on Energy.”]
1. Sun Tzu said: Whoever is first in the field and awaits the coming of the enemy, will be fresh for the fight; whoever is second in the field and has to hasten to battle will arrive exhausted.
2. Therefore the clever combatant imposes his will on the enemy, but does not allow the enemy’s will to be imposed on him. [One mark of a great soldier is that he fight on his own terms or fights not at all. [1] ]
3. By holding out advantages to him, he can cause the enemy to approach of his own accord; or, by inflicting damage, he can make it impossible for the enemy to draw near. [In the first case, he will entice him with a bait; in the second, he will strike at some important point which the enemy will have to defend.]
4. If the enemy is taking his ease, he can harass him; [This passage may be cited as evidence against Mei Yao-Ch`en’s interpretation of I. ss. 23.]
if well supplied with food, he can starve him out; if quietly encamped, he can force him to move.
5. Appear at points which the enemy must hasten to defend; march swiftly to places where you are not expected.
6. An army may march great distances without distress, if it marches through country where the enemy is not. [Ts`ao Kung sums up very well: “Emerge from the void [q.d. like “a bolt from the blue”], strike at vulnerable points, shun places that are defended, attack in unexpected quarters.”]
7. You can be sure of succeeding in your attacks if you only attack places which are undefended. [Wang Hsi explains “undefended places” as “weak points; that is to say, where the general is lacking in capacity, or the soldiers in spirit; where the walls are not strong enough, or the precautions not strict enough; where relief comes too late, or provisions are too scanty, or the defenders are variance amongst themselves.”]
You can ensure the safety of your defense if you only hold positions that cannot be attacked. [I.e., where there are none of the weak points mentioned above. There is rather a nice point involved in the interpretation of this later clause. Tu Mu, Ch`en Hao, and Mei Yao-ch`en assume the meaning to be: “In order to make your defense quite safe, you must defend EVEN those places that are not likely to be attacked;” and Tu Mu adds: “How much more, then, those that will be attacked.” Taken thus, however, the clause balances less well with the preceding–always a consideration in the highly antithetical style which is natural to the Chinese. Chang Yu, therefore, seems to come nearer the mark in saying: “He who is skilled in attack flashes forth from the topmost heights of heaven [see IV. ss. 7], making it impossible for the enemy to guard against him. This being so, the places that I shall attack are precisely those that the enemy cannot defend…. He who is skilled in defense hides in the most secret recesses of the earth, making it impossible for the enemy to estimate his whereabouts. This being so, the places that I shall hold are precisely those that the enemy cannot attack.”]
8. Hence that general is skillful in attack whose opponent does not know what to defend; and he is skillful in defense whose opponent does not know what to attack. [An aphorism which puts the whole art of war in a nutshell.]
9. O divine art of subtlety and secrecy! Through you we learn to be invisible, through you inaudible; [Literally, “without form or sound,” but it is said of course with reference to the enemy.]
and hence we can hold the enemy’s fate in our hands.
10. You may advance and be absolutely irresistible, if you make for the enemy’s weak points; you may retire and be safe from pursuit if your movements are more rapid than those of the enemy.
11. If we wish to fight, the enemy can be forced to an engagement even though he be sheltered behind a high rampart and a deep ditch. All we need do is attack some other place that he will be obliged to relieve. [Tu Mu says: “If the enemy is the invading party, we can cut his line of communications and occupy the roads by which he will have to return; if we are the invaders, we may direct our attack against the sovereign himself.” It is clear that Sun Tzu, unlike certain generals in the late Boer war, was no believer in frontal attacks.]
12. If we do not wish to fight, we can prevent the enemy from engaging us even though the lines of our encampment be merely traced out on the ground. All we need do is to throw something odd and unaccountable in his way. [This extremely concise expression is intelligibly paraphrased by Chia Lin: “even though we have constructed neither wall nor ditch.” Li Ch`uan says: “we puzzle him by strange and unusual dispositions;” and Tu Mu finally clinches the meaning by three illustrative anecdotes–one of Chu-ko Liang, who when occupying Yang-p`ing and about to be attacked by Ssu-ma I, suddenly struck his colors, stopped the beating of the drums, and flung open the city gates, showing only a few men engaged in sweeping and sprinkling the ground. This unexpected proceeding had the intended effect; for Ssu-ma I, suspecting an ambush, actually drew off his army and retreated. What Sun Tzu is advocating here, therefore, is nothing more nor less than the timely use of “bluff.”]
13. By discovering the enemy’s dispositions and remaining invisible ourselves, we can keep our forces concentrated, while the enemy’s must be divided. [The conclusion is perhaps not very obvious, but Chang Yu (after Mei Yao-ch`en) rightly explains it thus: “If the enemy’s dispositions are visible, we can make for him in one body; whereas, our own dispositions being kept secret, the enemy will be obliged to divide his forces in order to guard against attack from every quarter.”]
14. We can form a single united body, while the enemy must split up into fractions. Hence there will be a whole pitted against separate parts of a whole, which means that we shall be many to the enemy’s few.
15. And if we are able thus to attack an inferior force with a superior one, our opponents will be in dire straits.
16. The spot where we intend to fight must not be made known; for then the enemy will have to prepare against a possible attack at several different points; [Sheridan once explained the reason of General Grant’s victories by saying that “while his opponents were kept fully employed wondering what he was going to do, HE was thinking most of what he was going to do himself.”]
and his forces being thus distributed in many directions, the numbers we shall have to face at any given point will be proportionately few.
17. For should the enemy strengthen his van, he will weaken his rear; should he strengthen his rear, he will weaken his van; should he strengthen his left, he will weaken his right; should he strengthen his right, he will weaken his left. If he sends reinforcements everywhere, he will everywhere be weak. [In Frederick the Great’s INSTRUCTIONS TO HIS GENERALS we read: “A defensive war is apt to betray us into too frequent detachment. Those generals who have had but little experience attempt to protect every point, while those who are better acquainted with their profession, having only the capital object in view, guard against a decisive blow, and acquiesce in small misfortunes to avoid greater.”]
18. Numerical weakness comes from having to prepare against possible attacks; numerical strength, from compelling our adversary to make these preparations against us. [The highest generalship, in Col. Henderson’s words, is “to compel the enemy to disperse his army, and then to concentrate superior force against each fraction in turn.”]
19. Knowing the place and the time of the coming battle, we may concentrate from the greatest distances in order to fight. [What Sun Tzu evidently has in mind is that nice calculation of distances and that masterly employment of strategy which enable a general to divide his army for the purpose of a long and rapid march, and afterwards to effect a junction at precisely the right spot and the right hour in order to confront the enemy in overwhelming strength. Among many such successful junctions which military history records, one of the most dramatic and decisive was the appearance of Blucher just at the critical moment on the field of Waterloo.]
20. But if neither time nor place be known, then the left wing will be impotent to succor the right, the right equally impotent to succor the left, the van unable to relieve the rear, or the rear to support the van. How much more so if the furthest portions of the army are anything under a hundred LI apart, and even the nearest are separated by several LI! [The Chinese of this last sentence is a little lacking in precision, but the mental picture we are required to draw is probably that of an army advancing towards a given rendezvous in separate columns, each of which has orders to be there on a fixed date. If the general allows the various detachments to proceed at haphazard, without precise instructions as to the time and place of meeting, the enemy will be able to annihilate the army in detail. Chang Yu’s note may be worth quoting here: “If we do not know the place where our opponents mean to concentrate or the day on which they will join battle, our unity will be forfeited through our preparations for defense, and the positions we hold will be insecure. Suddenly happening upon a powerful foe, we shall be brought to battle in a flurried condition, and no mutual support will be possible between wings, vanguard or rear, especially if there is any great distance between the foremost and hindmost divisions of the army.”]
21. Though according to my estimate the soldiers of Yueh exceed our own in number, that shall advantage them nothing in the matter of victory. I say then that victory can be achieved. [Alas for these brave words! The long feud between the two states ended in 473 B.C. with the total defeat of Wu by Kou Chien and its incorporation in Yueh. This was doubtless long after Sun Tzu’s death. With his present assertion compare IV. ss. 4. Chang Yu is the only one to point out the seeming discrepancy, which he thus goes on to explain: “In the chapter on Tactical Dispositions it is said, ‘One may KNOW how to conquer without being able to DO it,’ whereas here we have the statement that ‘victory’ can be achieved.’ The explanation is, that in the former chapter, where the offensive and defensive are under discussion, it is said that if the enemy is fully prepared, one cannot make certain of beating him. But the present passage refers particularly to the soldiers of Yueh who, according to Sun Tzu’s calculations, will be kept in ignorance of the time and place of the impending struggle. That is why he says here that victory can be achieved.”]
22. Though the enemy be stronger in numbers, we may prevent him from fighting. Scheme so as to discover his plans and the likelihood of their success. [An alternative reading offered by Chia Lin is: “Know beforehand all plans conducive to our success and to the enemy’s failure.”
23. Rouse him, and learn the principle of his activity or inactivity. [Chang Yu tells us that by noting the joy or anger shown by the enemy on being thus disturbed, we shall be able to conclude whether his policy is to lie low or the reverse. He instances the action of Cho-ku Liang, who sent the scornful present of a woman’s head-dress to Ssu-ma I, in order to goad him out of his Fabian tactics.]
Force him to reveal himself, so as to find out his vulnerable spots.
24. Carefully compare the opposing army with your own, so that you may know where strength is superabundant and where it is deficient. [Cf. IV. ss. 6.]
25. In making tactical dispositions, the highest pitch you can attain is to conceal them; [The piquancy of the paradox evaporates in translation. Concealment is perhaps not so much actual invisibility (see supra ss. 9) as “showing no sign” of what you mean to do, of the plans that are formed in your brain.]
conceal your dispositions, and you will be safe from the prying of the subtlest spies, from the machinations of the wisest brains. [Tu Mu explains: “Though the enemy may have clever and capable officers, they will not be able to lay any plans against us.”]
26. How victory may be produced for them out of the enemy’s own tactics–that is what the multitude cannot comprehend.
27. All men can see the tactics whereby I conquer, but what none can see is the strategy out of which victory is evolved. [I.e., everybody can see superficially how a battle is won; what they cannot see is the long series of plans and combinations which has preceded the battle.]
28. Do not repeat the tactics which have gained you one victory, but let your methods be regulated by the infinite variety of circumstances. [As Wang Hsi sagely remarks: “There is but one root-principle underlying victory, but the tactics which lead up to it are infinite in number.” With this compare Col. Henderson: “The rules of strategy are few and simple. They may be learned in a week. They may be taught by familiar illustrations or a dozen diagrams. But such knowledge will no more teach a man to lead an army like Napoleon than a knowledge of grammar will teach him to write like Gibbon.”]
29. Military tactics are like unto water; for water in its natural course runs away from high places and hastens downwards.
30. So in war, the way is to avoid what is strong and to strike at what is weak. [Like water, taking the line of least resistance.]
31. Water shapes its course according to the nature of the ground over which it flows; the soldier works out his victory in relation to the foe whom he is facing.
32. Therefore, just as water retains no constant shape, so in warfare there are no constant conditions.
33. He who can modify his tactics in relation to his opponent and thereby succeed in winning, may be called a heaven-born captain.
34. The five elements (water, fire, wood, metal, earth) are not always equally predominant; [That is, as Wang Hsi says:
“they predominate alternately.”]
the four seasons make way for each other in turn. [Literally, “have no invariable seat.”]
There are short days and long; the moon has its periods of waning and waxing. [Cf. V. ss. 6. The purport of the passage is simply to illustrate the want of fixity in war by the changes constantly taking place in Nature. The comparison is not very happy, however, because the regularity of the phenomena which Sun Tzu mentions is by no means paralleled in war.] [1] See Col. Henderson’s biography of Stonewall Jackson, 1902 ed., vol. II, p. 490.
VII. Maneuvering
1. Sun Tzu said: In war, the general receives his commands from the sovereign.
2. Having collected an army and concentrated his forces, he must blend and harmonize the different elements thereof before pitching his camp. [“Chang Yu says: “the establishment of harmony and confidence between the higher and lower ranks before venturing into the field;” and he quotes a saying of Wu Tzu (chap. 1 ad init.): “Without harmony in the State, no military expedition can be undertaken; without harmony in the army, no battle array can be formed.” In an historical romance Sun Tzu is represented as saying to Wu Yuan: “As a general rule, those who are waging war should get rid of all the domestic troubles before proceeding to attack the external foe.”]
3. After that, comes tactical maneuvering, than which there is nothing more difficult. [I
have departed slightly from the
traditional interpretation of Ts`ao Kung, who says: “From the time of receiving the sovereign’s instructions until our encampment over against the enemy, the tactics to be pursued are most difficult.” It seems to me that the tactics or maneuvers can hardly be said to begin until the army has sallied forth and encamped, and Ch`ien Hao’s note gives color to this view: “For levying, concentrating, harmonizing and entrenching an army, there are plenty of old rules which will serve. The real difficulty comes when we engage in tactical operations.” Tu Yu also observes that “the great difficulty is to be beforehand with the enemy in seizing favorable position.”]
The difficulty of tactical maneuvering consists in turning the devious into the direct, and misfortune into gain. [This sentence contains one of those highly condensed and somewhat enigmatical expressions of which Sun Tzu is so fond. This is how it is explained by Ts`ao Kung: “Make it appear that you are a long way off, then cover the distance rapidly and arrive on the scene before your opponent.” Tu Mu says: “Hoodwink the enemy, so that he may be remiss and leisurely while you are dashing along with utmost speed.” Ho Shih gives a slightly different turn: “Although you may have difficult ground to traverse and natural obstacles to encounter this is a drawback which can be turned into actual advantage by celerity of movement.” Signal examples of this saying are afforded by the two famous passages across the Alps–that of Hannibal, which laid Italy at his mercy, and that of Napoleon two thousand years later, which resulted in the great victory of Marengo.]
4. Thus, to take a long and circuitous route, after enticing the enemy out of the way, and though starting after him, to contrive to reach the goal before him, shows knowledge of the artifice of DEVIATION. [Tu Mu cites the famous march of Chao She in 270 B.C. to relieve the town of O-yu, which was closely invested by a Ch`in army. The King of Chao first consulted Lien P`o on the advisability of attempting a relief, but the latter thought the distance too great, and the intervening country too rugged and difficult. His Majesty then turned to Chao She, who fully admitted the hazardous nature of the march, but finally said: “We shall be like two rats fighting in a whole–and the pluckier one will win!” So he left the capital with his army, but had only gone a distance of 30 LI when he stopped and began throwing up entrenchments. For 28 days he continued strengthening his fortifications, and took care that spies should carry the intelligence to the enemy. The Ch`in general was overjoyed, and attributed his adversary’s tardiness to the fact that the beleaguered city was in the Han State, and thus not actually part of Chao territory. But the spies had no sooner departed than Chao She began a forced march lasting for two days and one night, and arrive on the scene of action with such astonishing rapidity that he was able to occupy a commanding position on the “North hill” before the enemy had got wind of his movements. A crushing defeat followed for the Ch`in forces, who were obliged to raise the siege of O-yu in all haste and retreat across the border.]
5. Maneuvering with an army is advantageous; with an undisciplined multitude, most dangerous. [I adopt the reading of the T`UNG TIEN, Cheng Yu-hsien and the T`U SHU, since they appear to apply the exact nuance required in order to make sense. The commentators using the standard text take this line to mean that maneuvers may be profitable, or they may be dangerous: it all depends on the ability of the general.]
6. If you set a fully equipped army in march in order to snatch an advantage, the chances are that you will be too late. On the other hand, to detach a flying column for the purpose involves the sacrifice of its baggage and stores. [Some of the Chinese text is unintelligible to the Chinese commentators, who paraphrase the sentence. I submit my own rendering without much enthusiasm, being convinced that there is some deep-seated corruption in the text. On the whole, it is clear that Sun Tzu does not approve of a lengthy march being undertaken without supplies. Cf. infra, ss. 11.]
7. Thus, if you order your men to roll up their buff-coats, and make forced marches without halting day or night, covering double the usual distance at a stretch, [The ordinary day’s march, according to Tu Mu, was 30 LI; but on one occasion, when pursuing Liu Pei, Ts`ao is said to have covered the incredible distance of 300 _li_ within twenty-four hours.]
doing a hundred LI in order to wrest an advantage, the leaders of all your three divisions will fall into the hands of the enemy.
8. The stronger men will be in front, the jaded ones will fall behind, and on this plan only one-tenth of your army will reach its destination. [The moral is, as Ts`ao Kung and others point out: Don’t march a hundred LI to gain a tactical advantage, either with or without impedimenta. Maneuvers of this description should be confined to short distances. Stonewall Jackson said: “The hardships of forced marches are often more painful than the dangers of battle.” He did not often call upon his troops for extraordinary exertions. It was only when he intended a surprise, or when a rapid retreat was imperative, that he sacrificed everything for speed. [1] ]
9. If you march fifty LI in order to outmaneuver the enemy, you will lose the leader of your first division, and only half your force will reach the goal. [Literally, “the leader of the first division will be TORN AWAY.”]
10. If you march thirty LI with the same object, two-thirds of your army will arrive. [In the T`UNG TIEN is added: “From this we may know the difficulty of maneuvering.”]
11. We may take it then that an army without its baggage-train is lost; without provisions it is lost; without bases of supply it is lost. [I think Sun Tzu meant “stores accumulated in depots.” But Tu Yu says “fodder and the like,” Chang Yu says “Goods in general,” and Wang Hsi says “fuel, salt, foodstuffs, etc.”]
12. We cannot enter into alliances until we are acquainted with the designs of our neighbors.
13. We are not fit to lead an army on the march unless we are familiar with the face of the country–its mountains and forests, its pitfalls and precipices, its marshes and swamps.
14. We shall be unable to turn natural advantage to account unless we make use of local guides. [ss. 12-14 are repeated in chap. XI. ss. 52.]
15. In war, practice dissimulation, and you will succeed. [In the tactics of Turenne, deception of the enemy, especially as to the numerical strength of his troops, took a very prominent position. [2] ]
16. Whether to concentrate or to divide your troops, must be decided by circumstances.
17. Let your rapidity be that of the wind, [The simile is doubly appropriate, because the wind is not only swift but, as Mei Yao-ch`en points out, “invisible and leaves no tracks.”]
your compactness that of the forest. [Meng Shih comes nearer to the mark in his note: “When slowly marching, order and ranks must be preserved”–so as to guard against surprise attacks. But natural forest do not grow in rows, whereas they do generally possess the quality of density or compactness.]
18. In raiding and plundering be like fire, [Cf. SHIH CHING, IV. 3. iv. 6: “Fierce as a blazing fire which no man can check.”]
in immovability like a mountain. [That is, when holding a position from which the enemy is trying to dislodge you, or perhaps, as Tu Yu says, when he is trying to entice you into a trap.]
19. Let your plans be dark and impenetrable as night, and when you move, fall like a thunderbolt. [Tu Yu quotes a saying of T`ai Kung which has passed into a proverb: “You cannot shut your ears to the thunder or your eyes to the lighting–so rapid are they.” Likewise, an attack should be made so quickly that it cannot be parried.]
20. When you plunder a countryside, let the spoil be divided amongst your men; [Sun Tzu wishes to lessen the abuses of indiscriminate plundering by insisting that all booty shall be thrown into a common stock, which may afterwards be fairly divided amongst all.]
when you capture new territory, cut it up into allotments for the benefit of the soldiery. [Ch`en Hao says “quarter your soldiers on the land, and let them sow and plant it.” It is by acting on this principle, and harvesting the lands they invaded, that the Chinese have succeeded in carrying out some of their most memorable and triumphant expeditions, such as that of Pan Ch`ao who penetrated to the Caspian, and in more recent years, those of Fu-k`ang-an and Tso Tsung-t`ang.]
21. Ponder and deliberate before you make a move. [Chang Yu quotes Wei Liao Tzu as saying that we must not break camp until we have gained the resisting power of the enemy and the cleverness of the opposing general. Cf. the “seven comparisons” in I. ss. 13.]
22. He will conquer who has learnt the artifice of deviation. [See supra, SS. 3, 4.]
Such is the art of maneuvering. [With these words, the chapter would naturally come to an end. But there now follows a long appendix in the shape of an extract from an earlier book on War, now lost, but apparently extant at the time when Sun Tzu wrote. The style of this fragment is not noticeably different from that of Sun Tzu himself, but no commentator raises a doubt as to its genuineness.]
23. The Book of Army Management says: [It is perhaps significant that none of the earlier commentators give us any information about this work. Mei Yao-Ch`en calls it “an ancient military classic,” and Wang Hsi, “an old book on war.” Considering the enormous amount of fighting that had gone on for centuries before Sun Tzu’s time between the various kingdoms and principalities of China, it is not in itself improbable that a collection of military maxims should have been made and written down at some earlier period.]
On the field of battle, [Implied, though not actually in the Chinese.]
the spoken word does not carry far enough: hence the institution of gongs and drums. Nor can ordinary objects be seen clearly enough: hence the institution of banners and flags.
24. Gongs and drums, banners and flags, are means whereby the ears and eyes of the host may be focused on one particular point. [Chang Yu says:
“If sight and hearing converge simultaneously on the same object, the evolutions of as many as a million soldiers will be like those of a single man.”!]
25. The host thus forming a single united body, is it impossible either for the brave to advance alone, or for the cowardly to retreat alone. [Chuang Yu quotes a saying: “Equally guilty are those who advance against orders and those who retreat against orders.” Tu Mu tells a story in this connection of Wu Ch`i, when he was fighting against the Ch`in State. Before the battle had begun, one of his soldiers, a man of matchless daring, sallied forth by himself, captured two heads from the enemy, and returned to camp. Wu Ch`i had the man instantly executed, whereupon an officer ventured to remonstrate, saying: “This man was a good soldier, and ought not to have been beheaded.” Wu Ch`i replied: “I fully believe he was a good soldier, but I had him beheaded because he acted without orders.”]
This is the art of handling large masses of men.
26. In night-fighting, then, make much use of signal-fires and drums, and in fighting by day, of flags and banners, as a means of influencing the ears and eyes of your army. [Ch`en Hao alludes to Li Kuang-pi’s night ride to Ho-yang at the head of 500 mounted men; they made such an imposing display with torches, that though the rebel leader Shih Ssu-ming had a large army, he did not dare to dispute their passage.]
27. A whole army may be robbed of its spirit; [“In war,” says Chang Yu, “if a spirit of anger can be made to pervade all ranks of an army at one and the same time, its onset will be irresistible. Now the spirit of the enemy’s soldiers will be keenest when they have newly arrived on the scene, and it is therefore our cue not to fight at once, but to wait until their ardor and enthusiasm have worn off, and then strike. It is in this way that they may be robbed of their keen spirit.” Li Ch`uan and others tell an anecdote (to be found in the TSO CHUAN, year 10, ss. 1) of Ts`ao Kuei, a protégé of Duke Chuang of Lu. The latter State was attacked by Ch`i, and the duke was about to join battle at Ch`ang-cho, after the first roll of the enemy’s drums, when Ts`ao said: “Not just yet.” Only after their drums had beaten for the third time, did he give the word for attack. Then they fought, and the men of Ch`i were utterly defeated. Questioned afterwards by the Duke as to the meaning of his delay, Ts`ao Kuei replied: “In battle, a courageous spirit is everything. Now the first roll of the drum tends to create this spirit, but with the second it is already on the wane, and after the third it is gone altogether. I attacked when their spirit was gone and ours was at its height. Hence our victory.” Wu Tzu (chap. 4) puts “spirit” first among the “four important influences” in war, and continues: “The value of a whole army–a mighty host of a million men–is dependent on one man alone: such is the influence of spirit!”]
a commander-in-chief may be robbed of his presence of mind. [Chang Yu says: “Presence of mind is the general’s most important asset. It is the quality which enables him to discipline disorder and to inspire courage into the panic-stricken.” The great general Li Ching (A.D. 571-649) has a saying: “Attacking does not merely consist in assaulting walled cities or striking at an army in battle array; it must include the art of assailing the enemy’s mental equilibrium.”]
28. Now a soldier’s spirit is keenest in the morning; [Always provided, I suppose, that he has had breakfast. At the battle of the Trebia, the Romans were foolishly allowed to fight fasting, whereas Hannibal’s men had breakfasted at their leisure. See Livy, XXI, liv. 8, lv. 1 and 8.]
by noonday it has begun to flag; and in the evening, his mind is bent only on returning to camp.
29. A clever general, therefore, avoids an army when its spirit is keen, but attacks it when it is sluggish and inclined to return. This is the art of studying moods.
30. Disciplined and calm, to await the appearance of disorder and hubbub amongst the enemy:–this is the art of retaining self-possession.
31. To be near the goal while the enemy is still far from it, to wait at ease while the enemy is toiling and struggling, to be well-fed while the enemy is famished:–this is the art of husbanding one’s strength.
32. To refrain from intercepting an enemy whose banners are in perfect order, to refrain from attacking an army drawn up in calm and confident array:–this is the art of studying circumstances.
33. It is a military axiom not to advance uphill against the enemy, nor to oppose him when he comes downhill.
34. Do not pursue an enemy who simulates flight; do not attack soldiers whose temper is keen.
35. Do not swallow bait offered by the enemy. [Li Ch`uan and Tu Mu, with extraordinary inability to see a metaphor, take these words quite literally of food and drink that have been poisoned by the enemy. Ch`en Hao and Chang Yu carefully point out that the saying has a wider application.]
Do not interfere with an army that is returning home. [The commentators explain this rather singular piece of advice by saying that a man whose heart is set on returning home will fight to the death against any attempt to bar his way, and is therefore too dangerous an opponent to be tackled. Chang Yu quotes the words of Han Hsin: “Invincible is the soldier who hath his desire and returneth homewards.” A marvelous tale is told of Ts`ao Ts`ao’s courage and resource in ch. 1 of the SAN KUO CHI: In 198 A.D., he was besieging Chang Hsiu in Jang, when Liu Piao sent reinforcements with a view to cutting off Ts`ao’s retreat. The latter was obliged to draw off his troops, only to find himself hemmed in between two enemies, who were guarding each outlet of a narrow pass in which he had engaged himself. In this desperate plight Ts`ao waited until nightfall, when he bored a tunnel into the mountain side and laid an ambush in it. As soon as the whole army had passed by, the hidden troops fell on his rear, while Ts`ao himself turned and met his pursuers in front, so that they were thrown into confusion and annihilated. Ts`ao said afterwards: “The brigands tried to check my army in its retreat and brought me to battle in a desperate position: hence I knew how to overcome them.”]
36. When you surround an army, leave an outlet free. [This does not mean that the enemy is to be allowed to escape. The object, as Tu Mu puts it, is “to make him believe that there is a road to safety, and thus prevent his fighting with the courage of despair.” Tu Mu adds pleasantly: “After that, you may crush him.”]
Do not press a desperate foe too hard. [Ch`en Hao quotes the saying: “Birds and beasts when brought to bay will use their claws and teeth.” Chang Yu says: “If your adversary has burned his boats and destroyed his cooking-pots, and is ready to stake all on the issue of a battle, he must not be pushed to extremities.” Ho Shih illustrates the meaning by a story taken from the life of Yen-ch`ing. That general, together with his colleague Tu Chung-wei was surrounded by a vastly superior army of Khitans in the year 945 A.D. The country was bare and desert-like, and the little Chinese force was soon in dire straits for want of water. The wells they bored ran dry, and the men were reduced to squeezing lumps of mud and sucking out the moisture. Their ranks thinned rapidly, until at last Fu Yen-ch`ing exclaimed: “We are desperate men. Far better to die for our country than to go with fettered hands into captivity!” A strong gale happened to be blowing from the northeast and darkening the air with dense clouds of sandy dust. To Chung-wei was for waiting until this had abated before deciding on a final attack; but luckily another officer, Li Shou-cheng by name, was quicker to see an opportunity, and said: “They are many and we are few, but in the midst of this sandstorm our numbers will not be discernible; victory will go to the strenuous fighter, and the wind will be our best ally.” Accordingly, Fu Yen-ch`ing made a sudden and wholly unexpected onslaught with his cavalry, routed the barbarians and succeeded in breaking through to safety.]
37. Such is the art of warfare.
[1] See Col. Henderson, op. cit. vol. I. p. 426.
[2] For a number of maxims on this head, see “Marshal Turenne” (Longmans, 1907), p. 29.
VIII. Variation in Tactics
[The heading means literally “The Nine Variations,” but as Sun Tzu does not appear to enumerate these, and as, indeed, he has already told us (V SS. 6-11) that such deflections from the ordinary course are practically innumerable, we have little option but to follow Wang Hsi, who says that “Nine” stands for an indefinitely large number. “All it means is that in warfare we ought to vary our tactics to the utmost degree…. I do not know what Ts`ao Kung makes these Nine Variations out to be, but it has been suggested that they are connected with the Nine Situations” – of chapt. XI. This is the view adopted by Chang Yu. The only other alternative is to suppose that something has been lost–a supposition to which the unusual shortness of the chapter lends some weight.]
1. Sun Tzu said: In war, the general receives his commands from the sovereign, collects his army and concentrates his forces. [Repeated from VII. ss. 1, where it is certainly more in place. It may have been interpolated here merely in order to supply a beginning to the chapter.]
2. When in difficult country, do not encamp. In country where high roads intersect, join hands with your allies. Do not linger in dangerously isolated positions. [The last situation is not one of the Nine Situations as given in the beginning of chap. XI, but occurs later on (ibid. ss. 43. q.v.). Chang Yu defines this situation as being situated across the frontier, in hostile territory. Li Ch`uan says it is “country in which there are no springs or wells, flocks or herds, vegetables or firewood;” Chia Lin, “one of gorges, chasms and precipices, without a road by which to advance.”]
In hemmed-in situations, you must resort to stratagem. In desperate position, you must fight.
3. There are roads which must not be followed, [“Especially those leading through narrow defiles,” says Li Ch`uan, “where an ambush is to be feared.”]
armies which must be not attacked, [More correctly, perhaps, “there are times when an army must not be attacked.” Ch`en Hao says: “When you see your way to obtain a rival advantage, but are powerless to inflict a real defeat, refrain from attacking, for fear of overtaxing your men’s strength.”]
towns which must not be besieged, [Cf. III. ss. 4 Ts`ao Kung gives an interesting illustration from his own experience. When invading the territory of Hsu-chou, he ignored the city of Hua-pi, which lay directly in his path, and pressed on into the heart of the country. This excellent strategy was rewarded by the subsequent capture of no fewer than fourteen important district cities. Chang Yu says: “No town should be attacked which, if taken, cannot be held, or if left alone, will not cause any trouble.” Hsun Ying, when urged to attack Pi-yang, replied: “The city is small and well-fortified; even if I succeed in taking it, it will be no great feat of arms; whereas if I fail, I shall make myself a laughing-stock.” In the seventeenth century, sieges still formed a large proportion of war. It was Turenne who directed attention to the importance of marches, countermarches and maneuvers. He said: “It is a great mistake to waste men in taking a town when the same expenditure of soldiers will gain a province.” [1] ]
positions which must not be contested, commands of the sovereign which must not be obeyed. [This is a hard saying for the Chinese, with their reverence for authority, and Wei Liao Tzu (quoted by Tu Mu) is moved to exclaim:
“Weapons are baleful instruments, strife is antagonistic to virtue, a military commander is the negation of civil order!” The unpalatable fact remains, however, that even Imperial wishes must be subordinated to military necessity.]
4. The general who thoroughly understands the advantages that accompany variation of tactics knows how to handle his troops.
5. The general who does not understand these, may be well acquainted with the configuration of the country, yet he will not be able to turn his knowledge to practical account. [Literally, “get the advantage of the ground,” which means not only securing good positions, but availing oneself of natural advantages in every possible way. Chang Yu says: “Every kind of ground is characterized by certain natural features, and also gives scope for a certain variability of plan. How it is possible to turn these natural features to account unless topographical knowledge is supplemented by versatility of mind?”]
6. So, the student of war who is unversed in the art of war of varying his plans, even though he be acquainted with the Five Advantages, will fail to make the best use of his men. [Chia Lin tells us that these imply five obvious and generally advantageous lines of action, namely: “if a certain road is short, it must be followed; if an army is isolated, it must be attacked; if a town is in a parlous condition, it must be besieged; if a position can be stormed, it must be attempted; and if consistent with military operations, the ruler’s commands must be obeyed.” But there are circumstances which sometimes forbid a general to use these advantages. For instance, “a certain road may be the shortest way for him, but if he knows that it abounds in natural obstacles, or that the enemy has laid an ambush on it, he will not follow that road. A hostile force may be open to attack, but if he knows that it is hard-pressed and likely to fight with desperation, he will refrain from striking,” and so on.]
7. Hence in the wise leader’s plans, considerations of advantage and of disadvantage will be blended together. [“Whether in an advantageous position or a disadvantageous one,” says Ts`ao Kung, “the opposite state should be always present to your mind.”]
8. If our expectation of advantage be tempered in this way, we may succeed in accomplishing the essential part of our schemes. [Tu Mu says: “If we wish to wrest an advantage from the enemy, we must not fix our minds on that alone, but allow for the possibility of the enemy also doing some harm to us, and let this enter as a factor into our calculations.”]
9. If, on the other hand, in the midst of difficulties we are always ready to seize an advantage, we may extricate ourselves from misfortune. [Tu Mu says: “If I wish to extricate myself from a dangerous position, I must consider not only the enemy’s ability to injure me, but also my own ability to gain an advantage over the enemy. If in my counsels these two considerations are properly blended, I shall succeed in liberating myself…. For instance; if I am surrounded by the enemy and only think of effecting an escape, the nervelessness of my policy will incite my adversary to pursue and crush me; it would be far better to encourage my men to deliver a bold counter-attack, and use the advantage thus gained to free myself from the enemy’s toils.” See the story of Ts`ao, VII. ss. 35, note.]
10. Reduce the hostile chiefs by inflicting damage on them; [Chia Lin enumerates several ways of inflicting this injury, some of which would only occur to the Oriental mind:–”Entice away the enemy’s best and wisest men, so that he may be left without counselors. Introduce traitors into his country, that the government policy may be rendered futile. Foment intrigue and deceit, and thus sow dissension between the ruler and his ministers. By means of every artful contrivance, cause deterioration amongst his men and waste of his treasure. Corrupt his morals by insidious gifts leading him into excess. Disturb and unsettle his mind by presenting him with lovely women.” Chang Yu (after Wang Hsi) makes a different interpretation of Sun Tzu here: “Get the enemy into a position where he must suffer injury, and he will submit of his own accord.”]
and make trouble for them, [Tu Mu, in this phrase, in his interpretation indicates that trouble should be made for the enemy affecting their “possessions,” or, as we might say, “assets,” which he considers to be “a large army, a rich exchequer, harmony amongst the soldiers, punctual fulfillment of commands.” These give us a whip-hand over the enemy.]
and keep them constantly engaged; [Literally, “make servants of them.” Tu Yu says “prevent them from having any rest.”]
hold out specious allurements, and make them rush to any given point. [Meng Shih’s note contains an excellent example of the idiomatic use of: “cause them to forget PIEN (the reasons for acting otherwise than on their first impulse), and hasten in our direction.”]
11. The art of war teaches us to rely not on the likelihood of the enemy’s not coming, but on our own readiness to receive him; not on the chance of his not attacking, but rather on the fact that we have made our position unassailable.
12. There are five dangerous faults which may affect a general: (1) Recklessness, which leads to destruction; [“Bravery without forethought,” as Ts`ao Kung analyzes it, which causes a man to fight blindly and desperately like a mad bull. Such an opponent, says Chang Yu, “must not be encountered with brute force, but may be lured into an ambush and slain.” Cf. Wu Tzu, chap. IV. ad init.: “In estimating the character of a general, men are wont to pay exclusive attention to his courage, forgetting that courage is only one out of many qualities which a general should possess. The merely brave man is prone to fight recklessly; and he who fights recklessly, without any perception of what is expedient, must be condemned.” Ssu-ma Fa, too, make the incisive remark: “Simply going to one’s death does not bring about victory.”]
(2) cowardice, which leads to capture; [Ts`ao Kung defines the Chinese word translated here as “cowardice” as being of the man “whom timidity prevents from advancing to seize an advantage,” and Wang Hsi adds “who is quick to flee at the sight of danger.” Meng Shih gives the closer paraphrase “he who is bent on returning alive,” this is, the man who will never take a risk. But, as Sun Tzu knew, nothing is to be achieved in war unless you are willing to take risks. T`ai Kung said: “He who lets an advantage slip will subsequently bring upon himself real disaster.” In 404 A.D., Liu Yu pursued the rebel Huan Hsuan up the Yangtsze and fought a naval battle with him at the island of Ch`eng-hung. The loyal troops numbered only a few thousands, while their opponents were in great force. But Huan Hsuan, fearing the fate which was in store for him should be overcome, had a light boat made fast to the side of his war-junk, so that he might escape, if necessary, at a moment’s notice. The natural result was that the fighting spirit of his soldiers was utterly quenched, and when the loyalists made an attack from windward with fireships, all striving with the utmost ardor to be first in the fray, Huan Hsuan’s forces were routed, had to burn all their baggage and fled for two days and nights without stopping. Chang Yu tells a somewhat similar story of Chao Ying-ch`i, a general of the Chin State who during a battle with the army of Ch`u in 597 B.C. had a boat kept in readiness for him on the river, wishing in case of defeat to be the first to get across.]
(3) a hasty temper, which can be provoked by insults; [Tu Mu tells us that Yao Hsing, when opposed in 357 A.D. by Huang Mei, Teng Ch`iang and others shut himself up behind his walls and refused to fight. Teng Ch`iang said: “Our adversary is of a choleric temper and easily provoked; let us make constant sallies and break down his walls, then he will grow angry and come out. Once we can bring his force to battle, it is doomed to be our prey.” This plan was acted upon, Yao Hsiang came out to fight, was lured as far as San-yuan by the enemy’s pretended flight, and finally attacked and slain.]
(4) a delicacy of honor which is sensitive to shame; [This need not be taken to mean that a sense of honor is really a defect in a general. What Sun Tzu condemns is rather an exaggerated sensitiveness to slanderous reports, the thin-skinned man who is stung by opprobrium, however undeserved. Mei Yao-ch`en truly observes, though somewhat paradoxically: “The seek after glory should be careless of public opinion.”]
(5) over-solicitude for his men, which exposes him to worry and trouble. [Here again, Sun Tzu does not mean that the general is to be careless of the welfare of his troops. All he wishes to emphasize is the danger of sacrificing any important military advantage to the immediate comfort of his men. This is a shortsighted policy, because in the long run the troops will suffer more from the defeat, or, at best, the prolongation of the war, which will be the consequence. A mistaken feeling of pity will often induce a general to relieve a beleaguered city, or to reinforce a hard-pressed detachment, contrary to his military instincts. It is now generally admitted that our repeated efforts to relieve Ladysmith in the South African War were so many strategical blunders which defeated their own purpose. And in the end, relief came through the very man who started out with the distinct resolve no longer to subordinate the interests of the whole to sentiment in favor of a part. An old soldier of one of our generals who failed most conspicuously in this war, tried once, I remember, to defend him to me on the ground that he was always “so good to his men.” By this plea, had he but known it, he was only condemning him out of Sun Tzu’s mouth.]
13. These are the five besetting sins of a general, ruinous to the conduct of war.
14. When an army is overthrown and its leader slain, the cause will surely be found among these five dangerous faults. Let them be a subject of meditation. [1] “Marshal Turenne,” p. 50.
IX. The Army on the March
[The contents of this interesting chapter are better indicated in ss. 1 than by this heading.]
1. Sun Tzu said: We come now to the question of encamping the army, and observing signs of the enemy. Pass quickly over mountains, and keep in the neighborhood of valleys. [The idea is, not to linger among barren uplands, but to keep close to supplies of water and grass. Cf. Wu Tzu, ch. 3: “Abide not in natural ovens,” i.e. “the openings of valleys.” Chang Yu tells the following anecdote: Wu-tu Ch`iang was a robber captain in the time of the Later Han, and Ma Yuan was sent to exterminate his gang. Ch`iang having found a refuge in the hills, Ma Yuan made no attempt to force a battle, but seized all the favorable positions commanding supplies of water and forage. Ch`iang was soon in such a desperate plight for want of provisions that he was forced to make a total surrender. He did not know the advantage of keeping in the neighborhood of valleys.”]
2. Camp in high places, [Not on high hills, but on knolls or hillocks elevated above the surrounding country.]
facing the sun. [Tu Mu takes this to mean “facing south,” and Ch`en Hao “facing east.” Cf. infra, SS. 11, 13.
Do not climb heights in order to fight. So much for mountain warfare.
3. After crossing a river, you should get far away from it. [“In order to tempt the enemy to cross after you,” according to Ts`ao Kung, and also, says Chang Yu, “in order not to be impeded in your evolutions.” The T`UNG TIEN reads, “If THE ENEMY crosses a river,” etc. But in view of the next sentence, this is almost certainly an interpolation.]
4. When an invading force crosses a river in its onward march, do not advance to meet it in mid-stream. It will be best to let half the army get across, and then deliver your attack. [Li Ch`uan alludes to the great victory won by Han Hsin over Lung Chu at the Wei River. Turning to the CH`IEN HAN SHU, ch. 34, fol. 6 verso, we find the battle described as follows: “The two armies were drawn up on opposite sides of the river. In the night, Han Hsin ordered his men to take some ten thousand sacks filled with sand and construct a dam higher up. Then, leading half his army across, he attacked Lung Chu; but after a time, pretending to have failed in his attempt, he hastily withdrew to the other bank. Lung Chu was much elated by this unlooked-for success, and exclaiming: “I felt sure that Han Hsin was really a coward!” he pursued him and began crossing the river in his turn. Han Hsin now sent a party to cut open the sandbags, thus releasing a great volume of water, which swept down and prevented the greater portion of Lung Chu’s army from getting across. He then turned upon the force which had been cut off, and annihilated it, Lung Chu himself being amongst the slain. The rest of the army, on the further bank, also scattered and fled in all directions.]
5. If you are anxious to fight, you should not go to meet the invader near a river which he has to cross. [For fear of preventing his crossing.]
6. Moor your craft higher up than the enemy, and facing the sun. [See supra, ss. 2. The repetition of these words in connection with water is very awkward. Chang Yu has the note: “Said either of troops marshaled on the river-bank, or of boats anchored in the stream itself; in either case it is essential to be higher than the enemy and facing the sun.” The other commentators are not at all explicit.]
Do not move up-stream to meet the enemy. [Tu Mu says: “As water flows downwards, we must not pitch our camp on the lower reaches of a river, for fear the enemy should open the sluices and sweep us away in a flood. Chu-ko Wu-hou has remarked that ‘in river warfare we must not advance against the stream,’ which is as much as to say that our fleet must not be anchored below that of the enemy, for then they would be able to take advantage of the current and make short work of us.” There is also the danger, noted by other commentators, that the enemy may throw poison on the water to be carried down to us.]
So much for river warfare.
7. In crossing salt-marshes, your sole concern should be to get over them quickly, without any delay. [Because of the lack of fresh water, the poor quality of the herbage, and last but not least, because they are low, flat, and exposed to attack.]
8. If forced to fight in a salt-marsh, you should have water and grass near you, and get your back to a clump of trees. [Li Ch`uan remarks that the ground is less likely to be treacherous where there are trees, while Tu Mu says that they will serve to protect the rear.]
So much for operations in salt-marches.
9. In dry, level country, take up an easily accessible position with rising ground to your right and on your rear, [Tu Mu quotes T`ai Kung as saying: “An army should have a stream or a marsh on its left, and a hill or tumulus on its right.”]
so that the danger may be in front, and safety lie behind. So much for campaigning in flat country.
10. These are the four useful branches of military knowledge [Those, namely, concerned with (1) mountains, (2) rivers, (3) marshes, and (4) plains. Compare Napoleon’s “Military Maxims,” no. 1.]
which enabled the Yellow Emperor to vanquish four several sovereigns. [Regarding the “Yellow Emperor”: Mei Yao-ch`en asks, with some plausibility, whether there is an error in the text as nothing is known of Huang Ti having conquered four other Emperors. The SHIH CHI (ch. 1 ad init.) speaks only of his victories over Yen Ti and Ch`ih Yu. In the LIU T`AO it is mentioned that he “fought seventy battles and pacified the Empire.” Ts`ao Kung’s explanation is, that the Yellow Emperor was the first to institute the feudal system of vassals princes, each of whom (to the number of four) originally bore the title of Emperor. Li Ch`uan tells us that the art of war originated under Huang Ti, who received it from his Minister Feng Hou.]
11. All armies prefer high ground to low. [“High Ground,” says Mei Yao-ch`en, “is not only more agreeable and salubrious, but more convenient from a military point of view; low ground is not only damp and unhealthy, but also disadvantageous for fighting.”]
and sunny places to dark.
12. If you are careful of your men, [Ts`ao Kung says: “Make for fresh water and pasture, where you can turn out your animals to graze.”]
and camp on hard ground, the army will be free from disease of every kind, [Chang Yu says: “The dryness of the climate will prevent the outbreak of illness.”]
and this will spell victory.
13. When you come to a hill or a bank, occupy the sunny side, with the slope on your right rear. Thus you will at once act for the benefit of your soldiers and utilize the natural advantages of the ground.
14. When, in consequence of heavy rains up-country, a river which you wish to ford is swollen and flecked with foam, you must wait until it subsides.
15. Country in which there are precipitous cliffs with torrents running between, deep natural hollows, [The latter defined as “places enclosed on every side by steep banks, with pools of water at the bottom.]
confined places, [Defined as “natural pens or prisons” or “places surrounded by precipices on three sides–easy to get into, but hard to get out of.”]
tangled thickets, [Defined as “places covered with such dense undergrowth that spears cannot be used.”]
quagmires [Defined as “low-lying places, so heavy with mud as to be impassable for chariots and horsemen.”]
and crevasses, [Defined by Mei Yao-ch`en as “a narrow difficult way between beetling cliffs.” Tu Mu’s note is “ground covered with trees and rocks, and intersected by numerous ravines and pitfalls.” This is very vague, but Chia Lin explains it clearly enough as a defile or narrow pass, and Chang Yu takes much the same view. On the whole, the weight of the commentators certainly inclines to the rendering “defile.” But the ordinary meaning of the Chinese in one place is “a crack or fissure” and the fact that the meaning of the Chinese elsewhere in the sentence indicates something in the nature of a defile, make me think that Sun Tzu is here speaking of crevasses.]
should be left with all possible speed and not approached.
16. While we keep away from such places, we should get the enemy to approach them; while we face them, we should let the enemy have them on his rear.
17. If in the neighborhood of your camp there should be any hilly country, ponds surrounded by aquatic grass, hollow basins filled with reeds, or woods with thick undergrowth, they must be carefully routed out and searched; for these are places where men in ambush or insidious spies are likely to be lurking. [Chang Yu has the note: “We must also be on our guard against traitors who may lie in close covert, secretly spying out our weaknesses and overhearing our instructions.”]
18. When the enemy is close at hand and remains quiet, he is relying on the natural strength of his position. [Here begin Sun Tzu’s remarks on the reading of signs, much of which is so good that it could almost be included in a modern manual like Gen. Baden-Powell’s “Aids to Scouting.”]
19. When he keeps aloof and tries to provoke a battle, he is anxious for the other side to advance. [Probably because we are in a strong position from which he wishes to dislodge us. “If he came close up to us, says Tu Mu, “and tried to force a battle, he would seem to despise us, and there would be less probability of our responding to the challenge.”]
20. If his place of encampment is easy of access, he is tendering a bait.
21. Movement amongst the trees of a forest shows that the enemy is advancing. [Ts`ao Kung explains this as “felling trees to clear a passage,” and Chang Yu says: “Every man sends out scouts to climb high places and observe the enemy. If a scout sees that the trees of a forest are moving and shaking, he may know that they are being cut down to clear a passage for the enemy’s march.”]
The appearance of a number of screens in the midst of thick grass means that the enemy wants to make us suspicious. [Tu Yu’s explanation, borrowed from Ts`ao Kung’s, is as follows: “The presence of a number of screens or sheds in the midst of thick vegetation is a sure sign that the enemy has fled and, fearing pursuit, has constructed these hiding-places in order to make us suspect an ambush.” It appears that these “screens” were hastily knotted together out of any long grass which the retreating enemy happened to come across.]
22. The rising of birds in their flight is the sign of an ambuscade. [Chang Yu’s explanation is doubtless right: “When birds that are flying along in a straight line suddenly shoot upwards, it means that soldiers are in ambush at the spot beneath.”]
Startled beasts indicate that a sudden attack is coming.
23. When there is dust rising in a high column, it is the sign of chariots advancing; when the dust is low, but spread over a wide area, it betokens the approach of infantry. [“High and sharp,” or rising to a peak, is of course somewhat exaggerated as applied to dust. The commentators explain the phenomenon by saying that horses and chariots, being heavier than men, raise more dust, and also follow one another in the same wheel-track, whereas foot-soldiers would be marching in ranks, many abreast. According to Chang Yu, “every army on the march must have scouts some way in advance, who on sighting dust raised by the enemy, will gallop back and report it to the commander-in-chief.” Cf. Gen. Baden-Powell: “As you move along, say, in a hostile country, your eyes should be looking afar for the enemy or any signs of him: figures, dust rising, birds getting up, glitter of arms, etc.” [1] ]
When it branches out in different directions, it shows that parties have been sent to collect firewood. A few clouds of dust moving to and fro signify that the army is encamping. [Chang Yu says: “In apportioning the defenses for a cantonment, light horse will be sent out to survey the position and ascertain the weak and strong points all along its circumference. Hence the small quantity of dust and its motion.”]
24. Humble words and increased preparations are signs that the enemy is about to advance. [“As though they stood in great fear of us,” says Tu Mu. “Their object is to make us contemptuous and careless, after which they will attack us.” Chang Yu alludes to the story of T`ien Tan of the Ch`i-mo against the Yen forces, led by Ch`i Chieh. In ch. 82 of the SHIH CHI we read: “T`ien Tan openly said: ‘My only fear is that the Yen army may cut off the noses of their Ch`i prisoners and place them in the front rank to fight against us; that would be the undoing of our city.’ The other side being informed of this speech, at once acted on the suggestion; but those within the city were enraged at seeing their fellow-countrymen thus mutilated, and fearing only lest they should fall into the enemy’s hands, were nerved to defend themselves more obstinately than ever. Once again T`ien Tan sent back converted spies who reported these words to the enemy: “What I dread most is that the men of Yen may dig up the ancestral tombs outside the town, and by inflicting this indignity on our forefathers cause us to become faint-hearted.’ Forthwith the besiegers dug up all the graves and burned the corpses lying in them. And the inhabitants of Chi-mo, witnessing the outrage from the city-walls, wept passionately and were all impatient to go out and fight, their fury being increased tenfold. T`ien Tan knew then that his soldiers were ready for any enterprise. But instead of a sword, he himself took a mattock in his hands, and ordered others to be distributed amongst his best warriors, while the ranks were filled up with their wives and concubines. He then served out all the remaining rations and bade his men eat their fill. The regular soldiers were told to keep out of sight, and the walls were manned with the old and weaker men and with women. This done, envoys were dispatched to the enemy’s camp to arrange terms of surrender, whereupon the Yen army began shouting for joy. T`ien Tan also collected 20,000 ounces of silver from the people, and got the wealthy citizens of Chi-mo to send it to the Yen general with the prayer that, when the town capitulated, he would allow their homes to be plundered or their women to be maltreated. Ch`i Chieh, in high good humor, granted their prayer; but his army now became increasingly slack and careless. Meanwhile, T`ien Tan got together a thousand oxen, decked them with pieces of red silk, painted their bodies, dragon-like, with colored stripes, and fastened sharp blades on their horns and well-greased rushes on their tails. When night came on, he lighted the ends of the rushes, and drove the oxen through a number of holes which he had pierced in the walls, backing them up with a force of 5000 picked warriors. The animals, maddened with pain, dashed furiously into the enemy’s camp where they caused the utmost confusion and dismay; for their tails acted as torches, showing up the hideous pattern on their bodies, and the weapons on their horns killed or wounded any with whom they came into contact. In the meantime, the band of 5000 had crept up with gags in their mouths, and now threw themselves on the enemy. At the same moment a frightful din arose in the city itself, all those that remained behind making as much noise as possible by banging drums and hammering on bronze vessels, until heaven and earth were convulsed by the uproar. Terror-stricken, the Yen army fled in disorder, hotly pursued by the men of Ch`i, who succeeded in slaying their general Ch`i Chien…. The result of the battle was the ultimate recovery of some seventy cities which had belonged to the Ch`i State.”]
Violent language and driving forward as if to the attack are signs that he will retreat.
25. When the light chariots come out first and take up a position on the wings, it is a sign that the enemy is forming for battle.
26. Peace proposals unaccompanied by a sworn covenant indicate a plot. [The reading here is uncertain. Li Ch`uan indicates “a treaty confirmed by oaths and hostages.” Wang Hsi and Chang Yu, on the other hand, simply say “without reason,” “on a frivolous pretext.”]
27. When there is much running about [Every man hastening to his proper place under his own regimental banner.]
and the soldiers fall into rank, it means that the critical moment has come.
28. When some are seen advancing and some retreating, it is a lure.
29. When the soldiers stand leaning on their spears, they are faint from want of food.
30. If those who are sent to draw water begin by drinking themselves, the army is suffering from thirst. [As Tu Mu remarks: “One may know the condition of a whole army from the behavior of a single man.”]
31. If the enemy sees an advantage to be gained and makes no effort to secure it, the soldiers are exhausted.
32. If birds gather on any spot, it is unoccupied. [A useful fact to bear in mind when, for instance, as Ch`en Hao says, the enemy has secretly abandoned his camp.]
Clamor by night betokens nervousness.
33. If there is disturbance in the camp, the general’s authority is weak. If the banners and flags are shifted about, sedition is afoot. If the officers are angry, it means that the men are weary. [Tu Mu understands the sentence differently: “If all the officers of an army are angry with their general, it means that they are broken with fatigue” owing to the exertions which he has demanded from them.]
34. When an army feeds its horses with grain and kills its cattle for food, [In the ordinary course of things, the men would be fed on grain and the horses chiefly on grass.]
and when the men do not hang their cooking-pots over the campfires, showing that they will not return to their tents, you may know that they are determined to fight to the death. [I may quote here the illustrative passage from the HOU HAN SHU, ch. 71, given in abbreviated form by the P`EI WEN YUN FU: “The rebel Wang Kuo of Liang was besieging the town of Ch`en-ts`ang, and Huang-fu Sung, who was in supreme command, and Tung Cho were sent out against him. The latter pressed for hasty measures, but Sung turned a deaf ear to his counsel. At last the rebels were utterly worn out, and began to throw down their weapons of their own accord. Sung was not advancing to the attack, but Cho said: ‘It is a principle of war not to pursue desperate men and not to press a retreating host.’ Sung answered: ‘That does not apply here. What I am about to attack is a jaded army, not a retreating host; with disciplined troops I am falling on a disorganized multitude, not a band of desperate men.’ Thereupon he advances to the attack unsupported by his colleague, and routed the enemy, Wang Kuo being slain.”]
35. The sight of men whispering together in small knots or speaking in subdued tones points to disaffection amongst the rank and file.
36. Too frequent rewards signify that the enemy is at the end of his resources; [Because, when an army is hard pressed, as Tu Mu says, there is always a fear of mutiny, and lavish rewards are given to keep the men in good temper.]
too many punishments betray a condition of dire distress. [Because in such case discipline becomes relaxed, and unwonted severity is necessary to keep the men to their duty.]
37. To begin by bluster, but afterwards to take fright at the enemy’s numbers, shows a supreme lack of intelligence. [I follow the interpretation of Ts`ao Kung, also adopted by Li Ch`uan, Tu Mu, and Chang Yu. Another possible meaning set forth by Tu Yu, Chia Lin, Mei Tao-ch`en and Wang Hsi, is: “The general who is first tyrannical towards his men, and then in terror lest they should mutiny, etc.” This would connect the sentence with what went before about rewards and punishments.]
38. When envoys are sent with compliments in their mouths, it is a sign that the enemy wishes for a truce. [Tu Mu says: “If the enemy open friendly relations be sending hostages, it is a sign that they are anxious for an armistice, either because their strength is exhausted or for some other reason.” But it hardly needs a Sun Tzu to draw such an obvious inference.]
39. If the enemy’s troops march up angrily and remain facing ours for a long time without either joining battle or taking themselves off again, the situation is one that demands great vigilance and circumspection. [Ts`ao Kung says a maneuver of this sort may be only a ruse to gain time for an unexpected flank attack or the laying of an ambush.]
40. If our troops are no more in number than the enemy, that is amply sufficient; it only means that no direct attack can be made. [Literally, “no martial advance.” That is to say, CHENG tactics and frontal attacks must be eschewed, and stratagem resorted to instead.]
What we can do is simply to concentrate all our available strength, keep a close watch on the enemy, and obtain reinforcements. [This is an obscure sentence, and none of the commentators succeed in squeezing very good sense out of it. I follow Li Ch`uan, who appears to offer the simplest explanation: “Only the side that gets more men will win.” Fortunately we have Chang Yu to expound its meaning to us in language which is lucidity itself: “When the numbers are even, and no favorable opening presents itself, although we may not be strong enough to deliver a sustained attack, we can find additional recruits amongst our sutlers and camp-followers, and then, concentrating our forces and keeping a close watch on the enemy, contrive to snatch the victory. But we must avoid borrowing foreign soldiers to help us.” He then quotes from Wei Liao Tzu, ch. 3: “The nominal strength of mercenary troops may be 100,000, but their real value will be not more than half that figure.”]
41. He who exercises no forethought but makes light of his opponents is sure to be captured by them. [Ch`en Hao, quoting from the TSO CHUAN, says: “If bees and scorpions carry poison, how much more will a hostile state! Even a puny opponent, then, should not be treated with contempt.”]
42. If soldiers are punished before they have grown attached to you, they will not prove submissive; and, unless submissive, then will be practically useless. If, when the soldiers have become attached to you, punishments are not enforced, they will still be useless.
43. Therefore soldiers must be treated in the first instance with humanity, but kept under control by means of iron discipline. [Yen Tzu [B.C. 493] said of Ssu-ma Jang-chu: “His civil virtues endeared him to the people; his martial prowess kept his enemies in awe.” Cf. Wu Tzu, ch. 4 init.: “The ideal commander unites culture with a warlike temper; the profession of arms requires a combination of hardness and tenderness.”]
This is a certain road to victory.
44. If in training soldiers commands are habitually enforced, the army will be well-disciplined; if not, its discipline will be bad.
45. If a general shows confidence in his men but always insists on his orders being obeyed, [Tu Mu says: “A general ought in time of peace to show kindly confidence in his men and also make his authority respected, so that when they come to face the enemy, orders may be executed and discipline maintained, because they all trust and look up to him.” What Sun Tzu has said in ss. 44, however, would lead one rather to expect something like this: “If a general is always confident that his orders will be carried out,” etc.”]
the gain will be mutual. [Chang Yu says: “The general has confidence in the men under his command, and the men are docile, having confidence in him. Thus the gain is mutual” He quotes a pregnant sentence from Wei Liao Tzu, ch. 4: “The art of giving orders is not to try to rectify minor blunders and not to be swayed by petty doubts.” Vacillation and fussiness are the surest means of sapping the confidence of an army.]
[1] “Aids to Scouting,” p. 26.
X. Terrain
[Only about a third of the chapter, comprising ss. ss. 1-13, deals with “terrain,” the subject being more fully treated in ch. XI. The “six calamities” are discussed in SS. 14-20, and the rest of the chapter is again a mere string of desultory remarks, though not less interesting, perhaps, on that account.]
1. Sun Tzu said: We may distinguish six kinds of terrain, to wit: (1) Accessible ground; [Mei Yao-ch`en says: “plentifully provided with roads and means of communications.”]
(2) entangling ground; [The same commentator says: “Net-like country, venturing into which you become entangled.”]
(3) temporizing ground; [Ground which allows you to “stave off” or “delay.”]
(4) narrow passes; (5) precipitous heights; (6) positions at a great distance from the enemy. [It is hardly necessary to point out the faultiness of this classification. A strange lack of logical perception is shown in the Chinaman’s unquestioning acceptance of glaring cross-divisions such as the above.]
2. Ground which can be freely traversed by both sides is called ACCESSIBLE.
3. With regard to ground of this nature, be before the enemy in occupying the raised and sunny spots, and carefully guard your line of supplies. [The general meaning of the last phrase is doubtlessly, as Tu Yu says, “not to allow the enemy to cut your communications.” In view of Napoleon’s dictum, “the secret of war lies in the communications,” [1] we could wish that Sun Tzu had done more than skirt the edge of this important subject here and in I. ss. 10, VII. ss. 11. Col. Henderson says: “The line of supply may be said to be as vital to the existence of an army as the heart to the life of a human being. Just as the duelist who finds his adversary’s point menacing him with certain death, and his own guard astray, is compelled to conform to his adversary’s movements, and to content himself with warding off his thrusts, so the commander whose communications are suddenly threatened finds himself in a false position, and he will be fortunate if he has not to change all his plans, to split up his force into more or less isolated detachments, and to fight with inferior numbers on ground which he has not had time to prepare, and where defeat will not be an ordinary failure, but will entail the ruin or surrender of his whole army.” [2]
Then you will be able to fight with advantage.
4. Ground which can be abandoned but is hard to re-occupy is called ENTANGLING.
5. From a position of this sort, if the enemy is unprepared, you may sally forth and defeat him. But if the enemy is prepared for your coming, and you fail to defeat him, then, return being impossible, disaster will ensue.
6. When the position is such that neither side will gain by making the first move, it is called TEMPORIZING ground. [Tu Mu says: “Each side finds it inconvenient to move, and the situation remains at a deadlock.”]
7. In a position of this sort, even though the enemy should offer us an attractive bait, [Tu Yu says, “turning their backs on us and pretending to flee.” But this is only one of the lures which might induce us to quit our position.]
it will be advisable not to stir forth, but rather to retreat, thus enticing the enemy in his turn; then, when part of his army has come out, we may deliver our attack with advantage.
8. With regard to NARROW PASSES, if you can occupy them first, let them be strongly garrisoned and await the advent of the enemy. [Because then, as Tu Yu observes, “the initiative will lie with us, and by making sudden and unexpected attacks we shall have the enemy at our mercy.”]
9. Should the army forestall you in occupying a pass, do not go after him if the pass is fully garrisoned, but only if it is weakly garrisoned.
10. With regard to PRECIPITOUS HEIGHTS, if you are beforehand with your adversary, you should occupy the raised and sunny spots, and there wait for him to come up. [Ts`ao Kung says: “The particular advantage of securing heights and defiles is that your actions cannot then be dictated by the enemy.” [For the enunciation of the grand principle alluded to, see VI. ss. 2]. Chang Yu tells the following anecdote of P`ei Hsing-chien (A.D. 619-682), who was sent on a punitive expedition against the Turkic tribes. “At night he pitched his camp as usual, and it had already been completely fortified by wall and ditch, when suddenly he gave orders that the army should shift its quarters to a hill nearby. This was highly displeasing to his officers, who protested loudly against the extra fatigue which it would entail on the men. P`ei Hsing-chien, however, paid no heed to their remonstrances and had the camp moved as quickly as possible. The same night, a terrific storm came on, which flooded their former place of encampment to the depth of over twelve feet. The recalcitrant officers were amazed at the sight, and owned that they had been in the wrong. ‘How did you know what was going to happen?’ they asked. P`ei Hsing-chien replied: ‘From this time forward be content to obey orders without asking unnecessary questions.’ From this it may be seen,” Chang Yu continues, “that high and sunny places are advantageous not only for fighting, but also because they are immune from disastrous floods.”]
11. If the enemy has occupied them before you, do not follow him, but retreat and try to entice him away. [The turning point of Li Shih-min’s campaign in 621 A.D. against the two rebels, Tou Chien-te, King of Hsia, and Wang Shih-ch`ung, Prince of Cheng, was his seizure of the heights of Wu-lao, in spite of which Tou Chien-te persisted in his attempt to relieve his ally in Lo-yang, was defeated and taken prisoner. See CHIU T`ANG, ch. 2, fol. 5 verso, and also ch. 54.]
12. If you are situated at a great distance from the enemy, and the strength of the two armies is equal, it is not easy to provoke a battle, [The point is that we must not think of undertaking a long and wearisome march, at the end of which, as Tu Yu says, “we should be exhausted and our adversary fresh and keen.”]
and fighting will be to your disadvantage.
13. These six are the principles connected with Earth. [Or perhaps, “the principles relating to ground.” See, however, I. ss. 8.]
The general who has attained a responsible post must be careful to study them.
14. Now an army is exposed to six several calamities, not arising from natural causes, but from faults for which the general is responsible. These are:
15. Other conditions being equal, if one force is hurled against another ten times its size, the result will be the FLIGHT of the former.
16. When the common soldiers are too strong and their officers too weak, the result is INSUBORDINATION. [Tu Mu cites the unhappy case of T`ien Pu [HSIN T`ANG SHU, ch. 148], who was sent to Wei in 821 A.D. with orders to lead an army against Wang T`ing-ts`ou. But the whole time he was in command, his soldiers treated him with the utmost contempt, and openly flouted his authority by riding about the camp on donkeys, several thousands at a time. T`ien Pu was powerless to put a stop to this conduct, and when, after some months had passed, he made an attempt to engage the enemy, his troops turned tail and dispersed in every direction. After that, the unfortunate man committed suicide by cutting his throat.]
When the officers are too strong and the common soldiers too weak, the result is COLLAPSE. [Ts`ao Kung says: “The officers are energetic and want to press on, the common soldiers are feeble and suddenly collapse.”]
17. When the higher officers are angry and insubordinate, and on meeting the enemy give battle on their own account from a feeling of resentment, before the commander-in-chief can tell whether or no he is in a position to fight, the result is RUIN. [Wang Hsi`s note is: “This means, the general is angry without cause, and at the same time does not appreciate the ability of his subordinate officers; thus he arouses fierce resentment and brings an avalanche of ruin upon his head.”]
18. When the general is weak and without authority; when his orders are not clear and distinct; [Wei Liao Tzu (ch. 4) says: “If the commander gives his orders with decision, the soldiers will not wait to hear them twice; if his moves are made without vacillation, the soldiers will not be in two minds about doing their duty.” General Baden-Powell says, italicizing the words: “The secret of getting successful work out of your trained men lies in one nutshell–in the clearness of the instructions they receive.” [3] Cf. also Wu Tzu ch. 3: “the most fatal defect in a military leader is difference; the worst calamities that befall an army arise from hesitation.”]
when there are no fixes duties assigned to officers and men, [Tu Mu says: “Neither officers nor men have any regular routine.”]
and the ranks are formed in a slovenly haphazard manner, the result is utter DISORGANIZATION.
19. When a general, unable to estimate the enemy’s strength, allows an inferior force to engage a larger one, or hurls a weak detachment against a powerful one, and neglects to place picked soldiers in the front rank, the result must be ROUT. [Chang Yu paraphrases the latter part of the sentence and continues: “Whenever there is fighting to be done, the keenest spirits should be appointed to serve in the front ranks, both in order to strengthen the resolution of our own men and to demoralize the enemy.” Cf. the primi ordines of Caesar (“De Bello Gallico,” V. 28, 44, et al.).]
20. These are six ways of courting defeat, which must be carefully noted by the general who has attained a responsible post. [See supra, ss. 13.]
21. The natural formation of the country is the soldier’s best ally; [Ch`en Hao says: “The advantages of weather and season are not equal to those connected with ground.”]
but a power of estimating the adversary, of controlling the forces of victory, and of shrewdly calculating difficulties, dangers and distances, constitutes the test of a great general.
22. He who knows these things, and in fighting puts his knowledge into practice, will win his battles. He who knows them not, nor practices them, will surely be defeated.
23. If fighting is sure to result in victory, then you must fight, even though the ruler forbid it; if fighting will not result in victory, then you must not fight even at the ruler’s bidding. [Cf. VIII. ss. 3 fin. Huang Shih-kung of the Ch`in dynasty, who is said to have been the patron of Chang Liang and to have written the SAN LUEH, has these words attributed to him: “The responsibility of setting an army in motion must devolve on the general alone; if advance and retreat are controlled from the Palace, brilliant results will hardly be achieved. Hence the god-like ruler and the enlightened monarch are content to play a humble part in furthering their country’s cause [lit., kneel down to push the chariot wheel].” This means that “in matters lying outside the zenana, the decision of the military commander must be absolute.” Chang Yu also quote the saying: “Decrees from the Son of Heaven do not penetrate the walls of a camp.”]
24. The general who advances without coveting fame and retreats without fearing disgrace, [It was Wellington, I think, who said that the hardest thing of all for a soldier is to retreat.]
whose only thought is to protect his country and do good service for his sovereign, is the jewel of the kingdom. [A noble presentiment, in few words, of the Chinese “happy warrior.” Such a man, says Ho Shih, “even if he had to suffer punishment, would not regret his conduct.”]
25. Regard your soldiers as your children, and they will follow you into the deepest valleys; look upon them as your own beloved sons, and they will stand by you even unto death. [Cf. I. ss. 6. In this connection, Tu Mu draws for us an engaging picture of the famous general Wu Ch`i, from whose treatise on war I have frequently had occasion to quote: “He wore the same clothes and ate the same food as the meanest of his soldiers, refused to have either a horse to ride or a mat to sleep on, carried his own surplus rations wrapped in a parcel, and shared every hardship with his men. One of his soldiers was suffering from an abscess, and Wu Ch`i himself sucked out the virus. The soldier’s mother, hearing this, began wailing and lamenting. Somebody asked her, saying: ‘Why do you cry? Your son is only a common soldier, and yet the commander-in-chief himself has sucked the poison from his sore.’ The woman replied, ‘Many years ago, Lord Wu performed a similar service for my husband, who never left him afterwards, and finally met his death at the hands of the enemy. And now that he has done the same for my son, he too will fall fighting I know not where.'” Li Ch`uan mentions the Viscount of Ch`u, who invaded the small state of Hsiao during the winter. The Duke of Shen said to him: “Many of the soldiers are suffering severely from the cold.” So he made a round of the whole army, comforting and encouraging the men; and straightway they felt as if they were clothed in garments lined with floss silk.]
26. If, however, you are indulgent, but unable to make your authority felt; kind-hearted, but unable to enforce your commands; and incapable, moreover, of quelling disorder: then your soldiers must be likened to spoilt children; they are useless for any practical purpose. [Li Ching once said that if you could make your soldiers afraid of you, they would not be afraid of the enemy. Tu Mu recalls an instance of stern military discipline which occurred in 219 A.D., when Lu Meng was occupying the town of Chiang-ling. He had given stringent orders to his army not to molest the inhabitants nor take anything from them by force. Nevertheless, a certain officer serving under his banner, who happened to be a fellow-townsman, ventured to appropriate a bamboo hat belonging to one of the people, in order to wear it over his regulation helmet as a protection against the rain. Lu Meng considered that the fact of his being also a native of Ju-nan should not be allowed to palliate a clear breach of discipline, and accordingly he ordered his summary execution, the tears rolling down his face, however, as he did so. This act of severity filled the army with wholesome awe, and from that time forth even articles dropped in the highway were not picked up.]
27. If we know that our own men are in a condition to attack, but are unaware that the enemy is not open to attack, we have gone only halfway towards victory. [That is, Ts`ao Kung says, “the issue in this case is uncertain.”]
28. If we know that the enemy is open to attack, but are unaware that our own men are not in a condition to attack, we have gone only halfway towards victory. [Cf. III. ss. 13 (1).]
29. If we know that the enemy is open to attack, and also know that our men are in a condition to attack, but are unaware that the nature of the ground makes fighting impracticable, we have still gone only halfway towards victory.
30. Hence the experienced soldier, once in motion, is never bewildered; once he has broken camp, he is never at a loss. [The reason being, according to Tu Mu, that he has taken his measures so thoroughly as to ensure victory beforehand. “He does not move recklessly,” says Chang Yu, “so that when he does move, he makes no mistakes.”]
31. Hence the saying: If you know the enemy and know yourself, your victory will not stand in doubt; if you know Heaven and know Earth, you may make your victory complete. [Li Ch`uan sums up as follows: “Given a knowledge of three things–the affairs of men, the seasons of heaven and the natural advantages of earth–, victory will invariably crown your battles.”]
[1] See “Pensees de Napoleon 1er,” no. 47.
[2] “The Science of War,” chap. 2.
[3] “Aids to Scouting,” p. xii.
XI. The Nine Situations
1. Sun Tzu said: The art of war recognizes nine varieties of ground: (1) Dispersive ground; (2) facile ground; (3) contentious ground; (4) open ground; (5) ground of intersecting highways; (6) serious ground; (7) difficult ground; (8) hemmed-in ground; (9) desperate ground.
2. When a chieftain is fighting in his own territory, it is dispersive ground. [So called because the soldiers, being near to their homes and anxious to see their wives and children, are likely to seize the opportunity afforded by a battle and scatter in every direction. “In their advance,” observes Tu Mu, “they will lack the valor of desperation, and when they retreat, they will find harbors of refuge.”]
3. When he has penetrated into hostile territory, but to no great distance, it is facile ground. [Li Ch`uan and Ho Shih say “because of the facility for retreating,” and the other commentators give
similar explanations. Tu Mu remarks: “When your army has crossed the border, you should burn your boats and bridges, in order to make it clear to everybody that you have no hankering after home.”]
4. Ground the possession of which imports great advantage to either side, is contentious ground. [Tu Mu defines the ground as ground “to be contended for.” Ts`ao Kung says: “ground on which the few and the weak can defeat the many and the strong,” such as “the neck of a pass,” instanced by Li Ch`uan. Thus, Thermopylae was of this classification because the possession of it, even for a few days only, meant holding the entire invading army in check and thus gaining invaluable time. Cf. Wu Tzu, ch. V. ad init.: “For those who have to fight in the ratio of one to ten, there is nothing better than a narrow pass.” When Lu Kuang was returning from his triumphant expedition to Turkestan in 385 A.D., and had got as far as I-ho, laden with spoils, Liang Hsi, administrator of Liang-chou, taking advantage of the death of Fu Chien, King of Ch`in, plotted against him and was for barring his way into the province. Yang Han, governor of Kao-ch`ang, counseled him, saying: “Lu Kuang is fresh from his victories in the west, and his soldiers are vigorous and mettlesome. If we oppose him in the shifting sands of the desert, we shall be no match for him, and we must therefore try a different plan. Let us hasten to occupy the defile at the mouth of the Kao-wu pass, thus cutting him off from supplies of water, and when his troops are prostrated with thirst, we can dictate our own terms without moving. Or if you think that the pass I mention is too far off, we could make a stand against him at the I-wu pass, which is nearer. The cunning and resource of Tzu-fang himself would be expended in vain against the enormous strength of these two positions.” Liang Hsi, refusing to act on this advice, was overwhelmed and swept away by the invader.]
5. Ground on which each side has liberty of movement is open ground. [There are various interpretations of the Chinese adjective for this type of ground. Ts`ao Kung says it means “ground covered with a network of roads,” like a chessboard. Ho Shih suggested: “ground on which intercommunication is easy.”]
6. Ground which forms the key to three contiguous states, [Ts`au Kung defines this as: “Our country adjoining the enemy’s and a third country conterminous with both.” Meng Shih instances the small principality of Cheng, which was bounded on the north-east by Ch`i, on the west by Chin, and on the south by Ch`u.]
so that he who occupies it first has most of the Empire at his command, [The belligerent who holds this dominating position can constrain most of them to become his allies.]
is a ground of intersecting highways.
7. When an army has penetrated into the heart of a hostile country, leaving a number of fortified cities in its rear, it is serious ground. [Wang Hsi explains the name by saying that “when an army has reached such a point, its situation is serious.”]
8. Mountain forests, [Or simply “forests.”]
rugged steeps, marshes and fens–all country that is hard to traverse: this is difficult ground.
9. Ground which is reached through narrow gorges, and from which we can only retire by tortuous paths, so that a small number of the enemy would suffice to crush a large body of our men: this is hemmed in ground.
10. Ground on which we can only be saved from destruction by fighting without delay, is desperate ground. [The situation, as pictured by Ts`ao Kung, is very similar to the “hemmed-in ground” except that here escape is no longer possible: “A lofty mountain in front, a large river behind, advance impossible, retreat blocked.” Ch`en Hao says: “to be on ‘desperate ground’ is like sitting in a leaking boat or crouching in a burning house.” Tu Mu quotes from Li Ching a vivid description of the plight of an army thus entrapped: “Suppose an army invading hostile territory without the aid of local guides: – it falls into a fatal snare and is at the enemy’s mercy. A ravine on the left, a mountain on the right, a pathway so perilous that the horses have to be roped together and the chariots carried in slings, no passage open in front, retreat cut off behind, no choice but to proceed in single file. Then, before there is time to range our soldiers in order of battle, the enemy is overwhelming strength suddenly appears on the scene. Advancing, we can nowhere take a breathing-space; retreating, we have no haven of refuge. We seek a pitched battle, but in vain; yet standing on the defensive, none of us has a moment’s respite. If we simply maintain our ground, whole days and months will crawl by; the moment we make a move, we have to sustain the enemy’s attacks on front and rear. The country is wild, destitute of water and plants; the army is lacking in the necessaries of life, the horses are jaded and the men worn-out, all the resources of strength and skill unavailing, the pass so narrow that a single man defending it can check the onset of ten thousand; all means of offense in the hands of the enemy, all points of vantage already forfeited by ourselves:–in this terrible plight, even though we had the most valiant soldiers and the keenest of weapons, how could they be employed with the slightest effect?” Students of Greek history may be reminded of the awful close to the Sicilian expedition, and the agony of the Athenians under Nicias and Demosthenes. [See Thucydides, VII. 78 sqq.].]
11. On dispersive ground, therefore, fight not. On facile ground, halt not. On contentious ground, attack not. [But rather let all your energies be bent on occupying the advantageous position first. So Ts`ao Kung. Li Ch`uan and others, however, suppose the meaning to be that the enemy has already forestalled us, so that it would be sheer madness to attack. In the SUN TZU HSU LU, when the King of Wu inquires what should be done in this case, Sun Tzu replies: “The rule with regard to contentious ground is that those in possession have the advantage over the other side. If a position of this kind is secured first by the enemy, beware of attacking him. Lure him away by pretending to flee–show your banners and sound your drums–make a dash for other places that he cannot afford to lose–trail brushwood and raise a dust–confound his ears and eyes–detach a body of your best troops, and place it secretly in ambuscade. Then your opponent will sally forth to the rescue.”]
12. On open ground, do not try to block the enemy’s way. [Because the attempt would be futile, and would expose the blocking force itself to serious risks. There are two interpretations available here. I follow that of Chang Yu. The other is indicated in Ts`ao Kung’s brief note: “Draw closer together”–i.e., see that a portion of your own army is not cut off.]
On the ground of intersecting highways, join hands with your allies. [Or perhaps, “form alliances with neighboring states.”]
13. On serious ground, gather in plunder. [On this, Li Ch`uan has the following delicious note: “When an army penetrates far into the enemy’s country, care must be taken not to alienate the people by unjust treatment. Follow the example of the Han Emperor Kao Tsu, whose march into Ch`in territory was marked by no violation of women or looting of valuables. [Nota bene: this was in 207 B.C., and may well cause us to blush for the Christian armies that entered Peking in 1900 A.D.] Thus he won the hearts of all. In the present passage, then, I think that the true reading must be, not ‘plunder,’ but ‘do not plunder.'” Alas, I fear that in this instance the worthy commentator’s feelings outran his judgment. Tu Mu, at least, has no such illusions. He says: “When encamped on ‘serious ground,’ there being no inducement as yet to advance further, and no possibility of retreat, one ought to take measures for a protracted resistance by bringing in provisions from all sides, and keep a close watch on the enemy.”]
In difficult ground, keep steadily on the march. [Or, in the words of VIII. ss. 2, “do not encamp.]
14. On hemmed-in ground, resort to stratagem. [Ts`au Kung says: “Try the effect of some unusual artifice;” and Tu Yu amplifies this by saying: “In such a position, some scheme must be devised which will suit the circumstances, and if we can succeed in deluding the enemy, the peril may be escaped.” This is exactly what happened on the famous occasion when Hannibal was hemmed in among the mountains on the road to Casilinum, and to all appearances entrapped by the dictator Fabius. The stratagem which Hannibal devised to baffle his foes was remarkably like that which T`ien Tan had also employed with success exactly 62 years before. [See IX. ss. 24, note.] When night came on, bundles of twigs were fastened to the horns of some 2000 oxen and set on fire, the terrified animals being then quickly driven along the mountain side towards the passes which were beset by the enemy. The strange spectacle of these rapidly moving lights so alarmed and discomfited the Romans that they withdrew from their position, and Hannibal’s army passed safely through the defile. [See Polybius, III. 93, 94; Livy, XXII. 16 17.]
On desperate ground, fight. [For, as Chia Lin remarks: “if you fight with all your might, there is a chance of life; whereas death is certain if you cling to your corner.”]
15. Those who were called skillful leaders of old knew how to drive a wedge between the enemy’s front and rear; [More literally, “cause the front and rear to lose touch with each other.”]
to prevent co-operation between his large and small divisions; to hinder the good troops from rescuing the bad, the officers from rallying their men.
16. When the enemy’s men were united, they managed to keep them in disorder.
17. When it was to their advantage, they made a forward move; when otherwise, they stopped still. [Mei Yao-ch`en connects this with the foregoing: “Having succeeded in thus dislocating the enemy, they would push forward in order to secure any advantage to be gained; if there was no advantage to be gained, they would remain where they were.”]
18. If asked how to cope with a great host of the enemy in orderly array and on the point of marching to the attack, I should say: “Begin by seizing something which your opponent holds dear; then he will be amenable to your will.” [Opinions differ as to what Sun Tzu had in mind. Ts`ao Kung thinks it is “some strategical advantage on which the enemy is depending.” Tu Mu says: “The three things which an enemy is anxious to do, and on the accomplishment of which his success depends, are: (1) to capture our favorable positions; (2) to ravage our cultivated land; (3) to guard his own communications.” Our object then must be to thwart his plans in these three directions and thus render him helpless. [Cf. III. ss. 3.] By boldly seizing the initiative in this way, you at once throw the other side on the defensive.]
19. Rapidity is the essence of war: [According to Tu Mu, “this is a summary of leading principles in warfare,” and he adds: “These are the profoundest truths of military science, and the chief business of the general.” The following anecdotes, told by Ho Shih, shows the importance attached to speed by two of China’s greatest generals. In 227 A.D., Meng Ta, governor of Hsin-ch`eng under the Wei Emperor Wen Ti, was meditating defection to the House of Shu, and had entered into correspondence with Chu-ko Liang, Prime Minister of that State. The Wei general Ssu-ma I was then military governor of Wan, and getting wind of Meng Ta’s treachery, he at once set off with an army to anticipate his revolt, having previously cajoled him by a specious message of friendly import. Ssu-ma’s officers came to him and said: “If Meng Ta has leagued himself with Wu and Shu, the matter should be thoroughly investigated before we make a move.” Ssu-ma I replied: “Meng Ta is an unprincipled man, and we ought to go and punish him at once, while he is still wavering and before he has thrown off the mask.” Then, by a series of forced marches, be brought his army under the walls of Hsin-ch`eng with in a space of eight days. Now Meng Ta had previously said in a letter to Chu-ko Liang: “Wan is 1200 LI from here. When the news of my revolt reaches Ssu-ma I, he will at once inform his imperial master, but it will be a whole month before any steps can be taken, and by that time my city will be well fortified. Besides, Ssu-ma I is sure not to come himself, and the generals that will be sent against us are not worth troubling about.” The next letter, however, was filled with consternation: “Though only eight days have passed since I threw off my allegiance, an army is already at the city-gates. What miraculous rapidity is this!” A fortnight later, Hsin-ch`eng had fallen and Meng Ta had lost his head. [See CHIN SHU, ch. 1, f. 3.] In 621 A.D., Li Ching was sent from K`uei-chou in Ssu-ch`uan to reduce the successful rebel Hsiao Hsien, who had set up as Emperor at the modern Ching-chou Fu in Hupeh. It was autumn, and the Yangtsze being then in flood, Hsiao Hsien never dreamt that his adversary would venture to come down through the gorges, and consequently made no preparations. But Li Ching embarked his army without loss of time, and was just about to start when the other generals implored him to postpone his departure until the river was in a less dangerous state for navigation. Li Ching replied: “To the soldier, overwhelming speed is of paramount importance, and he must never miss opportunities. Now is the time to strike, before Hsiao Hsien even knows that we have got an army together. If we seize the present moment when the river is in flood, we shall appear before his capital with startling suddenness, like the thunder which is heard before you have time to stop your ears against it. [See VII. ss. 19, note.] This is the great principle in war. Even if he gets to know of our approach, he will have to levy his soldiers in such a hurry that they will not be fit to oppose us. Thus the full fruits of victory will be ours.” All came about as he predicted, and Hsiao Hsien was obliged to surrender, nobly stipulating that his people should be spared and he alone suffer the penalty of death.]
take advantage of the enemy’s unreadiness, make your way by unexpected routes, and attack unguarded spots.
20. The following are the principles to be observed by an invading force: The further you penetrate into a country, the greater will be the solidarity of your troops, and thus the defenders will not prevail against you.
21. Make forays in fertile country in order to supply your army with food. [Cf. supra, ss. 13. Li Ch`uan does not venture on a note here.]
22. Carefully study the well-being of your men, [For “well-being”, Wang Hsi means, “Pet them, humor them, give them plenty of food and drink, and look after them generally.”]
and do not overtax them. Concentrate your energy and hoard your strength. [Ch`en recalls the line of action adopted in 224 B.C. by the famous general Wang Chien, whose military genius largely contributed to the success of the First Emperor. He had invaded the Ch`u State, where a universal levy was made to oppose him. But, being doubtful of the temper of his troops, he declined all invitations to fight and remained strictly on the defensive. In vain did the Ch`u general try to force a battle: day after day Wang Chien kept inside his walls and would not come out, but devoted his whole time and energy to winning the affection and confidence of his men. He took care that they should be well fed, sharing his own meals with them, provided facilities for bathing, and employed every method of judicious indulgence to weld them into a loyal and homogenous body. After some time had elapsed, he told off certain persons to find out how the men were amusing themselves. The answer was, that they were contending with one another in putting the weight and long-jumping. When Wang Chien heard that they were engaged in these athletic pursuits, he knew that their spirits had been strung up to the required pitch and that they were now ready for fighting. By this time the Ch`u army, after repeating their challenge again and again, had marched away eastwards in disgust. The Ch`in general immediately broke up his camp and followed them, and in the battle that ensued they were routed with great slaughter. Shortly afterwards, the whole of Ch`u was conquered by Ch`in, and the king Fu-ch`u led into captivity.]
Keep your army continually on the move, [In order that the enemy may never know exactly where you are. It has struck me, however, that the true reading might be “link your army together.”]
and devise unfathomable plans.
23. Throw your soldiers into positions whence there is no escape, and they will prefer death to flight. If they will face death, there is nothing they may not achieve. [Chang Yu quotes his favorite Wei Liao Tzu (ch. 3): “If one man were to run amok with a sword in the market-place, and everybody else tried to get out of his way, I should not allow that this man alone had courage and that all the rest were contemptible cowards. The truth is, that a desperado and a man who sets some value on his life do not meet on even terms.”]
Officers and men alike will put forth their uttermost strength. [Chang Yu says: “If they are in an awkward place together, they will surely exert their united strength to get out of it.”]
24. Soldiers when in desperate straits lose the sense of fear. If there is no place of refuge, they will stand firm. If they are in hostile country, they will show a stubborn front. If there is no help for it, they will fight hard.
25. Thus, without waiting to be marshaled, the soldiers will be constantly on the qui vive; without waiting to be asked, they will do your will; [Literally, “without asking, you will get.”]
without restrictions, they will be faithful; without giving orders, they can be trusted.
26. Prohibit the taking of omens, and do away with superstitious doubts. Then, until death itself comes, no calamity need be feared. [The superstitious, “bound in to saucy doubts and fears,” degenerate into cowards and “die many times before their deaths.” Tu Mu quotes Huang Shih-kung: “‘Spells and incantations should be strictly forbidden, and no officer allowed to inquire by divination into the fortunes of an army, for fear the soldiers’ minds should be seriously perturbed.’ The meaning is,” he continues, “that if all doubts and scruples are discarded, your men will never falter in their resolution until they die.”]
27. If our soldiers are not overburdened with money, it is not because they have a distaste for riches; if their lives are not unduly long, it is not because they are disinclined to longevity. [Chang Yu has the best note on this passage: “Wealth and long life are things for which all men have a natural inclination. Hence, if they burn or fling away valuables, and sacrifice their own lives, it is not that they dislike them, but simply that they have no choice.” Sun Tzu is slyly insinuating that, as soldiers are but human, it is for the general to see that temptations to shirk fighting and grow rich are not thrown in their way.]
28. On the day they are ordered out to battle, your soldiers may weep, [The word in the Chinese is “snivel.” This is taken to indicate more genuine grief than tears alone.]
those sitting up bedewing their garments, and those lying down letting the tears run down their cheeks. [Not because they are afraid, but because, as Ts`ao Kung says, “all have embraced the firm resolution to do or die.” We may remember that the heroes of the Iliad were equally childlike in showing their emotion. Chang Yu alludes to the mournful parting at the I River between Ching K`o and his friends, when the former was sent to attempt the life of the King of Ch`in (afterwards First Emperor) in 227 B.C. The tears of all flowed down like rain as he bade them farewell and uttered the following lines: “The shrill blast is blowing, Chilly the burn; Your champion is going–Not to return.” [1] ]
But let them once be brought to bay, and they will display the courage of a Chu or a Kuei. [Chu was the personal name of Chuan Chu, a native of the Wu State and contemporary with Sun Tzu himself, who was employed by Kung-tzu Kuang, better known as Ho Lu Wang, to assassinate his sovereign Wang Liao with a dagger which he secreted in the belly of a fish served up at a banquet. He succeeded in his attempt, but was immediately hacked to pieces by the king’s bodyguard. This was in 515 B.C. The other hero referred to, Ts`ao Kuei (or Ts`ao Mo), performed the exploit which has made his name famous 166 years earlier, in 681 B.C. Lu had been thrice defeated by Ch`i, and was just about to conclude a treaty surrendering a large slice of territory, when Ts`ao Kuei suddenly seized Huan Kung, the Duke of Ch`i, as he stood on the altar steps and held a dagger against his chest. None of the duke’s retainers dared to move a muscle, and Ts`ao Kuei proceeded to demand full restitution, declaring the Lu was being unjustly treated because she was a smaller and a weaker state. Huan Kung, in peril of his life, was obliged to consent, whereupon Ts`ao Kuei flung away his dagger and quietly resumed his place amid the terrified assemblage without having so much as changed color. As was to be expected, the Duke wanted afterwards to repudiate the bargain, but his wise old counselor Kuan Chung pointed out to him the impolicy of breaking his word, and the upshot was that this bold stroke regained for Lu the whole of what she had lost in three pitched battles.]
29. The skillful tactician may be likened to the SHUAI-JAN. Now the SHUAI-JAN is a snake that is found in the Ch`ang mountains. [“Shuai-jan” means “suddenly” or “rapidly,” and the snake in question was doubtless so called owing to the rapidity of its movements. Through this passage, the term in the Chinese has now come to be used in the sense of “military maneuvers.”]
Strike at its head, and you will be attacked by its tail; strike at its tail, and you will be attacked by its head; strike at its middle, and you will be attacked by head and tail both.
30. Asked if an army can be made to imitate the SHUAI-JAN, [That is, as Mei Yao-ch`en says, “Is it possible to make the front and rear of an army each swiftly responsive to attack on the other, just as though they were part of a single living body?”]
I should answer, Yes. For the men of Wu and the men of Yueh are enemies; [Cf. VI. ss. 21.]
yet if they are crossing a river in the same boat and are caught by a storm, they will come to each other’s assistance just as the left hand helps the right. [The meaning is: If two enemies will help each other in a time of common peril, how much more should two parts of the same army, bound together as they are by every tie of interest and fellow-feeling. Yet it is notorious that many a campaign has been ruined through lack of cooperation, especially in the case of allied armies.]
31. Hence it is not enough to put one’s trust in the tethering of horses, and the burying of chariot wheels in the ground. [These quaint devices to prevent one’s army from running away recall the Athenian hero Sophanes, who carried the anchor with him at the battle of Plataea, by means of which he fastened himself firmly to one spot. [See Herodotus, IX. 74.] It is not enough, says Sun Tzu, to render flight impossible by such mechanical means. You will not succeed unless your men have tenacity and unity of purpose, and, above all, a spirit of sympathetic cooperation. This is the lesson which can be learned from the SHUAI-JAN.]
32. The principle on which to manage an army is to set up one standard of courage which all must reach. [Literally, “level the courage [of all] as though [it were that of] one.” If the ideal army is to form a single organic whole, then it follows that the resolution and spirit of its component parts must be of the same quality, or at any rate must not fall below a certain standard. Wellington’s seemingly ungrateful description of his army at Waterloo as “the worst he had ever commanded” meant no more than that it was deficient in this important particular–unity of spirit and courage. Had he not foreseen the Belgian defections and carefully kept those troops in the background, he would almost certainly have lost the day.]
33. How to make the best of both strong and weak–that is a question involving the proper use of ground. [Mei Yao-ch`en’s paraphrase is: “The way to eliminate the differences of strong and weak and to make both serviceable is to utilize accidental features of the ground.” Less reliable troops, if posted in strong positions, will hold out as long as better troops on more exposed terrain. The advantage of position neutralizes the inferiority in stamina and courage. Col. Henderson says: “With all respect to the text books, and to the ordinary tactical teaching, I am inclined to think that the study of ground is often overlooked, and that by no means sufficient importance is attached to the selection of positions… and to the immense advantages that are to be derived, whether you are defending or attacking, from the proper utilization of natural features.” [2] ]
34. Thus the skillful general conducts his army just as though he were leading a single man, willy-nilly, by the hand. [Tu Mu says: “The simile has reference to the ease with which he does it.”]
35. It is the business of a general to be quiet and thus ensure secrecy; upright and just, and thus maintain order.
36. He must be able to mystify his officers and men by false reports and appearances, [Literally, “to deceive their eyes and ears.”]
and thus keep them in total ignorance. [Ts`ao Kung gives us one of his excellent apophthegms: “The troops must not be allowed to share your schemes in the beginning; they may only rejoice with you over their happy outcome.” “To mystify, mislead, and surprise the enemy,” is one of the first principles in war, as had been frequently pointed out. But how about the other process–the mystification of one’s own men? Those who may think that Sun Tzu is over-emphatic on this point would do well to read Col. Henderson’s remarks on Stonewall Jackson’s Valley campaign: “The infinite pains,” he says, “with which Jackson sought to conceal, even from his most trusted staff officers, his movements, his intentions, and his thoughts, a commander less thorough would have pronounced useless”–etc. etc. [3] In the year 88 A.D., as we read in ch. 47 of the HOU HAN SHU, “Pan Ch`ao took the field with 25,000 men from Khotan and other Central Asian states with the object of crushing Yarkand. The King of Kutcha replied by dispatching his chief commander to succor the place with an army drawn from the kingdoms of Wen-su, Ku-mo, and Wei-t`ou, totaling 50,000 men. Pan Ch`ao summoned his officers and also the King of Khotan to a council of war, and said: ‘Our forces are now outnumbered and unable to make head against the enemy. The best plan, then, is for us to separate and disperse, each in a different direction. The King of Khotan will march away by the easterly route, and I will then return myself towards the west. Let us wait until the evening drum has sounded and then start.’ Pan Ch`ao now secretly released the prisoners whom he had taken alive, and the King of Kutcha was thus informed of his plans. Much elated by the news, the latter set off at once at the head of 10,000 horsemen to bar Pan Ch`ao’s retreat in the west, while the King of Wen-su rode eastward with 8000 horse in order to intercept the King of Khotan. As soon as Pan Ch`ao knew that the two chieftains had gone, he called his divisions together, got them well in hand, and at cock-crow hurled them against the army of Yarkand, as it lay encamped. The barbarians, panic-stricken, fled in confusion, and were closely pursued by Pan Ch`ao. Over 5000 heads were brought back as trophies, besides immense spoils in the shape of horses and cattle and valuables of every description. Yarkand then capitulating, Kutcha and the other kingdoms drew off their respective forces. From that time forward, Pan Ch`ao’s prestige completely overawed the countries of the west.” In this case, we see that the Chinese general not only kept his own officers in ignorance of his real plans, but actually took the bold step of dividing his army in order to deceive the enemy.]
37. By altering his arrangements and changing his plans, [Wang Hsi thinks that this means not using the same stratagem twice.]
he keeps the enemy without definite knowledge. [Chang Yu, in a quotation from another work, says: “The axiom, that war is based on deception, does not apply only to deception of the enemy. You must deceive even your own soldiers. Make them follow you, but without letting them know why.”]
By shifting his camp and taking circuitous routes, he prevents the enemy from anticipating his purpose.
38. At the critical moment, the leader of an army acts like one who has climbed up a height and then kicks away the ladder behind him. He carries his men deep into hostile territory before he shows his hand. [Literally, “releases the spring” (see V. ss. 15), that is, takes some decisive step which makes it impossible for the army to return–like Hsiang Yu, who sunk his ships after crossing a river. Ch`en Hao, followed by Chia Lin, understands the words less well as “puts forth every artifice at his command.”]
39. He burns his boats and breaks his cooking-pots; like a shepherd driving a flock of sheep, he drives his men this way and that, and nothing knows whither he is going. [Tu Mu says: “The army is only cognizant of orders to advance or retreat; it is ignorant of the ulterior ends of attacking and conquering.”]
40. To muster his host and bring it into danger:–this may be termed the business of the general. [Sun Tzu means that after mobilization there should be no delay in aiming a blow at the enemy’s heart. Note how he returns again and again to this point. Among the warring states of ancient China, desertion was no doubt a much more present fear and serious evil than it is in the armies of today.]
41. The different measures suited to the nine varieties of ground; [Chang Yu says: “One must not be hide-bound in interpreting the rules for the nine varieties of ground.]
the expediency of aggressive or defensive tactics; and the fundamental laws of human nature: these are things that must most certainly be studied.
42. When invading hostile territory, the general principle is, that penetrating deeply brings cohesion; penetrating but a short way means dispersion. [Cf. supra, ss. 20.]
43. When you leave your own country behind, and take your army across neighborhood territory, you find yourself on critical ground. [This “ground” is curiously mentioned in VIII. ss. 2, but it does not figure among the Nine Situations or the Six Calamities in chap. X. One’s first impulse would be to translate it distant ground,” but this, if we can trust the commentators, is precisely what is not meant here. Mei Yao-ch`en says it is “a position not far enough advanced to be called ‘facile,’ and not near enough to home to be ‘dispersive,’ but something between the two.” Wang Hsi says: “It is ground separated from home by an interjacent state, whose territory we have had to cross in order to reach it. Hence, it is incumbent on us to settle our business there quickly.” He adds that this position is of rare occurrence, which is the reason why it is not included among the Nine Situations.]
When there are means of communication on all four sides, the ground is one of intersecting highways.
44. When you penetrate deeply into a country, it is serious ground. When you penetrate but a little way, it is facile ground.
45. When you have the enemy’s strongholds on your rear, and narrow passes in front, it is hemmed-in ground. When there is no place of refuge at all, it is desperate ground.
46. Therefore, on dispersive ground, I would inspire my men with unity of purpose. [This end, according to Tu Mu, is best attained by remaining on the defensive, and avoiding battle. Cf. supra, ss. 11.]
On facile ground, I would see that there is close connection between all parts of my army. [As Tu Mu says, the object is to guard against two possible contingencies: “(1) the desertion of our own troops; (2) a sudden attack on the part of the enemy.” Cf. VII. ss. 17. Mei Yao-ch`en says: “On the march, the regiments should be in close touch; in an encampment, there should be continuity between the fortifications.”]
47. On contentious ground, I would hurry up my rear. [This is Ts`ao Kung’s interpretation. Chang Yu adopts it, saying: “We must quickly bring up our rear, so that head and tail may both reach the goal.” That is, they must not be allowed to straggle up a long way apart. Mei Yao-ch`en offers another equally plausible explanation: “Supposing the enemy has not yet reached the coveted position, and we are behind him, we should advance with all speed in order to dispute its possession.” Ch`en Hao, on the other hand, assuming that the enemy has had time to select his own ground, quotes VI. ss. 1, where Sun Tzu warns us against coming exhausted to the attack. His own idea of the situation is rather vaguely expressed: “If there is a favorable position lying in front of you, detach a picked body of troops to occupy it, then if the enemy, relying on their numbers, come up to make a fight for it, you may fall quickly on their rear with your main body, and victory will be assured.” It was thus, he adds, that Chao She beat the army of Ch`in. (See p. 57.)]
48. On open ground, I would keep a vigilant eye on my defenses. On ground of intersecting highways, I would consolidate my alliances.
49. On serious ground, I would try to ensure a continuous stream of supplies. [The commentators take this as referring to forage and plunder, not, as one might expect, to an unbroken communication with a home base.]
On difficult ground, I would keep pushing on along the road.
50. On hemmed-in ground, I would block any way of retreat. [Meng Shih says: “To make it seem that I meant to defend the position, whereas my real intention is to burst suddenly through the enemy’s lines.” Mei Yao-ch`en says: “in order to make my soldiers fight with desperation.” Wang Hsi says, “fearing lest my men be tempted to run away.” Tu Mu points out that this is the converse of VII. ss. 36, where it is the enemy who is surrounded. In 532 A.D., Kao Huan, afterwards Emperor and canonized as Shen-wu, was surrounded by a great army under Erh-chu Chao and others. His own force was comparatively small, consisting only of 2000 horse and something under 30,000 foot. The lines of investment had not been drawn very closely together, gaps being left at certain points. But Kao Huan, instead of trying to escape, actually made a shift to block all the remaining outlets himself by driving into them a number of oxen and donkeys roped together. As soon as his officers and men saw that there was nothing for it but to conquer or die, their spirits rose to an extraordinary pitch of exaltation, and they charged with such desperate ferocity that the opposing ranks broke and crumbled under their onslaught.]
On desperate ground, I would proclaim to my soldiers the hopelessness of saving their lives.
Tu Yu says: “Burn your baggage and impedimenta, throw away your stores and provisions, choke up the wells, destroy your cooking-stoves, and make it plain to your men that they cannot survive, but must fight to the death.” Mei Yao-ch`en says: “The only chance of life lies in giving up all hope of it.” This concludes what Sun Tzu has to say about “grounds” and the “variations” corresponding to them. Reviewing the passages which bear on this important subject, we cannot fail to be struck by the desultory and unmethodical fashion in which it is treated. Sun Tzu begins abruptly in VIII. ss. 2 to enumerate “variations” before touching on “grounds” at all, but only mentions five, namely nos. 7, 5, 8 and 9 of the subsequent list, and one that is not included in it. A few varieties of ground are dealt with in the earlier portion of chap. IX, and then chap. X sets forth six new grounds, with six variations of plan to match. None of these is mentioned again, though the first is hardly to be distinguished from ground no. 4 in the next chapter. At last, in chap. XI, we come to the Nine Grounds par excellence, immediately followed by the variations. This takes us down to ss. 14. In SS. 43-45, fresh definitions are provided for nos. 5, 6, 2, 8 and 9 (in the order given), as well as for the tenth ground noticed in chap. VIII; and finally, the nine variations are enumerated once more from beginning to end, all, with the exception of 5, 6 and 7, being different from those previously given. Though it is impossible to account for the present state of Sun Tzu’s text, a few suggestive facts may be brought into prominence: (1) Chap. VIII, according to the title, should deal with nine variations, whereas only five appear. (2) It is an abnormally short chapter. (3) Chap. XI is entitled The Nine Grounds. Several of these are defined twice over, besides which there are two distinct lists of the corresponding variations. (4) The length of the chapter is disproportionate, being double that of any other except IX. I do not propose to draw any inferences from these facts, beyond the general conclusion that Sun Tzu’s work cannot have come down to us in the shape in which it left his hands: chap. VIII is obviously defective and probably out of place, while XI seems to contain matter that has either been added by a later hand or ought to appear elsewhere.]
51. For it is the soldier’s disposition to offer an obstinate resistance when surrounded, to fight hard when he cannot help himself, and to obey promptly when he has fallen into danger. [Chang Yu alludes to the conduct of Pan Ch`ao’s devoted followers in 73 A.D. The story runs thus in the HOU HAN SHU, ch. 47: “When Pan Ch`ao arrived at Shan-shan, Kuang, the King of the country, received him at first with great politeness and respect; but shortly afterwards his behavior underwent a sudden change, and he became remiss and negligent. Pan Ch`ao spoke about this to the officers of his suite: ‘Have you noticed,’ he said, ‘that Kuang’s polite intentions are on the wane? This must signify that envoys have come from the Northern barbarians, and that consequently he is in a state of indecision, not knowing with which side to throw in his lot. That surely is the reason. The truly wise man, we are told, can perceive things before they have come to pass; how much more, then, those that are already manifest!’ Thereupon he called one of the natives who had been assigned to his service, and set a trap for him, saying: ‘Where are those envoys from the Hsiung-nu who arrived some day ago?’ The man was so taken aback that between surprise and fear he presently blurted out the whole truth. Pan Ch`ao, keeping his informant carefully under lock and key, then summoned a general gathering of his officers, thirty-six in all, and began drinking with them. When the wine had mounted into their heads a little, he tried to rouse their spirit still further by addressing them thus: ‘Gentlemen, here we are in the heart of an isolated region, anxious to achieve riches and honor by some great exploit. Now it happens that an ambassador from the Hsiung-no arrived in this kingdom only a few days ago, and the result is that the respectful courtesy extended towards us by our royal host has disappeared. Should this envoy prevail upon him to seize our party and hand us over to the Hsiung-no, our bones will become food for the wolves of the desert. What are we to do?’ With one accord, the officers replied: ‘Standing as we do in peril of our lives, we will follow our commander through life and death.’ For the sequel of this adventure, see chap. XII. ss. 1, note.]
52. We cannot enter into alliance with neighboring princes until we are acquainted with their designs. We are not fit to lead an army on the march unless we are familiar with the face of the country–its mountains and forests, its pitfalls and precipices, its marshes and swamps. We shall be unable to turn natural advantages to account unless we make use of local guides. [These three sentences are repeated from VII. SS. 12-14 – in order to emphasize their importance, the commentators seem to think. I prefer to regard them as interpolated here in order to form an antecedent to the following words. With regard to local guides, Sun Tzu might have added that there is always the risk of going wrong, either through their treachery or some misunderstanding such as Livy records (XXII. 13): Hannibal, we are told, ordered a guide to lead him into the neighborhood of Casinum, where there was an important pass to be occupied; but his Carthaginian accent, unsuited to the pronunciation of Latin names, caused the guide to understand Casilinum instead of Casinum, and turning from his proper route, he took the army in that direction, the mistake not being discovered until they had almost arrived.]
53. To be ignored of any one of the following four or five principles does not befit a warlike prince.
54. When a warlike prince attacks a powerful state, his generalship shows itself in preventing the concentration of the enemy’s forces. He overawes his opponents, and their allies are prevented from joining against him. [Mei Tao-ch`en constructs one of the chains of reasoning that are so much affected by the Chinese: “In attacking a powerful state, if you can divide her forces, you will have a superiority in strength; if you have a superiority in strength, you will overawe the enemy; if you overawe the enemy, the neighboring states will be frightened; and if the neighboring states are frightened, the enemy’s allies will be prevented from joining her.” The following gives a stronger meaning: “If the great state has once been defeated (before she has had time to summon her allies), then the lesser states will hold aloof and refrain from massing their forces.” Ch`en Hao and Chang Yu take the sentence in quite another way. The former says: “Powerful though a prince may be, if he attacks a large state, he will be unable to raise enough troops, and must rely to some extent on external aid; if he dispenses with this, and with overweening confidence in his own strength, simply tries to intimidate the enemy, he will surely be defeated.” Chang Yu puts his view thus: “If we recklessly attack a large state, our own people will be discontented and hang back. But if (as will then be the case) our display of military force is inferior by half to that of the enemy, the other chieftains will take fright and refuse to join us.”]
55. Hence he does not strive to ally himself with all and sundry, nor does he foster the power of other states. He carries out his own secret designs, keeping his antagonists in awe. [The train of thought, as said by Li Ch`uan, appears to be this: Secure against a combination of his enemies, “he can afford to reject entangling alliances and simply pursue his own secret designs, his prestige enable him to dispense with external friendships.”]
Thus he is able to capture their cities and overthrow their kingdoms. [This paragraph, though written many years before the Ch`in State became a serious menace, is not a bad summary of the policy by which the famous Six Chancellors gradually paved the way for her final triumph under Shih Huang Ti. Chang Yu, following up his previous note, thinks that Sun Tzu is condemning this attitude of cold-blooded selfishness and haughty isolation.]
56. Bestow rewards without regard to rule, [Wu Tzu (ch. 3) less wisely says: “Let advance be richly rewarded and retreat be heavily punished.”]
issue orders [Literally, “hang” or post up.”]
without regard to previous arrangements; [“In order to prevent treachery,” says Wang Hsi. The general meaning is made clear by Ts`ao Kung’s quotation from the SSU-MA FA: “Give instructions only on sighting the enemy; give rewards when you see deserving deeds.” Ts`ao Kung’s paraphrase: “The final instructions you give to your army should not correspond with those that have been previously posted up.” Chang Yu simplifies this into “your arrangements should not be divulged beforehand.” And Chia Lin says: “there should be no fixity in your rules and arrangements.” Not only is there danger in letting your plans be known, but war often necessitates the entire reversal of them at the last moment.]
and you will be able to handle a whole army as though you had to do with but a single man. [Cf. supra, ss. 34.]
57. Confront your soldiers with the deed itself; never let them know your design. [Literally, “do not tell them words;” i.e. do not give your reasons for any order. Lord Mansfield once told a junior colleague to “give no reasons” for his decisions, and the maxim is even more applicable to a general than to a judge.]
When the outlook is bright, bring it before their eyes; but tell them nothing when the situation is gloomy.
58. Place your army in deadly peril, and it will survive; plunge it into desperate straits, and it will come off in safety. [These words of Sun Tzu were once quoted by Han Hsin in explanation of the tactics he employed in one of his most brilliant battles, already alluded to on p. 28. In 204 B.C., he was sent against the army of Chao, and halted ten miles from the mouth of the Ching-hsing pass, where the enemy had mustered in full force. Here, at midnight, he detached a body of 2000 light cavalry, every man of which was furnished with a red flag. Their instructions were to make their way through narrow defiles and keep a secret watch on the enemy. “When the men of Chao see me in full flight,” Han Hsin said, “they will abandon their fortifications and give chase. This must be the sign for you to rush in, pluck down the Chao standards and set up the red banners of Han in their stead.” Turning then to his other officers, he remarked: “Our adversary holds a strong position, and is not likely to come out and attack us until he sees the standard and drums of the commander-in-chief, for fear I should turn back and escape through the mountains.” So saying, he first of all sent out a division consisting of 10,000 men, and ordered them to form in line of battle with their backs to the River Ti. Seeing this maneuver, the whole army of Chao broke into loud laughter. By this time it was broad daylight, and Han Hsin, displaying the generalissimo’s flag, marched out of the pass with drums beating, and was immediately engaged by the enemy. A great battle followed, lasting for some time; until at length Han Hsin and his colleague Chang Ni, leaving drums and banner on the field, fled to the division on the river bank, where another fierce battle was raging. The enemy rushed out to pursue them and to secure the trophies, thus denuding their ramparts of men; but the two generals succeeded in joining the other army, which was fighting with the utmost desperation. The time had now come for the 2000 horsemen to play their part. As soon as they saw the men of Chao following up their advantage, they galloped behind the deserted walls, tore up the enemy’s flags and replaced them by those of Han. When the Chao army looked back from the pursuit, the sight of these red flags struck them with terror. Convinced that the Hans had got in and overpowered their king, they broke up in wild disorder, every effort of their leader to stay the panic being in vain. Then the Han army fell on them from both sides and completed the rout, killing a number and capturing the rest, amongst whom was King Ya himself…. After the battle, some of Han Hsin’s officers came to him and said: “In the ART OF WAR we are told to have a hill or tumulus on the right rear, and a river or marsh on the left front. [This appears to be a blend of Sun Tzu and T`ai Kung. See IX ss. 9, and note.] You, on the contrary, ordered us to draw up our troops with the river at our back. Under these conditions, how did you manage to gain the victory?” The general replied: “I fear you gentlemen have not studied the Art of War with sufficient care. Is it not written there: ‘Plunge your army into desperate straits and it will come off in safety; place it in deadly peril and it will survive’? Had I taken the usual course, I should never have been able to bring my colleague round. What says the Military Classic–’Swoop down on the market-place and drive the men off to fight.’ [This passage does not occur in the present text of Sun Tzu.] If I had not placed my troops in a position where they were obliged to fight for their lives, but had allowed each man to follow his own discretion, there would have been a general débandade, and it would have been impossible to do anything with them.” The officers admitted the force of his argument, and said: “These are higher tactics than we should have been capable of.” [See CH`IEN HAN SHU, ch. 34, ff. 4, 5.] ]
59. For it is precisely when a force has fallen into harm’s way that is capable of striking a blow for victory. [Danger has a bracing effect.]
60. Success in warfare is gained by carefully accommodating ourselves to the enemy’s purpose. [Ts`ao Kung says: “Feign stupidity”–by an appearance of yielding and falling in with the enemy’s wishes. Chang Yu’s note makes the meaning clear: “If the enemy shows an inclination to advance, lure him on to do so; if he is anxious to retreat, delay on purpose that he may carry out his intention.” The object is to make him remiss and contemptuous before we deliver our attack.]
61. By persistently hanging on the enemy’s flank, [I understand the first four words to mean “accompanying the enemy in one direction.” Ts`ao Kung says: “unite the soldiers and make for the enemy.” But such a violent displacement of characters is quite indefensible.]
we shall succeed in the long run [Literally, “after a thousand LI.”]
in killing the commander-in-chief. [Always a great point with the Chinese.]
62. This is called ability to accomplish a thing by sheer cunning.
63. On the day that you take up your command, block the frontier passes, destroy the official tallies, [These were tablets of bamboo or wood, one half of which was issued as a permit or passport by the official in charge of a gate. Cf. the “border-warden” of LUN YU III. 24, who may have had similar duties. When this half was returned to him, within a fixed period, he was authorized to open the gate and let the traveler through.]
and stop the passage of all emissaries. [Either to or from the enemy’s country.]
64. Be stern in the council-chamber, [Show no weakness, and insist on your plans being ratified by the sovereign.]
so that you may control the situation. [Mei Yao-ch`en understands the whole sentence to mean: Take the strictest precautions to ensure secrecy in your deliberations.]
65. If the enemy leaves a door open, you must rush in.
66. Forestall your opponent by seizing what he holds dear, [Cf. supra, ss. 18.]
and subtly contrive to time his arrival on the ground. [Ch`en Hao`s explanation: “If I manage to seize a favorable position, but the enemy does not appear on the scene, the advantage thus obtained cannot be turned to any practical account. He who intends therefore, to occupy a position of importance to the enemy, must begin by making an artful appointment, so to speak, with his antagonist, and cajole him into going there as well.” Mei Yao-ch`en explains that this “artful appointment” is to be made through the medium of the enemy’s own spies, who will carry back just the amount of information that we choose to give them. Then, having cunningly disclosed our intentions, “we must manage, though starting after the enemy, to arrive before him (VII. ss. 4). We must start after him in order to ensure his marching thither; we must arrive before him in order to capture the place without trouble. Taken thus, the present passage lends some support to Mei Yao-ch`en’s interpretation of ss. 47.]
67. Walk in the path defined by rule, [Chia Lin says: “Victory is the only thing that matters, and this cannot be achieved by adhering to conventional canons.” It is unfortunate that this variant rests on very slight authority, for the sense yielded is certainly much more satisfactory. Napoleon, as we know, according to the veterans of the old school whom he defeated, won his battles by violating every accepted canon of warfare.]
and accommodate yourself to the enemy until you can fight a decisive battle. [Tu Mu says: “Conform to the enemy’s tactics until a favorable opportunity offers; then come forth and engage in a battle that shall prove decisive.”]
68. At first, then, exhibit the coyness of a maiden, until the enemy gives you an opening; afterwards emulate the rapidity of a running hare, and it will be too late for the enemy to oppose you. [As the hare is noted for its extreme timidity, the comparison hardly appears felicitous. But of course Sun Tzu was thinking only of its speed. The words have been taken to mean: You must flee from the enemy as quickly as an escaping hare; but this is rightly rejected by Tu Mu.]
[1] Giles’ Biographical Dictionary, no. 399.
[2] “The Science of War,” p. 333.
[3] “Stonewall Jackson,” vol. I, p. 421.
XII. The Attack by Fire
[Rather more than half the chapter (SS. 1-13) is devoted to the subject of fire, after which the author branches off into other topics.]
1. Sun Tzu said: There are five ways of attacking with fire. The first is to burn soldiers in their camp; [So Tu Mu. Li Ch`uan says: “Set fire to the camp, and kill the soldiers” (when they try to escape from the flames). Pan Ch`ao, sent on a diplomatic mission to the King of Shan-shan [see XI. ss. 51, note], found himself placed in extreme peril by the unexpected arrival of an envoy from the Hsiung-nu [the mortal enemies of the Chinese]. In consultation with his officers, he exclaimed: “Never venture, never win! [1] The only course open to us now is to make an assault by fire on the barbarians under cover of night, when they will not be able to discern our numbers. Profiting by their panic, we shall exterminate them completely; this will cool the King’s courage and cover us with glory, besides ensuring the success of our mission.’ the officers all replied that it would be necessary to discuss the matter first with the Intendant. Pan Ch`ao then fell into a passion: ‘It is today,’ he cried, ‘that our fortunes must be decided! The Intendant is only a humdrum civilian, who on hearing of our project will certainly be afraid, and everything will be brought to light. An inglorious death is no worthy fate for valiant warriors.’ All then agreed to do as he wished. Accordingly, as soon as night came on, he and his little band quickly made their way to the barbarian camp. A strong gale was blowing at the time. Pan Ch`ao ordered ten of the party to take drums and hide behind the enemy’s barracks, it being arranged that when they saw flames shoot up, they should begin drumming and yelling with all their might. The rest of his men, armed with bows and crossbows, he posted in ambuscade at the gate of the camp. He then set fire to the place from the windward side, whereupon a deafening noise of drums and shouting arose on the front and rear of the Hsiung-nu, who rushed out pell-mell in frantic disorder. Pan Ch`ao slew three of them with his own hand, while his companions cut off the heads of the envoy and thirty of his suite. The remainder, more than a hundred in all, perished in the flames. On the following day, Pan Ch`ao, divining his thoughts, said with uplifted hand: ‘Although you did not go with us last night, I should not think, Sir, of taking sole credit for our exploit.’ This satisfied Kuo Hsun, and Pan Ch`ao, having sent for Kuang, King of Shan-shan, showed him the head of the barbarian envoy. The whole kingdom was seized with fear and trembling, which Pan Ch`ao took steps to allay by issuing a public proclamation. Then, taking the king’s sons as hostage, he returned to make his report to Tou Ku.” HOU HAN SHU, ch. 47, ff. 1, 2.] ]
the second is to burn stores; [Tu Mu says: “Provisions, fuel and fodder.” In order to subdue the rebellious population of Kiangnan, Kao Keng recommended Wen Ti of the Sui dynasty to make periodical raids and burn their stores of grain, a policy which in the long run proved entirely successful.]
the third is to burn baggage trains; [An example given is the destruction of Yuan Shao`s wagons and impedimenta by Ts`ao in 200 A.D.]
the fourth is to burn arsenals and magazines; [Tu Mu says that the things contained in “arsenals” and “magazines” are the same. He specifies weapons and other implements, bullion and clothing. Cf. VII. ss. 11.]
the fifth is to hurl dropping fire amongst the enemy. [Tu Yu says in the T`UNG TIEN: “To drop fire into the enemy’s camp. The method by which this may be done is to set the tips of arrows alight by dipping them into a brazier, and then shoot them from powerful crossbows into the enemy’s lines.”]
2. In order to carry out an attack, we must have means available. [T`sao Kung thinks that “traitors in the enemy’s camp” are referred to. But Ch`en Hao is more likely to be right in saying: “We must have favorable circumstances in general, not merely traitors to help us.” Chia Lin says: “We must avail ourselves of wind and dry weather.”]
the material for raising fire should always be kept in readiness. [Tu Mu suggests as material for making fire: “dry vegetable matter, reeds, brushwood, straw, grease, oil, etc.” Here we have the material cause. Chang Yu says: “vessels for hoarding fire, stuff for lighting fires.”]
3. There is a proper season for making attacks with fire, and special days for starting a conflagration.
4. The proper season is when the weather is very dry; the special days are those when the moon is in the constellations of the Sieve, the Wall, the Wing or the Cross-bar; [These are, respectively, the 7th, 14th, 27th, and 28th of the Twenty-eight Stellar Mansions, corresponding roughly to Sagittarius, Pegasus, Crater and Corvus.]
for these four are all days of rising wind.
5. In attacking with fire, one should be prepared to meet five possible developments:
6. (1) When fire breaks out inside to enemy’s camp, respond at once with an attack from without.
7. (2) If there is an outbreak of fire, but the enemy’s soldiers remain quiet, bide your time and do not attack. [The prime object of attacking with fire is to throw the enemy into confusion. If this effect is not produced, it means that the enemy is ready to receive us. Hence the necessity for caution.]
8. (3) When the force of the flames has reached its height, follow it up with an attack, if that is practicable; if not, stay where you are. [Ts`ao Kung says: “If you see a possible way, advance; but if you find the difficulties too great, retire.”]
9. (4) If it is possible to make an assault with fire from without, do not wait for it to break out within, but deliver your attack at a favorable moment. [Tu Mu says that the previous paragraphs had reference to the fire breaking out (either accidentally, we may suppose, or by the agency of incendiaries) inside the enemy’s camp. “But,” he continues, “if the enemy is settled in a waste place littered with quantities of grass, or if he has pitched his camp in a position which can be burnt out, we must carry our fire against him at any seasonable opportunity, and not await on in hopes of an outbreak occurring within, for fear our opponents should themselves burn up the surrounding vegetation, and thus render our own attempts fruitless.” The famous Li Ling once baffled the leader of the Hsiung-nu in this way. The latter, taking advantage of a favorable wind, tried to set fire to the Chinese general’s camp, but found that every scrap of combustible vegetation in the neighborhood had already been burnt down. On the other hand, Po-ts`ai, a general of the Yellow Turban rebels, was badly defeated in 184 A.D. through his neglect of this simple precaution. “At the head of a large army he was besieging Ch`ang-she, which was held by Huang-fu Sung. The garrison was very small, and a general feeling of nervousness pervaded the ranks; so Huang-fu Sung called his officers together and said: “In war, there are various indirect methods of attack, and numbers do not count for everything. [The commentator here quotes Sun Tzu, V. SS. 5, 6 and 10.] Now the rebels have pitched their camp in the midst of thick grass which will easily burn when the wind blows. If we set fire to it at night, they will be thrown into a panic, and we can make a sortie and attack them on all sides at once, thus emulating the achievement of T`ien Tan.’ [See p. 90.] That same evening, a strong breeze sprang up; so Huang-fu Sung instructed his soldiers to bind reeds together into torches and mount guard on the city walls, after which he sent out a band of daring men, who stealthily made their way through the lines and started the fire with loud shouts and yells. Simultaneously, a glare of light shot up from the city walls, and Huang-fu Sung, sounding his drums, led a rapid charge, which threw the rebels into confusion and put them to headlong flight.” [HOU HAN SHU, ch. 71.] ]
10. (5) When you start a fire, be to windward of it. Do not attack from the leeward. [Chang Yu, following Tu Yu, says: “When you make a fire, the enemy will retreat away from it; if you oppose his retreat and attack him then, he will fight desperately, which will not conduce to your success.” A rather more obvious explanation is given by Tu Mu: “If the wind is in the east, begin burning to the east of the enemy, and follow up the attack yourself from that side. If you start the fire on the east side, and then attack from the west, you will suffer in the same way as your enemy.”]
11. A wind that rises in the daytime lasts long, but a night breeze soon falls. [Cf. Lao Tzu’s saying: “A violent wind does not last the space of a morning.” (TAO TE CHING, chap. 23.) Mei Yao-ch`en and Wang Hsi say: “A day breeze dies down at nightfall, and a night breeze at daybreak. This is what happens as a general rule.” The phenomenon observed may be correct enough, but how this sense is to be obtained is not apparent.]
12. In every army, the five developments connected with fire must be known, the movements of the stars calculated, and a watch kept for the proper days. [Tu Mu says: “We must make calculations as to the paths of the stars, and watch for the days on which wind will rise, before making our attack with fire.” Chang Yu seems to interpret the text differently: “We must not only know how to assail our opponents with fire, but also be on our guard against similar attacks from them.”]
13. Hence those who use fire as an aid to the attack show intelligence; those who use water as an aid to the attack gain an accession of strength.
14. By means of water, an enemy may be intercepted, but not robbed of all his belongings. [Ts`ao Kung’s note is: “We can merely obstruct the enemy’s road or divide his army, but not sweep away all his accumulated stores.” Water can do useful service, but it lacks the terrible destructive power of fire. This is the reason, Chang Yu concludes, why the former is dismissed in a couple of sentences, whereas the attack by fire is discussed in detail. Wu Tzu (ch. 4) speaks thus of the two elements: “If an army is encamped on low-lying marshy ground, from which the water cannot run off, and where the rainfall is heavy, it may be submerged by a flood. If an army is encamped in wild marsh lands thickly overgrown with weeds and brambles, and visited by frequent gales, it may be exterminated by fire.”]
15. Unhappy is the fate of one who tries to win his battles and succeed in his attacks without cultivating the spirit of enterprise; for the result is waste of time and general stagnation. [This is one of the most perplexing passages in Sun Tzu. Ts`ao Kung says: “Rewards for good service should not be deferred a single day.” And Tu Mu: “If you do not take opportunity to advance and reward the deserving, your subordinates will not carry out your commands, and disaster will ensue.” For several reasons, however, and in spite of the formidable array of scholars on the other side, I prefer the interpretation suggested by Mei Yao-ch`en alone, whose words I will quote: “Those who want to make sure of succeeding in their battles and assaults must seize the favorable moments when they come and not shrink on occasion from heroic measures: that is to say, they must resort to such means of attack of fire, water and the like. What they must not do, and what will prove fatal, is to sit still and simply hold to the advantages they have got.”]
16. Hence the saying: The enlightened ruler lays his plans well ahead; the good general cultivates his resources. [Tu Mu quotes the following from the SAN LUEH, ch. 2: “The warlike prince controls his soldiers by his authority, kits them together by good faith, and by rewards makes them serviceable. If faith decays, there will be disruption; if rewards are deficient, commands will not be respected.”]
17. Move not unless you see an advantage; use not your troops unless there is something to be gained; fight not unless the position is critical. [Sun Tzu may at times appear to be over-cautious, but he never goes so far in that direction as the remarkable passage in the TAO TE CHING, ch. 69. “I dare not take the initiative, but prefer to act on the defensive; I dare not advance an inch, but prefer to retreat a foot.”]
18. No ruler should put troops into the field merely to gratify his own spleen; no general should fight a battle simply out of pique.
19. If it is to your advantage, make a forward move; if not, stay where you are. [This is repeated from XI. ss. 17. Here I feel convinced that it is an interpolation, for it is evident that ss. 20 ought to follow immediately on ss. 18.]
20. Anger may in time change to gladness; vexation may be succeeded by content.
21. But a kingdom that has once been destroyed can never come again into being; [The Wu State was destined to be a melancholy example of this saying.]
nor can the dead ever be brought back to life.
22. Hence the enlightened ruler is heedful, and the good general full of caution. This is the way to keep a country at peace and an army intact. [1] “Unless you enter the tiger’s lair, you cannot get hold of the tiger’s cubs.”
XIII. The Use of Spies
1. Sun Tzu said: Raising a host of a hundred thousand men and marching them great distances entails heavy loss on the people and a drain on the resources of the State. The daily expenditure will amount to a thousand ounces of silver. [Cf. II. ss. ss. 1, 13, 14.]
There will be commotion at home and abroad, and men will drop down exhausted on the highways. [Cf. TAO TE CHING, ch. 30: “Where troops have been quartered, brambles and thorns spring up. Chang Yu has the note: “We may be reminded of the saying: ‘On serious ground, gather in plunder.’ Why then should carriage and transportation cause exhaustion on the highways?–The answer is, that not victuals alone, but all sorts of munitions of war have to be conveyed to the army. Besides, the injunction to ‘forage on the enemy’ only means that when an army is deeply engaged in hostile territory, scarcity of food must be provided against. Hence, without being solely dependent on the enemy for corn, we must forage in order that there may be an uninterrupted flow of supplies. Then, again, there are places like salt deserts where provisions being unobtainable, supplies from home cannot be dispensed with.”]
As many as seven hundred thousand families will be impeded in their labor. [Mei Yao-ch`en says: “Men will be lacking at the plough-tail.” The allusion is to the system of dividing land into nine parts, each consisting of about 15 acres, the plot in the center being cultivated on behalf of the State by the tenants of the other eight. It was here also, so Tu Mu tells us, that their cottages were built and a well sunk, to be used by all in common. [See II. ss. 12, note.] In time of war, one of the families had to serve in the army, while the other seven contributed to its support. Thus, by a levy of 100,000 men (reckoning one able-bodied soldier to each family) the husbandry of 700,000 families would be affected.]
2. Hostile armies may face each other for years, striving for the victory which is decided in a single day. This being so, to remain in ignorance of the enemy’s condition simply because one grudges the outlay of a hundred ounces of silver in honors and emoluments, [“For spies” is of course the meaning, though it would spoil the effect of this curiously elaborate exordium if spies were actually mentioned at this point.]
is the height of inhumanity. [Sun Tzu’s agreement is certainly ingenious. He begins by adverting to the frightful misery and vast expenditure of blood and treasure which war always brings in its train. Now, unless you are kept informed of the enemy’s condition, and are ready to strike at the right moment, a war may drag on for years. The only way to get this information is to employ spies, and it is impossible to obtain trustworthy spies unless they are properly paid for their services. But it is surely false economy to grudge a comparatively trifling amount for this purpose, when every day that the war lasts eats up an incalculably greater sum. This grievous burden falls on the shoulders of the poor, and hence Sun Tzu concludes that to neglect the use of spies is nothing less than a crime against humanity.]
3. One who acts thus is no leader of men, no present help to his sovereign, no master of victory. [This idea, that the true object of war is peace, has its root in the national temperament of the Chinese. Even so far back as 597 B.C., these memorable words were uttered by Prince Chuang of the Ch`u State: “The [Chinese] character for ‘prowess’ is made up of [the characters for] ‘to stay’ and ‘a spear’ (cessation of hostilities). Military prowess is seen in the repression of cruelty, the calling in of weapons, the preservation of the appointment of Heaven, the firm establishment of merit, the bestowal of happiness on the people, putting harmony between the princes, the diffusion of wealth.”]
4. Thus, what enables the wise sovereign and the good general to strike and conquer, and achieve things beyond the reach of ordinary men, is FOREKNOWLEDGE. [That is, knowledge of the enemy’s dispositions, and what he means to do.]
5. Now this foreknowledge cannot be elicited from spirits; it cannot be obtained inductively from experience, [Tu Mu’s note is: “[knowledge of the enemy] cannot be gained by reasoning from other analogous cases.”]
nor by any deductive calculation. [Li Ch`uan says: “Quantities like length, breadth, distance and magnitude, are susceptible of exact mathematical determination; human actions cannot be so calculated.”]
6. Knowledge of the enemy’s dispositions can only be obtained from other men. [Mei Yao-ch`en has rather an interesting note: “Knowledge of the spirit-world is to be obtained by divination; information in natural science may be sought by inductive reasoning; the laws of the universe can be verified by mathematical calculation: but the dispositions of an enemy are ascertainable through spies and spies alone.”]
7. Hence the use of spies, of whom there are five classes: (1) Local spies; (2) inward spies; (3) converted spies; (4) doomed spies; (5) surviving spies.
8. When these five kinds of spy are all at work, none can discover the secret system. This is called “divine manipulation of the threads.” It is the sovereign’s most precious faculty. [Cromwell, one of the greatest and most practical of all cavalry leaders, had officers styled ‘scout masters,’ whose business it was to collect all possible information regarding the enemy, through scouts and spies, etc., and much of his success in war was traceable to the previous knowledge of the enemy’s moves thus gained.” [1] ]
9. Having LOCAL SPIES means employing the services of the inhabitants of a district. [Tu Mu says: “In the enemy’s country, win people over by kind treatment, and use them as spies.”]
10. Having INWARD SPIES, making use of officials of the enemy. [Tu Mu enumerates the following classes as likely to do good service in this respect: “Worthy men who have been degraded from office, criminals who have undergone punishment; also, favorite concubines who are greedy for gold, men who are aggrieved at being in subordinate positions, or who have been passed over in the distribution of posts, others who are anxious that their side should be defeated in order that they may have a chance of displaying their ability and talents, fickle turncoats who always want to have a foot in each boat. Officials of these several kinds,” he continues, “should be secretly approached and bound to one’s interests by means of rich presents. In this way you will be able to find out the state of affairs in the enemy’s country, ascertain the plans that are being formed against you, and moreover disturb the harmony and create a breach between the sovereign and his ministers.” The necessity for extreme caution, however, in dealing with “inward spies,” appears from an historical incident related by Ho Shih: “Lo Shang, Governor of I-Chou, sent his general Wei Po to attack the rebel Li Hsiung of Shu in his stronghold at P`i. After each side had experienced a number of victories and defeats, Li Hsiung had recourse to the services of a certain P`o-t`ai, a native of Wu-tu. He began to have him whipped until the blood came, and then sent him off to Lo Shang, whom he was to delude by offering to cooperate with him from inside the city, and to give a fire signal at the right moment for making a general assault. Lo Shang, confiding in these promises, march out all his best troops, and placed Wei Po and others at their head with orders to attack at P`o-t`ai’s bidding. Meanwhile, Li Hsiung’s general, Li Hsiang, had prepared an ambuscade on their line of march; and P`o-t`ai, having reared long scaling-ladders against the city walls, now lighted the beacon-fire. Wei Po’s men raced up on seeing the signal and began climbing the ladders as fast as they could, while others were drawn up by ropes lowered from above. More than a hundred of Lo Shang’s soldiers entered the city in this way, every one of whom was forthwith beheaded. Li Hsiung then charged with all his forces, both inside and outside the city, and routed the enemy completely.” [This happened in 303 A.D. I do not know where Ho Shih got the story from. It is not given in the biography of Li Hsiung or that of his father Li T`e, CHIN SHU, ch. 120, 121.]
11. Having CONVERTED SPIES, getting hold of the enemy’s spies and using them for our own purposes. [By means of heavy bribes and liberal promises detaching them from the enemy’s service, and inducing them to carry back false information as well as to spy in turn on their own countrymen. On the other hand, Hsiao Shih-hsien says that we pretend not to have detected him, but contrive to let him carry away a false impression of what is going on. Several of the commentators accept this as an alternative definition; but that it is not what Sun Tzu meant is conclusively proved by his subsequent remarks about treating the converted spy generously (ss. 21 sqq.). Ho Shih notes three occasions on which converted spies were used with conspicuous success: (1) by T`ien Tan in his defense of Chi-mo (see supra, p. 90); (2) by Chao She on his march to O-yu (see p. 57); and by the wily Fan Chu in 260 B.C., when Lien P`o was conducting a defensive campaign against Ch`in. The King of Chao strongly disapproved of Lien P`o’s cautious and dilatory methods, which had been unable to avert a series of minor disasters, and therefore lent a ready ear to the reports of his spies, who had secretly gone over to the enemy and were already in Fan Chu’s pay. They said: “The only thing which causes Ch`in anxiety is lest Chao Kua should be made general. Lien P`o they consider an easy opponent, who is sure to be vanquished in the long run.” Now this Chao Kua was a son of the famous Chao She. From his boyhood, he had been wholly engrossed in the study of war and military matters, until at last he came to believe that there was no commander in the whole Empire who could stand against him. His father was much disquieted by this overweening conceit, and the flippancy with which he spoke of such a serious thing as war, and solemnly declared that if ever Kua was appointed general, he would bring ruin on the armies of Chao. This was the man who, in spite of earnest protests from his own mother and the veteran statesman Lin Hsiang-ju, was now sent to succeed Lien P`o. Needless to say, he proved no match for the redoubtable Po Ch`i and the great military power of Ch`in. He fell into a trap by which his army was divided into two and his communications cut; and after a desperate resistance lasting 46 days, during which the famished soldiers devoured one another, he was himself killed by an arrow, and his whole force, amounting, it is said, to 400,000 men, ruthlessly put to the sword.]
12. Having DOOMED SPIES, doing certain things openly for purposes of deception, and allowing our spies to know of them and report them to the enemy. [Tu Yu gives the best exposition of the meaning: “We ostentatiously do thing calculated to deceive our own spies, who must be led to believe that they have been unwittingly disclosed. Then, when these spies are captured in the enemy’s lines, they will make an entirely false report, and the enemy will take measures accordingly, only to find that we do something quite different. The spies will thereupon be put to death.” As an example of doomed spies, Ho Shih mentions the prisoners released by Pan Ch`ao in his campaign against Yarkand. (See p. 132.) He also refers to T`ang Chien, who in 630 A.D. was sent by T`ai Tsung to lull the Turkish Kahn Chieh-li into fancied security, until Li Ching was able to deliver a crushing blow against him. Chang Yu says that the Turks revenged themselves by killing T`ang Chien, but this is a mistake, for we read in both the old and the New T`ang History (ch. 58, fol. 2 and ch. 89, fol. 8 respectively) that he escaped and lived on until 656. Li I-chi played a somewhat similar part in 203 B.C., when sent by the King of Han to open peaceful negotiations with Ch`i. He has certainly more claim to be described a “doomed spy”, for the king of Ch`i, being subsequently attacked without warning by Han Hsin, and infuriated by what he considered the treachery of Li I-chi, ordered the unfortunate envoy to be boiled alive.]
13. SURVIVING SPIES, finally, are those who bring back news from the enemy’s camp. [This is the ordinary class of spies, properly so called, forming a regular part of the army. Tu Mu says: “Your surviving spy must be a man of keen intellect, though in outward appearance a fool; of shabby exterior, but with a will of iron. He must be active, robust, endowed with physical strength and courage; thoroughly accustomed to all sorts of dirty work, able to endure hunger and cold, and to put up with shame and ignominy.” Ho Shih tells the following story of Ta`hsi Wu of the Sui dynasty: “When he was governor of Eastern Ch`in, Shen-wu of Ch`i made a hostile movement upon Sha-yuan. The Emperor T`ai Tsu [? Kao Tsu] sent Ta-hsi Wu to spy upon the enemy. He was accompanied by two other men. All three were on horseback and wore the enemy’s uniform. When it was dark, they dismounted a few hundred feet away from the enemy’s camp and stealthily crept up to listen, until they succeeded in catching the passwords used in the army. Then they got on their horses again and boldly passed through the camp under the guise of night-watchmen; and more than once, happening to come across a soldier who was committing some breach of discipline, they actually stopped to give the culprit a sound cudgeling! Thus they managed to return with the fullest possible information about the enemy’s dispositions, and received warm commendation from the Emperor, who in consequence of their report was able to inflict a severe defeat on his adversary.”]
14. Hence it is that which none in the whole army are more intimate relations to be maintained than with spies. [Tu Mu and Mei Yao-ch`en point out that the spy is privileged to enter even the general’s private sleeping-tent.]
None should be more liberally rewarded. In no other business should greater secrecy be preserved. [Tu Mu gives a graphic touch: all communication with spies should be carried “mouth-to-ear.” The following remarks on spies may be quoted from Turenne, who made perhaps larger use of them than any previous commander: “Spies are attached to those who give them most, he who pays them ill is never served. They should never be known to anybody; nor should they know one another. When they propose anything very material, secure their persons, or have in your possession their wives and children as hostages for their fidelity. Never communicate anything to them but what is absolutely necessary that they should know. [2] ]
15. Spies cannot be usefully employed without a certain intuitive sagacity. [Mei Yao-ch`en says: “In order to use them, one must know fact from falsehood, and be able to discriminate between honesty and double-dealing.” Wang Hsi in a different interpretation thinks more along the lines of “intuitive perception” and “practical intelligence.”
Tu Mu strangely refers these attributes to the spies themselves: “Before using spies we must assure ourselves as to their integrity of character and the extent of their experience and skill.” But he continues: “A brazen face and a crafty disposition are more dangerous than mountains or rivers; it takes a man of genius to penetrate such.” So that we are left in some doubt as to his real opinion on the passage.”]
16. They cannot be properly managed without benevolence and straightforwardness. [Chang Yu says: “When you have attracted them by substantial offers, you must treat them with absolute sincerity; then they will work for you with all their might.”]
17. Without subtle ingenuity of mind, one cannot make certain of the truth of their reports. [Mei Yao-ch`en says: “Be on your guard against the possibility of spies going over to the service of the enemy.”]
18. Be subtle! be subtle! and use your spies for every kind of business. [Cf. VI. ss. 9.]
19. If a secret piece of news is divulged by a spy before the time is ripe, he must be put to death together with the man to whom the secret was told. [Word for word, the translation here is: “If spy matters are heard before [our plans] are carried out,” etc. Sun Tzu’s main point in this passage is: Whereas you kill the spy himself “as a punishment for letting out the secret,” the object of killing the other man is only, as Ch`en Hao puts it, “to stop his mouth” and prevent news leaking any further. If it had already been repeated to others, this object would not be gained. Either way, Sun Tzu lays himself open to the charge of inhumanity, though Tu Mu tries to defend him by saying that the man deserves to be put to death, for the spy would certainly not have told the secret unless the other had been at pains to worm it out of him.”]
20. Whether the object be to crush an army, to storm a city, or to assassinate an individual, it is always necessary to begin by finding out the names of the attendants, the aides-de-camp, [Literally “visitors”, is equivalent, as Tu Yu says, to “those whose duty it is to keep the general supplied with information,” which naturally necessitates frequent interviews with him.]
and door-keepers and sentries of the general in command. Our spies must be commissioned to ascertain these. [As the first step, no doubt towards finding out if any of these important functionaries can be won over by bribery.]
21. The enemy’s spies who have come to spy on us must be sought out, tempted with bribes, led away and comfortably housed. Thus they will become converted spies and available for our service.
22. It is through the information brought by the converted spy that we are able to acquire and employ local and inward spies. [Tu Yu says: “through conversion of the enemy’s spies we learn the enemy’s condition.” And Chang Yu says: “We must tempt the converted spy into our service, because it is he that knows which of the local inhabitants are greedy of gain, and which of the officials are open to corruption.”]
23. It is owing to his information, again, that we can cause the doomed spy to carry false tidings to the enemy. [Chang Yu says, “because the converted spy knows how the enemy can best be deceived.”]
24. Lastly, it is by his information that the surviving spy can be used on appointed occasions.
25. The end and aim of spying in all its five varieties is knowledge of the enemy; and this knowledge can only be derived, in the first instance, from the converted spy. [As explained in ss. 22-24. He not only brings information himself, but makes it possible to use the other kinds of spy to advantage.]
Hence it is essential that the converted spy be treated with the utmost liberality.
26. Of old, the rise of the Yin dynasty [Sun Tzu means the Shang dynasty, founded in 1766 B.C. Its name was changed to Yin by P`an Keng in 1401.
was due to I Chih [Better known as I Yin, the famous general and statesman who took part in Ch`eng T`ang’s campaign against Chieh Kuei.]
who had served under the Hsia. Likewise, the rise of the Chou dynasty was due to Lu Ya [Lu Shang rose to high office under the tyrant Chou Hsin, whom he afterwards helped to overthrow. Popularly known as T`ai Kung, a title bestowed on him by Wen Wang, he is said to have composed a treatise on war, erroneously identified with the LIU T`AO.]
who had served under the Yin. [There is less precision in the Chinese than I have thought it well to introduce into my translation, and the commentaries on the passage are by no means explicit. But, having regard to the context, we can hardly doubt that Sun Tzu is holding up I Chih and Lu Ya as illustrious examples of the converted spy, or something closely analogous. His suggestion is, that the Hsia and Yin dynasties were upset owing to the intimate knowledge of their weaknesses and shortcoming which these former ministers were able to impart to the other side. Mei Yao-ch`en appears to resent any such aspersion on these historic names: “I Yin and Lu Ya,” he says, “were not rebels against the Government. Hsia could not employ the former, hence Yin employed him. Yin could not employ the latter, hence Hou employed him. Their great achievements were all for the good of the people.” Ho Shih is also indignant: “How should two divinely inspired men such as I and Lu have acted as common spies? Sun Tzu’s mention of them simply means that the proper use of the five classes of spies is a matter which requires men of the highest mental caliber like I and Lu, whose wisdom and capacity qualified them for the task. The above words only emphasize this point.” Ho Shih believes then that the two heroes are mentioned on account of their supposed skill in the use of spies. But this is very weak.]
27. Hence it is only the enlightened ruler and the wise general who will use the highest intelligence of the army for purposes of spying and thereby they achieve great results. [Tu Mu closes with a note of warning: “Just as water, which carries a boat from bank to bank, may also be the means of sinking it, so reliance on spies, while production of great results, is oft-times the cause of utter destruction.”]
Spies are a most important element in war, because on them depends an army’s ability to move. [Chia Lin says that an army without spies is like a man with ears or eyes.]
Arendt, H. (1972). On Violence. In Crisis of the Republic (pp. 114-133). New York: Harcourt.
The more dubious and uncertain an instrument violence has become in international relations, the more it has gained in reputation and appeal in domestic affairs, specifically in the matter of revolution. The strong Marxist rhetoric of the New Left coincides with the steady growth of the entirely non-Marxian conviction, proclaimed by Mao Tse-tung, that “Power grows out of the barrel of a gun.” To be sure, Marx was aware of the role of violence in history, but this role was to him secondary; not violence but the contradictions inherent in the old society brought about its end. The emergence of a new society was preceded, but not caused, by violent outbreaks, which he likened to the labor pangs that precede, but of course do not cause, the event of organic birth. In the same vein he regarded the state as an instrument of violence in the command of the ruling class; but the actual power of the ruling class did not consist of or rely on violence. It was defined by the role the ruling class played in society, or, more exactly, by its role in the process of production. It has often been noticed, and sometimes deplored, that the revolutionary Left under the influence of Marx’s teachings ruled out the use of violent means; the “dictatorship of the proletariat”—openly repressive in Marx’s writings—came after the revolution and was meant, like the Roman dictatorship, to last a strictly limited period. Political assassination, except for a few acts of individual terror perpetrated by small groups of anarchists, was mostly the prerogative of the Right, while organized armed uprisings remained the specialty of the military. The Left remained convinced “that all conspiracies are not only useless but harmful. They [knew] only too well that revolutions are not made intentionally and arbitrarily, but that they were always and everywhere the necessary result of circumstances entirely independent of the will and guidance of particular parties and whole classes.”[14]
On the level of theory there were a few exceptions. Georges Sorel, who at the beginning of the century tried to combine Marxism with Bergson’s philosophy of life—the result, though on a much lower level of sophistication, is oddly similar to Sartre’s current amalgamation of existentialism and Marxism—thought of class struggle in military terms; yet he ended by proposing nothing more violent than the famous myth of the general strike, a form of action which we today would think of as belonging rather to the arsenal of nonviolent politics. Fifty years ago even this modest proposal earned him the reputation of being a fascist, notwithstanding his enthusiastic approval of Lenin and the Russian Revolution. Sartre, who in his preface to Fanon’s The Wretched of the Earth goes much farther in his glorification of violence than Sorel in his famous Reflections on Violence—farther than Fanon himself, whose argument he wishes to bring to its conclusion—still mentions “Sorel’s fascist utterances.” This shows to what extent Sartre is unaware of his basic disagreement with Marx on the question of violence, especially when he states that “irrepressible violence … is man recreating himself,” that it is through “mad fury” that “the wretched of the earth” can “become men.” These notions are all the more remarkable because the idea of man creating himself is strictly in the tradition of Hegelian and Marxian thinking; it is the very basis of all leftist humanism. But according to Hegel man “produces” himself through thought,[15] whereas for Marx, who turned Hegel’s “idealism” upside down, it was labor, the human form of metabolism with nature, that fulfilled this function. And though one may argue that all notions of man creating himself have in common a rebellion against the very factuality of the human condition—nothing is more obvious than that man, whether as member of the species or as an individual, does not owe his existence to himself— and that therefore what Sartre, Marx, and Hegel have in common is more relevant than the particular activities through which this non-fact should presumably have come about, still it cannot be denied that a gulf separates the essentially peaceful activities of thinking and laboring from all deeds of violence. “To shoot down a European is to kill two birds with one stone . . . there remain a dead man and a free man,” says Sartre in his preface. This is a sentence Marx could never have written.[16]
I quoted Sartre in order to show that this new shift toward violence in the thinking of revolutionaries can remain unnoticed even by one of their most representative and articulate spokesmen,[17] and it is all the more noteworthy for evidently not being an abstract notion in the history of ideas. (If one turns the “idealistic” concept of thought upside down, one might arrive at the “materialistic” concept of labor; one will never arrive at the notion of violence.) No doubt all this has a logic of its own, but it is one springing from experience, and this experience was utterly unknown to any generation before.
The pathos and the Man of the New Left, their credibility, as it were, are closely connected with the weird suicidal development of modern weapons; this is the first generation to grow up under the shadow of the atom bomb. They inherited from their parents’ generation the experience of a massive intrusion of criminal violence into politics: they learned in high school and in college about concentration and extermination camps, about genocide and torture,[18] about the wholesale slaughter of civilians in war without which modern military operations are no longer possible even if restricted to “conventional” weapons. Their first reaction was a revulsion against every form of violence, an almost matter-of-course espousal of a politics of nonviolence. The very great successes of this movement, especially in the field of civil rights, were followed by the resistance movement against the war in Vietnam, which has remained an important factor in determining the climate of opinion in this country. But it is no secret that things have changed since then, that the adherents of nonviolence are on the defensive, and it would be futile to say that only the “extremists” are yielding to a glorification of violence and have discovered—like Fanon’s Algerian peasants—that “only violence pays.”[19]
The new militants have been denounced as anarchists, nihilists, red fascists, Nazis, and, with considerably more justification, “Luddite machine smashers,”[20] and the students have countered with the equally meaningless slogans of “police state” or “latent fascism of late capitalism,” and, with considerably more justification, “consumer society.”[21] Their behavior has been blamed on all kinds of social and psychological factors—on too much permissiveness in their upbringing in America and on an explosive reaction to too much authority in Germany and Japan, on the lack of freedom in Eastern Europe and too much freedom in the West, on the disastrous lack of jobs for sociology students in France and the superabundance of careers in nearly all fields in the United States—all of which appear locally plausible enough but are clearly contradicted by the fact that the student rebellion is a global phenomenon. A social common denominator of the movement seems out of the question, but it is true that psychologically this generation seems everywhere characterized by sheer courage, an astounding will to action, and by a no less astounding confidence in the possibility of change.[22] But these qualities are not causes, and if one asks what has actually brought about this wholly unexpected development in universities all over the world, it seems absurd to ignore the most obvious and perhaps the most potent factor, for which, moreover, no precedent and no analogy exist—the simple fact that technological “progress” is leading in so many instances straight into disaster;[23] that the sciences, taught and learned by this generation, seem not merely unable to undo the disastrous consequences of their own technology but have reached a stage in their development where “there’s no damn thing you can do that can’t be turned into war.”[24] (To be sure, nothing is more important to the integrity of the universities—which, in Senator Fulbright’s words, have betrayed a public trust when they became dependent on government-sponsored research projects[25]—than a rigorously enforced divorce from war-oriented research and all connected enterprises; but it would be naive to expect this to change the nature of modern science or hinder the war effort, naive also to deny that the resulting limitation might well lead to a lowering of university standards.[26] The only thing this divorce is not likely to lead to is a general withdrawal of federal funds; for, as Jerome Lettvin, of M.I.T., recently pointed out, “The Government can’t afford not to support us”[27]—just as the universities cannot afford not to accept federal funds; but this means no more than that they “must learn how to sterilize financial support” (Henry Steele Commager), a difficult but not impossible task in view of the enormous increase of the power of universities in modern societies.) In short, the seemingly irresistible proliferation of techniques and machines, far from only threatening certain classes with unemployment, menaces the existence of whole nations and conceivably of all mankind.
It is only natural that the new generation should live with greater awareness of the possibility of doomsday than those “over thirty,” not because they are younger but because this was their first decisive experience in the world. (What are “problems” to us “are built into the flesh and blood of the young.”)[28] If you ask a member of this generation two simple questions: “How do you want the world to be in fifty years?” and “What do you want your life to be like five years from now?” the answers are quite often preceded by “Provided there is still a world,” and “Provided I am still alive.” In George Wald’s words, “what we are up against is a generation that is by no means sure that it has a future.”[29] For the future, as Spender puts it, is “like a time-bomb buried, but ticking away, in the present.” To the often-heard question Who are they, this new generation? one is tempted to answer, Those who hear the ticking. And to the other question, Who are they who utterly deny them? the answer may well be. Those who do not know, or refuse to face, things as they really are.
The student rebellion is a global phenomenon, but its manifestations vary, of course, greatly from country to country, often from university to university. This is especially true of the practice of violence. Violence has remained mostly a matter of theory and rhetoric where the clash between generations did not coincide with a clash of tangible group interests. This was notably so in Germany, where the tenured faculty had a vested interest in overcrowded lectures and seminars. In America, the student movement has been seriously radicalized wherever police and police brutality intervened in essentially nonviolent demonstrations: occupations of administration buildings, sit-ins, et cetera. Serious violence entered the scene only with the appearance of the Black Power movement on the campuses. Negro students, the majority of them admitted without academic qualification, regarded and organized themselves as an interest group, the representatives of the black community. Their interest was to lower academic standards. They were more cautious than the white rebels, but it was clear from the beginning (even before the incidents at Cornell University and City College in New York) that violence with them was not a matter of theory and rhetoric. Moreover, while the student rebellion in Western countries can nowhere count on popular support outside the universities and as a rule encounters open hostility the moment it uses violent means, there stands a large minority of the Negro community behind the verbal or actual violence of the black students.[30] Black violence can indeed be understood in analogy to the labor violence in America a generation ago; and although, as far as I know, only Staughton Lynd has drawn the analogy between labor riots and student rebellion explicitly,[31] it seems that the academic establishment, in its curious tendency to yield more to Negro demands, even if they are clearly silly and outrageous,[32] than to the disinterested and usually highly moral claims of the white rebels, also thinks in these terms and feels more comfortable when confronted with interests plus violence than when it is a matter of nonviolent “participatory democracy.” The yielding of university authorities to black demands has often been explained by the “guilt feelings” of the white community; I think it is more likely that faculty as well as administrations and boards of trustees are half-consciously aware of the obvious truth of a conclusion of the official Report on Violence in America: “Force and violence are likely to be successful techniques of social control and persuasion when they have wide popular support.”[33]
The new undeniable glorification of violence by the student movement has a curious peculiarity. While the rhetoric of the new militants is clearly inspired by Fanon, their theoretical arguments contain usually nothing but a hodgepodge of all kinds of Marxist leftovers. This is indeed quite baffling for anybody who has ever read Marx or Engels. Who could possibly call an ideology Marxist that has put its faith in “classless idlers,” believes that “in the lumpenproletariat the rebellion will find its urban spearhead,” and trusts that “gangsters will light the way for the people”?[34] Sartre with his great felicity with words has given expression to the new faith. “Violence,” he now believes, on the strength of Fanon’s book, “like Achilles’ lance, can heal the wounds it has inflicted.” If this were true, revenge would be the cure-all for most of our ills. This myth is more abstract, farther removed from reality, than Sorel’s myth of a general strike ever was. It is on a par with Fanon’s worst rhetorical excesses, such as, “hunger with dignity is preferable to bread eaten in slavery.” No history and no theory is needed to refute this statement; the most superficial observer of the processes that go on in the human body knows its untruth. But had he said that bread eaten with dignity is preferable to cake eaten in slavery the rhetorical point would have been lost.
Reading these irresponsible grandiose statements—and those I quoted are fairly representative, except that Fanon still manages to stay closer to reality than most—and looking at them in the perspective of what we know about the history of rebellions and revolutions, one is tempted to deny their significance, to ascribe them to a passing mood, or to the ignorance and nobility of sentiment of people exposed to unprecedented events and developments without any means of handling them mentally, and who therefore curiously revive thoughts and emotions from which Marx had hoped to liberate the revolution once and for all.
Who has ever doubted that the violated dream of violence, that the oppressed “dream at least once a day of setting” themselves up in the oppressor’s place, that the poor dream of the possessions of the rich, the persecuted of exchanging “the role of the quarry for that of the hunter,” and the last of the kingdom where “the last shall be first, and the first last”?[35] The point, as Marx saw it, is that dreams never come true.[36] The rarity of slave rebellions and of uprisings among the disinherited and downtrodden is notorious; on the few occasions when they occurred it was precisely “mad fury” that turned dreams into nightmares for everybody. In no case, as far as I know, was the force of these “volcanic” outbursts, in Sartre’s words, “equal to that of the pressure put on them.” To identify the national liberation movements with such outbursts is to prophesy their doom—quite apart from the fact that the unlikely victory would not result in changing the world (or the system), but only its personnel. To think, finally, that there is such a thing as a “Unity of the Third World,” to which one could address the new slogan in the era of decolonization “Natives of all underdeveloped countries unite!” (Sartre) is to repeat Marx’s worst illusions on a greatly enlarged scale and with considerably less justification. The Third World is not a reality but an ideology.[37]
The question remains why so many of the new preachers of violence are unaware of their decisive disagreement with Karl Marx’s teachings, or, to put it another way, why they cling with such stubborn tenacity to concepts and doctrines that have not only been refuted by factual developments but are clearly inconsistent with their own politics. The one positive political slogan the new movement has put forth, the claim for “participatory democracy” that has echoed around the globe and constitutes the most significant common denominator of the rebellions in the East and the West, derives from the best in the revolutionary tradition—the council system, the always defeated but only authentic outgrowth of every revolution since the eighteenth century. But no reference to this goal either in word or substance can be found in the teachings of Marx and Lenin, both of whom aimed on the contrary at a society in which the need for public action and participation in public affairs would have “withered away,”[38] together with the state. Because of a curious timidity in theoretical matters, contrasting oddly with its bold courage in practice, the slogan of the New Left has remained in a declamatory stage, to be invoked rather inarticulately against Western representative democracy (which is about to lose even its merely representative function to the huge party machines that “represent” not the party membership but its functionaries) and against the Eastern one-party bureaucracies, which rule out participation on principle.
Even more suprising in this odd loyalty to the past is the New Left’s seeming unawareness of the extent to which the moral character of the rebellion—now a widely accepted fact[39]—clashes with its Marxian rhetoric. Nothing, indeed, about the movement is more striking than its disinterestedness; Peter Steinfels, in a remarkable article on the “French revolution 1968” in Commonweal (July 26, 1968), was quite right when he wrote: “Péguy might have been an appropriate patron for the cultural revolution, with his later scorn for the Sorbonne mandarinate [and] his formula, ‘The social Revolution will be moral or it will not be.'” To be sure, every revolutionary movement has been led by the disinterested, who were motivated by compassion or by a passion for justice, and this, of course, is also true for Marx and Lenin. But Marx, as we know, had quite effectively tabooed these “emotions”—if today the establishment dismisses moral arguments as “emotionalism” it is much closer to Marxist ideology than the rebels—and had solved the problem of “disinterested” leaders with the notion of their being the vanguard of mankind, embodying the ultimate interest of human history.[40] Still, they too had first to espouse the nonspeculative, down-to-earth interests of the working class and to identify with it; this alone gave them a firm footing outside society. And this is precisely what the modern rebels have lacked from the beginning and have been unable to find despite a rather desperate search for allies outside the universities. The hostility of the workers in all countries is a matter of record,[41] and in the United States the complete collapse of any co-operation with the Black Power movement, whose students are more firmly rooted in their own community and therefore in a better bargaining position at the universities, was the bitterest disappointment for the white rebels. (Whether it was wise of the Black Power people to refuse to play the role of the proletariat for “disinterested” leaders of a different color is another question.) It is, not surprisingly, in Germany, the old home of the Youth movement, that a group of students now proposes to enlist “all organized youth groups” in their ranks.[42] The absurdity of this proposal is obvious.
I am not sure what the explanation of these inconsistencies will eventually turn out to be; but I suspect that the deeper reason for this loyalty to a typically nineteenth-century doctrine has something to do with the concept of Progress, with an unwillingness to part with a notion that used to unite Liberalism, Socialism, and Communism into the “Left” but has nowhere reached the level of plausibility and sophistication we find in the writings of Karl Marx. (Inconsistency has always been the Achilles’ heel of liberal thought; it combined an unswerving loyalty to Progress with a no less strict refusal to glorify History in Marxian and Hegelian terms, which alone could justify and guarantee it.)
The notion that there is such a thing as progress of mankind as a whole was unknown prior to the seventeenth century, developed into a rather common opinion among the eighteenth-century hommes de lettres, and became an almost universally accepted dogma in the nineteenth. But the difference between the earlier notions and their final stage is decisive. The seventeenth century, in this respect best represented by Pascal and Fontenelle, thought of progress in terms of an accumulation of knowledge through the centuries, whereas for the eighteenth the word implied an “education of mankind” (Lessing’s Erziehting des Menschengeschlechts) whose end would coincide with man’s coming of age. Progress was not unlimited, and Marx’s classless society seen as the realm of freedom that could be the end of history—often interpreted as a secularization of Christian eschatology or Jewish messianism—actually still bears the hallmark of the Age of Enlightenment. Beginning with the nineteenth century, however, all such limitations disappeared. Now, in the words of Proudhon, motion is “le fait primitif” and “the laws of movement alone are eternal.” This movement has neither beginning nor end: “Le mouvement est; voilà tout!” As to man, all we can say is “we are born perfectible, but we shall never be perfect.”[43] Marx’s idea, borrowed from Hegel, that every old society harbors the seeds of its successors in the same way every living organism harbors the seeds of its offspring is indeed not only the most ingenious but also the only possible conceptual guarantee for the sempiternal continuity of progress in history; and since the motion of this progress is supposed to come about through the clashes of antagonistic forces, it is possible to interpret every “regress” as a necessary but temporary setback.
To be sure, a guarantee that in the final analysis rests on little more than a metaphor is not the most solid basis to erect a doctrine upon, but this, unhappily, Marxism shares with a great many other doctrines in philosophy. Its great advantage becomes clear as soon as one compares it with other concepts of history—such as “eternal recurrences,” the rise and fall of empires, the haphazard sequence of essentially unconnected events—all of which can equally be documented and justified, but none of which will guarantee a continuum of linear time and continuous progress in history. And the only competitor in the field, the ancient notion of a Golden Age at the beginning, from which everything else is derived, implies the rather unpleasant certainty of continuous decline. Of course, there are a few melancholy side effects in the reassuring idea that we need only march into the future, which we cannot help doing anyhow, in order to find a better world. There is first of all the simple fact that the general future of mankind has nothing to offer to individual life, whose only certain future is death. And if one leaves this out of account and thinks only in generalities, there is the obvious argument against progress that, in the words of Herzen, “Human development is a form of chronological unfairness, since late-comers are able to profit by the labors of their predecessors without paying the same price,”[44] or, in the words of Kant, “It will always remain bewildering . . . that the earlier generations seem to carry on their burdensome business only for the sake of the later … and that only the last should have the good fortune to dwell in the [completed] building.”[45] However, these disadvantages, which were only rarely noticed, are more than outweighed by an enormous advantage: progress not only explains the past without breaking up the time continuum but it can serve as a guide for acting into the future. This is what Marx discovered when he turned Hegel upside down: he changed the direction of the historian’s glance; instead of looking toward the past, he now could confidently look into the future. Progress gives an answer to the troublesome question, And what shall we do now? The answer, on the lowest level, says: Let us develop what we have into something better, greater, et cetera. (The, at first glance, irrational faith of liberals in growth, so characteristic of all our present political and economic theories, depends on this notion.) On the more sophisticated level of the Left, it tells us to develop present contradictions into their inherent synthesis. In either case we are assured that nothing altogether new and totally unexpected can happen, nothing but the “necessary” results of what we already know.[46] How reassuring that, in Hegel’s words, “nothing else will come out but what was already there.”[47]
I do not need to add that all our experiences in this century, which has constantly confronted us with the totally unexpected, stand in flagrant contradiction to these notions and doctrines, whose very popularity seems to consist in offering a comfortable, speculative or pseudo- scientific refuge from reality. A student rebellion almost exclusively inspired by moral considerations certainly belongs among the totally unexpected events of this century. This generation, trained like its predecessors in hardly anything but the various brands of the my-share-of-the-pie social and political theories, has taught us a lesson about manipulation, or, rather, its limits, which we would do well not to forget. Men can be “manipulated” through physical coercion, torture, or starvation, and their opinions can be arbitrarily formed by deliberate, organized misinformation, but not through “hidden persuaders,” television, advertising, or any other psychological means in a free society. Alas, refutation of theory through reality has always been at best a lengthy and precarious business. The manipulation addicts, those who fear it unduly no less than those who have set their hopes on it, hardly notice when the chickens come home to roost. (One of the nicest examples of theories exploding into absurdity happened during the recent “People’s Park” trouble in Berkeley. When the police and the National Guard, with rifles, unsheathed bayonets, and helicoptered riot gas, attacked the unarmed students—few of them “had thrown anything more dangerous than epithets”—some Guardsmen fraternized openly with their “enemies” and one of them threw down his arms and shouted: “I can’t stand this any more.” What happened? In the enlightened age we live in, this could be explained only by insanity; “he was rushed to a psychiatric examination [and] diagnosed as suffering from ‘suppressed aggressions.'”)[48]
Progress, to be sure, is a more serious and a more complex item offered at the superstition fair of our time.[49] The irrational nineteenth-century belief in unlimited progress has found universal acceptance chiefly because of the astounding development of the natural sciences, which, since the rise of the modern age, actually have been “universal” sciences and therefore could look forward to an unending task in exploring the immensity of the universe. That science, even though no longer limited by the finitude of the earth and its nature, should be subject to never-ending progress is by no means certain; that strictly scientific research in the humanities, the so-called Geisteswissenschaften that deal with the products of the human spirit, must come to an end by definition is obvious. The ceaseless, senseless demand for original scholarship in a number of fields, where only erudition is now possible, has led either to sheer irrelevancy, the famous knowing of more and more about less and less, or to the development of a pseudo-scholarship which actually destroys its object.[50] It is noteworthy that the rebellion of the young, to the extent that it is not exclusively morally or politically motivated, has been chiefly directed against the academic glorification of scholarship and science, both of which, though for different reasons, are gravely compromised in their eyes. And it is true that it is by no means impossible that we have reached in both cases a turning point, the point of destructive returns. Not only has the progress of science ceased to coincide with the progress of mankind (whatever that may mean), but it could even spell mankind’s end, just as the further progress of scholarship may well end with the destruction of everything that made scholarship worth our while. Progress, in other words, can no longer serve as the standard by which to evaluate the disastrously rapid change-processes we have let loose.
Since we are concerned here primarily with violence, I must warn against a tempting misunderstanding. If we look on history in terms of a continuous chronological process, whose progress, moreover, is inevitable, violence in the shape of war and revolution may appear to constitute the only possible interruption. If this were true, if only the practice of violence would make it possible to interrupt automatic processes in the realm of human affairs, the preachers of violence would have won an important point. (Theoretically, as far as I know, the point was never made, but it seems to me incontestable that the disruptive student activities in the last few years are actually based on this conviction.) It is the function, however, of all action, as distinguished from mere behavior, to interrupt what otherwise would have proceeded automatically and therefore predictably.
[Footnotes]
[14] I owe this early remark of Engels, in a manuscript of 1847, to Jacob Barion, Hegel und die marxistische Staatslehre, Bonn, 1963.
[15] It is quite suggestive that Hegel speaks in this context of “Sichselbstproduzieren.” See Vorlesungcn iiber die Geschichte der Philosophie, ed. Hoffmeister, p. 114, Leipzig, 1938.
[18] Noam Chomsky rightly notices among the motives for open rebellion the refusal “to take one’s place alongside the ‘good German’ we have all learned to despise.” Op. cit., p. 368.
[19] Frantz Fanon, The Wretched of the Earth (1961), Grove Press edition, 1968, p. 61. I am using this work because of its great influence on the present student generation. Fanon himself, however, is much more doubtful about violence than his admirers. It seems that only the book’s first chapter, “Concerning Violence,” has been widely read. Fanon knows of the “unmixed and total brutality [which], if not immediately combatted, invariably leads to the defeat of the movement within a few weeks” (p. 147).
For the recent escalation of violence in the student movement, see the instructive series “Gewalt” in the German news magazine Der Spiegel (February 10, 1969 ff.), and the series “Mit dem Latein am Ende” (Nos. 26 and 27, 1969).
[21] The last of these epithets would make sense if it were meant descriptively. Behind it, however, stands the illusion of Marx’s society of free producers, the liberation of the productive forces of society, which in fact has been accomplished not by the revolution but by science and technology. This liberation, furthermore, is not accelerated, but seriously retarded, in all countries that have gone through a revolution. In other words, behind their denunciation of consumption stands the idealization of production, and with it the old idolization of productivity and creativity. “The joy of destruction is a creative joy”—yes indeed, if one believes that “the joy of labor” is productive; destruction is about the only “labor” left that can be done by simple implements without the help of machines, although machines do the job, of course, much more efficiently.
[22] This appetite for action is especially noticeable in small and relatively harmless enterprises. Students struck successfully against campus authorities who were paying employees in the cafeteria and in buildings and grounds less than the legal minimum. The decision of the Berkeley students to join the fight for transforming an empty university-owned lot into a “People’s Park” should be counted among these enterprises, even though it provoked the worst reaction so far from the authorities. To judge from the Berkeley incident, it seems that precisely such “nonpolitical” actions unify the student body behind a radical vanguard. “A student referendum, which saw the heaviest turnout in the history of student voting, found 85 percent of the nearly 15,000 who voted favoring the use of the lot” as a people’s park. See the excellent report by Sheldon Wolin and John Schaar, “Berkeley: The Battle of People’s Park,” New York Review of Books, June 19, 1969.
[37] The students caught between the two superpowers and equally disillusioned by East and West, “inevitably pursue some third ideology, from Mao’s China or Castro’s Cuba.” (Spender, op. cit., p. 92.) Their calls for Mao, Castro, Che Guevara, and Ho Chi Minh are like pseudo-religious incantations for saviors from another world; they would also call for Tito if only Yugoslavia were farther away and less approachable. The case is different with the Black Power movement; its ideological commitment to the nonexistent “Unity of the Third World” is not sheer romantic nonsense. They have an obvious interest in a black-white dichotomy; this too is of course mere escapism—an escape into a dream world in which Negroes would constitute an overwhelming majority of the world‘s population.
[38] It seems as though a similar inconsistency could be charged to Marx and Lenin. Did not Marx glorify the Paris Commune of 1871, and did not Lenin want to give “all power to the soviets“? But for Marx the Commune was no more than a transitory organ of revolutionary action, “a lever for uprooting the economical foundations of . . . class rule,” which Engels rightly identified with the likewise transitory “dictatorship of the Proletariat.” (See The Civil War in France, in Karl Marx and F. Engels, Selected Works, London, 1950, Vol. I, pp. 474 and 440, respectively.) The case of Lenin is more complicated. Still, it was Lenin who emasculated the soviets and gave all power to the party.
[39] “Their revolutionary idea,” as Spender (op. cit., p. 114) states, “is moral passion.” Noam Chomsky (op. cit., p. 368) quotes facts: “The fact is that most of the thousand draft cards and other documents turned in to the Justice Department on October 20 [1967] came from men who can escape military service but who insisted on sharing the fate of those who are less privileged.” The same was true for any number of draft-resister demonstrations and sit-ins in the universities and colleges. The situation in other countries is similar. Der Spiegel describes, for instance, the frustrating and often humiliating conditions of the research assistants in Germany: “Angesichts dieser Verhätltnisse nimmt es geradezu wunder, dass die Assistenten nicht in der vordersten Front der Radikalen stehen.” (June 23, *969. p. 58.) It is always the same story: Interest groups do not join the rebels.
[41] Czechoslovakia seems to be an exception. However, the reform movement for which the students fought in the first ranks was backed by the whole nation, without any class distinctions. Marxistically speaking, the students there, and probably in all Eastern countries, have too much, rather than too little, support from the community to fit the Marxian pattern.
[42] See the Spiegel-Interview with Christoph Ehmann in Der Spiegel, February 10, 1969.
[43] P.-J. Proudhon, Philosophic du Progrès (1853), 1946, pp. 27-30, 49, and De la Justice (1858), 1930, I, p. 238, respectively. See also William H. Harbold, “Progressive Humanity: in the Philosophy of P.-J. Proudhon,” Review of Politics, January, 1969.
[44] Alexander Herzen is quoted here from Isaiah Berlin’s “Introduction” to Franco Venturi, Roots of Revolutions, New York, 1966.
[45] “Idea for a Universal History with Cosmopolitan Intent,” Third Principle, in The Philosophy of Kant, Modern Library edition.
[46] For an excellent discussion of the obvious fallacies in this position, see Robert A. Nisbet, “The Year 2000 and All That,” in Commentary, June, 1968, and the ill-tempered critical remarks in the September issue.
[48] The incident is reported without comment by Wolin and Schaar, op. cit. See also Peter Barnes’s report ” ‘An Outcry’: Thoughts on Being Tear Gassed,” in Newsweek, June 2, 1969.
[49] Spender (op. cit., p. 45) reports that the French students during the May incidents in Paris “refused categorically the ideology of ‘output’ [rendement], of ‘progress’ and such-called pseudo-forces.” In America, this is not yet the case as far as progress is concerned. We are still surrounded by talk about “progressive” and “regressive” forces, “progressive” and “repressive tolerance,” and the like.
[50] For a splendid exemplification of these not merely superfluous but pernicious enterprises, see Edmund Wilson, The Fruits of the MLA, New York, 1968.
This work is under copyright and cannot be reproduced in its entirety. I have selected this passage as it discusses the issue on the main blog – link. You can buy the book on Amazon or your local bookstore (support local bookstores while they are still in existence!).
Strepsiades
Phidippides
Servant of Strepsiades
Disciples of Socrates
Socrates
Just discourse
Unjust discourse
Pasias, a Money-lender
Amynias, another Money-lender
Chorus of clouds
Scene In the background are two houses, that of Strepsiades and that of Socrates, the Thoughtery. The latter is small and dingy; the interior of the former is shown and two beds are seen, each occupied.
Strepsiades sitting up
Great gods! will these nights never end? will daylight never come? I heard the cock crow long ago and my slaves are snoring still! Ah! Ah! It wasn’t like this formerly. Curses on the war! has it not done me ills enough? Now I may not even chastise my own slaves. Again there’s this brave lad, who never wakes the whole long night, but, wrapped in his five coverlets, farts away to his heart’s content. He lies down
Come! let me nestle in well and snore too, if it be possible….oh! misery, it’s vain to think of sleep with all these expenses, this stable, these debts, which are devouring me, thanks to this fine cavalier, who only knows how to look after his long locks, to show himself off in his chariot and to dream of horses! And I, I am nearly dead, when I see the moon bringing the third decade in her train and my liability falling due….Slave! light the lamp and bring me my tablets. The slave obeys.
Who are all my creditors? Let me see and reckon up the interest. What is it I owe?….Twelve minae to Pasias….What! twelve minae to Pasias?….Why did I borrow these? Ah! I know! It was to buy that thoroughbred, which cost me so much. How I should have prized the stone that had blinded him!
Phidippides in his sleep
That’s not fair, Philo! Drive your chariot straight, I say.
Strepsiades
This is what is destroying me. He raves about horses, even in his sleep.
Phidippides still sleeping
How many times round the track is the race for the chariots of war?
Strepsiades
It’s your own father you are driving to death….to ruin. Come! what debt comes next, after that of Pasias?….Three minae to Amynias for a chariot and its two wheels.
Phidippides still asleep
Give the horse a good roll in the dust and lead him home.
Strepsiades
Ah! wretched boy! it’s my money that you are making roll. My creditors have distrained on my goods, and here are others again, who demand security for their interest.
Phidippides awaking
What is the matter with you, father, that you groan and turn about the whole night through?
Strepsiades
I have a bum-bailiff in the bedclothes biting me.
Phidippides
For pity’s sake, let me have a little sleep. He turns over.
Strepsiades
Very well, sleep on! but remember that all these debts will fall back on your shoulders. Oh! curses on the go-between who made me marry your mother! I lived so happily in the country, a commonplace, everyday life, but a good and easy one-had not a trouble, not a care, was rich in bees, in sheep and in olives. Then indeed I had to marry the niece of Megacles, the son of Megacles; I belonged to the country, she was from the town; she was a haughty, extravagant woman, a true Coesyra. On the nuptial day, when I lay beside her, I was reeking of the dregs of the wine-cup, of cheese and of wool; she was redolent with essences, saffron, voluptuous kisses, the love of spending, of good cheer and of wanton delights. I will not say she did nothing; no, she worked hard…to ruin me, and pretending all the while merely to be showing her the cloak she had woven for me, I said, “Wife you go too fast about your work, your threads are too closely woven and you use far too much wool.” A slave enters with a lamp.
Slave
There is no more oil in the lamp.
Strepsiades
Why then did you light such a thirsty lamp? Come here, I am going to beat you.
Slave
What for?
Strepsiades
Because you have put in too thick a wick….Later, when we had this boy, what was to be his name? It was the cause of much quarrelling with my loving wife. She insisted on having some reference to a horse in his name, that he should be called Xanthippus, Charippus or Callippides. I wanted to name him Phidonides after his grandfather. We disputed long, and finally agreed to style him Phidippides….She used to fondle and coax him, saying, “Oh! what a joy it will be to me when you have grown up, to see you, like my father, Megacles, clothed in purple and standing up straight in your chariot driving your steeds toward the town.” And I would say to him, “When, like your father, you will go, dressed in a skin, to fetch back your goats from Phelleus.” Alas! he never listened to me and his madness for horses has shattered my fortune. He gets out of bed.
But by dint of thinking the livelong night, I have discovered a road to salvation, both miraculous and divine. If he will but follow it, I shall be out of my trouble! First, however, he must be awakened, but it must be done as gently as possible. How shall I manage it? Phidippides! my little Phidippides!
Phidippides awaking again
What is it, father?
Strepsiades
Kiss me and give me your hand.
Phidippides getting up and doing as his father requests
There! What’s it all about?
Strepsiades
Tell me! do you love me?
Phidippides
By Posidon, the equestrian Posidon! yes, I swear I do.
Strepsiades
Oh, do not, I pray you, invoke this god of horses; he is the one who is the cause of all my cares. But if you really love me, and with your whole heart, my boy, believe me.
Phidippides
Believe you? about what?
Strepsiades
Alter your habits forthwith and go and learn what I tell you.
Phidippides
Say on, what are your orders?
Strepsiades
Will you obey me ever so little?
Phidippides
By Bacchus, I will obey you.
Strepsiades
Very well then! Look this way. Do you see that little door and that little house?
Phidippides
Yes, father. But what are you driving at?
Strepsiades
That is the Thoughtery of wise souls. There they prove that we are coals enclosed on all sides under a vast snuffer, which is the sky. If well paid, these men also teach one how to gain law-suits, whether they be just or not.
Phidippides
What do they call themselves?
Strepsiades
I do not know exactly, but they are deep thinkers and most admirable people.
Phidippides
Bah! the wretches! I know them; you mean those quacks with pale faces, those barefoot fellows, such as that miserable Socrates and Chaerephon?
Strepsiades
Silence! say nothing foolish! If you desire your father not to die of hunger, join their company and let your horses go.
Phidippides
No, by Bacchus! even though you gave me the pheasants that Leogoras raises.
Strepsiades
Oh! my beloved son, I beseech you, go and follow their teachings.
Phidippides
And what is it I should learn?
Strepsiades
It seems they have two courses of reasoning, the true and the false, and that, thanks to the false, the worst law-suits can be gained. If then you learn this science, which is false, I shall not have to pay an obolus of all the debts I have contracted on your account.
Phidippides
No, I will not do it. I should no longer dare to look at our gallant horsemen, when I had so ruined my tan.
Strepsiades
Well then, by Demeter! I will no longer support you, neither you, nor your team, nor your saddle-horse. Go and hang yourself, I turn you out of house and home.
Phidippides
My uncle Megacles will not leave me without horses; I shall go to him and laugh at your anger. He departs. Strepsiades goes over to Socrates’ house.
Strepsiades
One rebuff shall not dishearten me. With the help of the gods I will enter the Thoughtery and learn myself. He hesitates.
But at my age, memory has gone and the mind is slow to grasp things. How can all these fine distinctions, these subtleties be learned? Making up his mind
Bah! why should I dally thus instead of rapping at the door? Slave, slave! He knocks and calls.
A disciple from within
A plague on you! Who are you?
Strepsiades
Strepsiades, the son of Phido, of the deme of Cicynna.
Disciple coming out of the door
You are nothing but an ignorant and illiterate fellow to let fly at the door with such kicks. You have brought on a miscarriage-of an idea!
Strepsiades
Pardon me, please; for I live far away from here in the country. But tell me, what was the idea that miscarried?
Disciple
I may not tell it to any but a disciple.
Strepsiades
Then tell me without fear, for I have come to study among you.
Disciple
Very well then, but reflect, that these are mysteries. Lately, a flea bit Chaerephon on the brow and then from there sprang on to the head of Socrates. Socrates asked Chaerephon, “How many times the length of its legs does a flea jump?”
Strepsiades
And how ever did he go about measuring it?
Disciple
Oh! it was most ingenious! He melted some wax, seized the flea and dipped its two feet in the wax, which, when cooled, left them shod with true Persian slippers. These he took off and with them measured the distance.
Strepsiades
Ah! great Zeus! what a brain! what subtlety!
Disciple
I wonder what then would you say, if you knew another of Socrates’ contrivances?
Strepsiades
What is it? Pray tell me.
Disciple
Chaerephon of the deme of Sphettia asked him whether he thought a gnat buzzed through its proboscis or through its anus.
Strepsiades
And what did he say about the gnat?
Disciple
He said that the gut of the gnat was narrow, and that, in passing through this tiny passage, the air is driven with force towards the breech; then after this slender channel, it encountered the rump, which was distended like a trumpet, and there it resounded sonorously.
Strepsiades
So the arse of a gnat is a trumpet. Oh! what a splendid arsevation! Thrice happy Socrates! It would not be difficult to succeed in a law-suit, knowing so much about a gnat’s guts!
Disciple
Not long ago a lizard caused him the loss of a sublime thought.
Strepsiades
In what way, please?
Disciple
One night, when he was studying the course of the moon and its revolutions and was gazing open-mouthed at the heavens, a lizard crapped upon him from the top of the roof.
Strepsiades
A lizard crapping on Socrates! That’s rich!
Disciple
Last night we had nothing to eat.
Strepsiades
Well, what did he contrive, to secure you some supper?
Disciple
He spread over the table a light layer of cinders, bending an iron rod the while; then he took up a pair of compasses and at the same moment unhooked a piece of the victim which was hanging in the palaestra.
Strepsiades
And we still dare to admire Thales! Open, open this home of knowledge to me quickly! Haste, haste to show me Socrates; I long to become his disciple. But do please open the door. The door opens, revealing the interior of the Thoughtery, in which the Disciples of Socrates are seen in various postures of meditation and study; they are pale and emaciated creatures.
Ah! by Heracles! what country are those animals from?
Disciple
Why, what are you astonished at? What do you think they resemble?
Strepsiades
The captives of Pylos. But why do they look so fixedly on the ground?
Disciple
They are seeking for what is below the ground.
Strepsiades
Ah! they’re looking for onions. Do not give yourselves so much trouble; I know where there are some, fine big ones. But what are those fellows doing, bent all double?
Disciple
They are sounding the abysses of Tartarus.
Strepsiades
And what are their arses looking at in the heavens?
Disciple
They are studying astronomy on their own account. But come in so that the master may not find us here.
Strepsiades
Not yet; not yet; let them not change their position. I want to tell them my own little matter.
Disciple
But they may not stay too long in the open air and away from school.
Strepsiades pointing to a celestial globe
In the name of all the gods, what is that? Tell me.
Disciple
That is astronomy.
Strepsiades pointing to a map
And that?
Disciple
Geometry.
Strepsiades
What is that used for?
Disciple
To measure the land.
Strepsiades
But that is apportioned by lot.
Disciple
No, no, I mean the entire earth.
Strepsiades
Ah! what a funny thing! How generally useful indeed is this invention!
Disciple
There is the whole surface of the earth. Look! Here is Athens.
Strepsiades
Athens! you are mistaken; I see no courts in session.
Disciple
Nevertheless it is really and truly the Attic territory.
Strepsiades
And where are my neighbours of Cicynna?
Disciple
They live here. This is Euboea; you see this island, that is so long and narrow.
Strepsiades
I know. Because we and Pericles have stretched it by dint of squeezing it. And where is Lacedaemon?
Disciple
Lacedaemon? Why, here it is, look.
Strepsiades
How near it is to us! Think it well over, it must be removed to a greater distance.
Disciple
But, by Zeus, that is not possible.
Strepsiades
Then, woe to you! and who is this man suspended up in a basket?
Disciple
That’s himself.
Strepsiades
Who’s himself?
Disciple
Socrates.
Strepsiades
Socrates! Oh! I pray you, call him right loudly for me.
Disciple
Call him yourself; I have no time to waste. He departs. The machine swings in Socrates in a basket.
Strepsiades
Socrates! my little Socrates!
Socrates loftily
Mortal, what do you want with me?
Strepsiades
First, what are you doing up there? Tell me, I beseech you.
Socrates POMPOUSLY
I am traversing the air and contemplating the sun.
Strepsiades
Thus it’s not on the solid ground, but from the height of this basket, that you slight the gods, if indeed….
Socrates
I have to suspend my brain and mingle the subtle essence of my mind with this air, which is of the like nature, in order clearly to penetrate the things of heaven. I should have discovered nothing, had I remained on the ground to consider from below the things that are above; for the earth by its force attracts the sap of the mind to itself. It’s just the same with the watercress.
Strepsiades
What? Does the mind attract the sap of the watercress? Ah! my dear little Socrates, come down to me! I have come to ask you for lessons.
Socrates descending
And for what lessons?
Strepsiades
I want to learn how to speak. I have borrowed money, and my merciless creditors do not leave me a moment’s peace; all my goods are at stake.
Socrates
And how was it you did not see that you were getting so much into debt?
Strepsiades
My ruin has been the madness for horses, a most rapacious evil; but teach me one of your two methods of reasoning, the one whose object is not to repay anything, and, may the gods bear witness, that I am ready to pay any fee you may name.
Socrates
By which gods will you swear? To begin with, the gods are not a coin current with us.
Strepsiades
But what do you swear by then? By the iron money of Byzantium?
Socrates
Do you really wish to know the truth of celestial matters?
Strepsiades
Why, yes, if it’s possible.
Socrates
….and to converse with the clouds, who are our genii?
Strepsiades
Without a doubt.
Socrates
Then be seated on this sacred couch.
Strepsiades sitting down
I am seated.
Socrates
Now take this chaplet.
Strepsiades
Why a chaplet? Alas! Socrates, would you sacrifice me, like Athamas?
Socrates
No, these are the rites of initiation.
Strepsiades
And what is it I am to gain?
Socrates
You will become a thorough rattle-pate, a hardened old stager, the fine flour of the talkers….But come, keep quiet.
Strepsiades
By Zeus! That’s no lie! Soon I shall be nothing but wheat-flour, if you powder me in that fashion.
Socrates
Silence, old man, give heed to the prayers. In an hierophantic tone
Oh! most mighty king, the boundless air, that keepest the earth suspended in space, thou bright Aether and ye venerable goddesses, the Clouds, who carry in your loins the thunder and the lightning, arise, ye sovereign powers and manifest yourselves in the celestial spheres to the eyes of your sage.
Strepsiades
Not yet! Wait a bit, till I fold my mantle double, so as not to get wet. And to think that I did not even bring my travelling cap! What a misfortune!
Socrates ignoring this
Come, oh! Clouds, whom I adore, come and show yourselves to this man, whether you be resting on the sacred summits of Olympus, crowned with hoar-frost, or tarrying in the gardens of Ocean, your father, forming sacred choruses with the Nymphs; whether you be gathering the waves of the Nile in golden vases or dwelling in the Maeotic marsh or on the snowy rocks of Mimas, hearken to my prayer and accept my offering. May these sacrifices be pleasing to you. Amidst rumblings of thunder the Chorus of clouds appears.
Chorus singing
Eternal Clouds, let us appear; let us arise from the roaring depths of Ocean, our father; let us fly towards the lofty mountains, spread our damp wings over their forest-laden summits, whence we will dominate the distant valleys, the harvest fed by the sacred earth, the murmur of the divine streams and the resounding waves of the sea, which the unwearying orb lights up with its glittering beams. But let us shake off the rainy fogs, which hide our immortal beauty and sweep the earth from afar with our gaze.
Socrates
Oh, venerated goddesses, yes, you are answering my call! To Strepsiades.
Did you hear their voices mingling with the awful growling of the thunder?
Strepsiades
Oh! adorable Clouds, I revere you and I too am going to let off my thunder, so greatly has your own affrighted me. He farts.
Faith! whether permitted or not, I must, I must crap!
Socrates
No scoffing; do not copy those damned comic poets. Come, silence! a numerous host of goddesses approaches with songs.
Chorus singing
Virgins, who pour forth the rains, let us move toward Attica, the rich country of Pallas, the home of the brave; let us visit the dear land of Cecrops, where the secret rites are celebrated, where the mysterious sanctuary flies open to the initiate…. What victims are offered there to the deities of heaven! What glorious temples! What statues! What holy prayers to the rulers of Olympus! At every season nothing but sacred festivals, garlanded victims, is to be seen. Then Spring brings round again the joyous feasts of Dionysus, the harmonious contests of the choruses and the serious melodies of the flute.
Strepsiades
By Zeus! Tell me, Socrates, I pray you, who are these women, whose language is so solemn; can they be demi-goddesses?
Socrates
Not at all. They are the Clouds of heaven, great goddesses for the lazy; to them we owe all, thoughts, speeches, trickery, roguery, boasting, lies, sagacity.
Strepsiades
Ah! that was why, as I listened to them, my mind spread out its wings; it burns to babble about trifles, to maintain worthless arguments, to voice its petty reasons, to contradict, to tease some opponent. But are they not going to show themselves? I should like to see them, were it possible.
Socrates
Well, look this way in the direction of Parnes; I already see those who are slowly descending.
Strepsiades
But where, where? Show them to me.
Socrates
They are advancing in a throng, following an oblique path across the dales and thickets.
Strepsiades
Strange! I can see nothing.
Socrates
There, close to the entrance.
Strepsiades
Hardly, if at all, can I distinguish them.
Socrates
You must see them clearly now, unless your eyes are filled with gum as thick as pumpkins.
Strepsiades
Aye, undoubtedly! Oh! the venerable goddesses! Why, they fill up the entire stage.
Socrates
And you did not know, you never suspected, that they were goddesses?
Strepsiades
No, indeed; I thought the Clouds were only fog, dew and vapour.
Socrates
But what you certainly do not know is that they are the support of a crowd of quacks, the diviners, who were sent to Thurium, the notorious physicians, the well-combed fops, who load their fingers with rings down to the nails, and the braggarts, who write dithyrambic verses, all these are idlers whom the Clouds provide a living for, because they sing them in their verses.
Strepsiades
It is then for this that they praise “the rapid flight of the moist clouds, which veil the brightness of day” and “the waving locks of the hundred-headed Typho” and “the impetuous tempests, which float through the heavens, like birds of prey with aerial wings loaded with mists” and “the rains, the dew, which the clouds outpour.” As a reward for these fine phrases they bolt well-grown, tasty mullet and delicate thrushes.
Socrates
Yes, thanks to these. And is it not right and meet?
Strepsiades
Tell me then why, if these really are the Clouds, they so very much resemble mortals. This is not their usual form.
Socrates
What are they like then?
Strepsiades
I don’t know exactly; well, they are like great packs of wool, but not like women-no, not in the least….And these have noses.
Socrates
Answer my questions.
Strepsiades
Willingly! Go on, I am listening.
Socrates
Have you not sometimes seen clouds in the sky like a centaur, a leopard, a wolf or a bull?
Strepsiades
Why, certainly I have, but what of that?
Socrates
They take what metamorphosis they like. If they see a debauchee with long flowing locks and hairy as a beast, like the son of Xenophantes, they take the form of a Centaur in derision of his shameful passion.
Strepsiades
And when they see Simon, that thiever of public money, what do they do then?
Socrates
To picture him to the life, they turn at once into wolves.
Strepsiades
So that was why yesterday, when they saw Cleonymus, who cast away his buckler because he is the veriest poltroon amongst men, they changed into deer.
Socrates
And to-day they have seen Clisthenes; you see….they are women
Strepsiades
Hail, sovereign goddesses, and if ever you have let your celestial voice be heard by mortal ears, speak to me, oh! speak to me, ye all-powerful queens.
Chorus-leader
Hail! veteran of the ancient times, you who burn to instruct yourself in fine language. And you, great high-priest of subtle nonsense, tell us; your desire. To you and Prodicus alone of all the hollow orationers of to-day have we lent an ear-to Prodicus, because of his knowledge and his great wisdom, and to you, because you walk with head erect, a confident look, barefooted, resigned to everything and proud of our protection.
Strepsiades
Oh! Earth! What august utterances! how sacred! how wondrous!
Socrates
That is because these are the only goddesses; all the rest are pure myth.
Strepsiades
But by the Earth! is our father, Zeus, the Olympian, not a god?
Socrates
Zeus! what Zeus! Are you mad? There is no Zeus.
Strepsiades
What are you saying now? Who causes the rain to fall? Answer me that!
Socrates
Why, these, and I will prove it. Have you ever seen it raining without clouds? Let Zeus then cause rain with a clear sky and without their presence!
Strepsiades
By Apollo! that is powerfully argued! For my own part, I always thought it was Zeus pissing into a sieve. But tell me, who is it makes the thunder, which I so much dread?
Socrates
These, when they roll one over the other.
Strepsiades
But how can that be? you most daring among men!
Socrates
Being full of water, and forced to move along, they are of necessity precipitated in rain, being fully distended with moisture from the regions where they have been floating; hence they bump each other heavily and burst with great noise.
Strepsiades
But is it not Zeus who forces them to move?
Socrates
Not at all; it’s the aerial Whirlwind.
Strepsiades
The Whirlwind! ah! I did not know that. So Zeus, it seems, has no existence, and it’s the Whirlwind that reigns in his stead? But you have not yet told me what makes the roll of the thunder?
Socrates
Have you not understood me then? I tell you, that the Clouds, when full of rain, bump against one another, and that, being inordinately swollen out, they burst with a great noise.
Strepsiades
How can you make me credit that?
Socrates
Take yourself as an example. When you have heartily gorged on stew at the Panathenaea, you get throes of stomach-ache and then suddenly your belly resounds with prolonged rumbling.
Strepsiades
Yes, yes, by Apollo I suffer, I get colic, then the stew sets to rumbling like thunder and finally bursts forth with a terrific noise. At first, it’s but a little gurgling pappax, pappax! then it increases, papapappax! and when I take my crap, why, it’s thunder indeed, papapappax! pappax!! papapappax!!! just like the clouds.
Socrates
Well then, reflect what a noise is produced by your belly, which is but small. Shall not the air, which is boundless, produce these mighty claps of thunder?
Strepsiades
And this is why the names are so much alike: crap and clap. But tell me this. Whence comes the lightning, the dazzling flame, which at times consumes the man it strikes, at others hardly singes him. Is it not plain, that Zeus is hurling it at the perjurers?
Socrates
Out upon the fool! the driveller! he still savours of the golden age! If Zeus strikes at the perjurers, why has he not blasted Simon, Cleonymus and Theorus? Of a surety, greater perjurers cannot exist. No, he strikes his own temple, and Sunium, the promontory of Athens, and the towering oaks. Now, why should he do that? An oak is no perjurer.
Strepsiades
I cannot tell, but it seems to me well argued. What is the lightning then?
Socrates
When a dry wind ascends to the Clouds and gets shut into them, it blows them out like a bladder; finally, being too confined, it bursts them, escapes with fierce violence and a roar to flash into flame by reason of its own impetuosity.
Strepsiades
Ah, that’s just what happened to me one day. It was at the feast of Zeus! I was cooking a sow’s belly for my family and I had forgotten to slit it open. It swelled out and, suddenly bursting, discharged itself right into my eyes and burnt my face.
Leader of the chorus
Oh, mortal, you who desire to instruct yourself in our great wisdom, the Athenians, the Greeks will envy you your good fortune. Only you must have the memory and ardour for study, you must know how to stand the tests, hold your own, go forward without feeling fatigue, caring but little for food, abstaining from wine, gymnastic exercises and other similar follies, in fact, you must believe as every man of intellect should, that the greatest of all blessings is to live and think more clearly than the vulgar herd, to shine in the contests of words.
Strepsiades
If it be a question of hardiness for labour, of spending whole nights at work, of living sparingly, of fighting my stomach and only eating chickpeas, rest assured, I am as hard as an anvil.
Socrates
Henceforward, following our example, you will recognize no other gods but Chaos, the Clouds and the Tongue, these three alone.
Strepsiades
I would not speak to the others, even if I met them in the street; not a single sacrifice, not a libation, not a grain of incense for them!
Leader of the chorus
Tell us boldly then what you want of us; you cannot fail to succeed. If you honour and revere us and if you are resolved to become a clever man.
Strepsiades
Oh, sovereign goddesses, it is only a very small favour that I ask of you; grant that I may outdistance all the Greeks by a hundred stadia in the art of speaking.
Leader of the chorus
We grant you this, and henceforward no eloquence shall more often succeed with the people than your own.
Strepsiades
May the gods shield me from possessing great eloquence! That’s not what I want. I want to be able to turn bad law-suits to my own advantage and to slip through the fingers of my creditors.
Leader of the chorus
It shall be as you wish, for your ambitions are modest. Commit yourself fearlessly to our ministers, the sophists.
Strepsiades
This I will do, for I trust in you. Moreover there is no drawing back, what with these cursed horses and this marriage, which has eaten up my vitals. More and more volubly from here to the end of speech
So let them do with me as they will; I yield my body to them. Come blows, come hunger, thirst, heat or cold, little matters it to me; they may flay me, if I only escape my debts, if only I win the reputation of being a bold rascal, a fine speaker, impudent, shameless, a braggart, and adept at stringing lies, an old stager at quibbles, a complete table of laws, a thorough rattle, a fox to slip through any hole; supple as a leather strap, slippery as an eel, an artful fellow, a blusterer, a villain; a knave with a hundred faces, cunning, intolerable, a gluttonous dog. With such epithets do I seek to be greeted; on these terms they can treat me as they choose, and, if they wish, by Demeter! they can turn me into sausages and serve me up to the philosophers.
Chorus singing
Here have we a bold and well-disposed pupil indeed. When we have taught you, your glory among the mortals will reach even to the skies.
Strepsiades singing
Wherein will that profit me?
Chorus singing
You will pass your whole life among us and will be the most envied of men.
Strepsiades singing
Shall I really ever see such happiness?
Chorus singing
Clients will be everlastingly besieging your door in crowds, burning to get at you, to explain their business to you and to consult you about their suits, which, in return for your ability, will bring you in great sums.
Leader of the chorus
But, Socrates, begin the lessons you want to teach this old man; rouse his mind, try the strength of his intelligence.
Socrates
Come, tell me the kind of mind you have; it’s important that I know this, that I may order my batteries against you in the right fashion.
Strepsiades
Eh, what! in the name of the gods, are you purposing to assault me then?
Socrates
No. I only wish to ask you some questions. Have you any memory?
Strepsiades
That depends: if anything is owed me, my memory is excellent, but if I owe, alas! I have none whatever.
Socrates
Have you a natural gift for speaking?
Strepsiades
For speaking, no; for cheating, yes.
Socrates
How will you be able to learn then?
Strepsiades
Very easily, have no fear.
Socrates
Thus, when I throw forth some philosophical thought anent things celestial., you will seize it in its very flight?
Strepsiades
Then I am to snap up wisdom much as a dog snaps up a morsel?
Socrates aside
Oh! the ignoramus! the barbarian! to Strepsiades
I greatly fear, old man, it will be necessary for me to have recourse to blows. Now, let me hear what you do when you are beaten.
Strepsiades
I receive the blow, then wait a moment, take my witnesses and finally summon my assailant at law.
Socrates
Come, take off your cloak.
Strepsiades
Have I robbed you of anything?
Socrates
No. but the usual thing is to enter the school without your cloak.
Strepsiades
But I have not come here to look for stolen goods.
Socrates
Off with it, fool!
Strepsiades He obeys.
Tell me, if I prove thoroughly attentive and learn with zeal, which O; your disciples shall I resemble, do you think?
Socrates
You will be the image of Chaerephon.
Strepsiades
Ah! unhappy me! Shall I then be only half alive?
Socrates
A truce to this chatter! follow me and no more of it.
Strepsiades
First give me a honey-cake, for to descend down there sets me all a-tremble; it looks like the cave of Trophonius.
Socrates
But get in with you! What reason have you for thus dallying at the door? They go into the Thoughtery.
Leader of the chorus
Good luck! you have courage; may you succeed, you, who, though already so advanced in years, wish to instruct your mind with new studies and practise it in wisdom! The Chorus turns and faces the Audience.
Spectators! By Bacchus, whose servant I am, I will frankly tell you the truth. May I secure both victory and renown as certainly as I hold you for adept critics and as I regard this comedy as my best. I wished to give you the first view of a work, which had cost me much trouble, but which I withdrew, unjustly beaten by unskilful rivals. It is you, oh, enlightened public, for whom I have prepared my piece, that I reproach with this. Nevertheless I shall never willingly cease to seek the approval of the discerning. I have not forgotten the day, when men, whom one is happy to have for an audience, received my Virtuous Young Man and my Paederast with so much favour in this very place. Then as yet virgin, my Muse had not attained the age for maternity; she had to expose her first-born for another to adopt, and it has since grown up under your generous patronage. Ever since you have as good as sworn me your faithful alliance. Thus, like the Electra of the poets, my comedy has come to seek you to-day, hoping again to encounter such enlightened spectators. As far away as she can discern her Orestes, she will be able to recognize him by his curly head. And note her modest demeanour! She has not sewn on a piece of hanging leather, thick and reddened at the end, to cause laughter among the children; she does not rail at the bald, neither does she dance the cordax; no old man is seen, who, while uttering his lines, batters his questioner with a stick to make his poor jests pass muster. She does not rush upon the scene carrying a torch and screaming, ‘Iou! Iou!’ No, she relies upon herself and her verses….My value is so well known, that I take no further pride in it. I do not seek to deceive you, by reproducing the same subjects two or three times; I always invent fresh themes to present before you, themes that have no relation to each other and that are all clever. I attacked Cleon to his face and when he was all-powerful; but he has fallen, and now I have no desire to kick him when he is down. My rivals, on the contrary, now that this wretched Hyperbolus has given them the cue, have never ceased setting upon both him and his mother. First Eupolis presented his ‘Maricas’; this was simply my ‘Knights,’ whom this plagiarist had clumsily furbished up again by adding to the piece an old drunken woman, so that she might dance the cordax. It was an old idea, taken from Phrynichus, who caused his old hag to be devoured by a monster of the deep. Then Hermippus fell foul of Hyperbolus and now all the others fall upon him and repeat my comparison of the eels. May those who find amusement in their pieces not be pleased with mine, but as for you, who love and applaud my inventions, why, posterity will praise your good taste.
First semi-chorus singing
Oh, ruler of Olympus, all-powerful king of the gods, great Zeus, it is thou whom I first invoke; protect this chorus; and thou too, Posidon, whose dread trident upheaves at the will of thy anger both the bowels of the earth and the salty waves of the ocean. I invoke my illustrious father, the divine Aether, the universal sustainer of life, and Phoebus, who, from the summit of his chariot, sets the world aflame with his dazzling rays, Phoebus, a mighty deity amongst the gods and adored amongst mortals.
Leader of first semi-chorus
Most wise spectators, lend us all your attention. Give heed to our just reproaches. There exist no gods to whom this city owes more than it does to us, whom alone you forget. Not a sacrifice, not a libation is there for those who protect you! Have you decreed some mad expedition? Well! we thunder or we fall down in rain. When you chose that enemy of heaven, the Paphlagonian tanner, for a general, we knitted our brow, we caused our wrath to break out; the lightning shot forth, the thunder pealed, the moon deserted her course and the sun at once veiled his beam threatening, no longer to give you light, if Cleon became general. Nevertheless you elected him; it is said, Athens never resolves upon some fatal step but the gods turn these errors into her greatest gain. Do you wish that his election should even now be a success for you? It is a very simple thing to do; condemn this rapacious gull named Cleon for bribery and extortion, fit a wooden collar tight round his neck, and your error will be rectified and the commonweal will at once regain its old prosperity.
Second semi-chorus singing
Aid me also, Phoebus, god of Delos, who reignest on the cragged peaks of Cynthia; and thou, happy virgin, to whom the Lydian damsels offer pompous sacrifice in a temple; of gold; and thou, goddess of our country, Athene, armed with the aegis, the protectress of Athens; and thou, who, surrounded by the bacchants of Delphi; roamest over the rocks of Parnassus shaking the flame of thy resinous torch, thou, Bacchus, the god of revel and joy.
Leader of second semi-chorus
As we were preparing to come here, we were hailed by the Moon and were charged to wish joy and happiness both to the Athenians and to their allies; further, she said that she was enraged and that you treated her very shamefully, her, who does not pay you in words alone, but who renders you all real benefits. Firstly, thanks to her, you save at least a drachma each month for lights, for each, as he is leaving home at night, says, “Slave, buy no torches, for the moonlight is beautiful,”-not to name a thousand other benefits. Nevertheless you do not reckon the days correctly and your calendar is naught but confusion. Consequently the gods load her with threats each time they get home and are disappointed of their meal, because the festival has not been kept in the regular order of time. When you should be sacrificing, you are putting to the torture or administering justice. And often, we others, the gods, are fasting in token of mourning for the death of Memnon or Sarpedon, while you are devoting yourselves to joyous libations. It is for this, that last year, when the lot would have invested Hyperbolus with the duty of Amphictyon, we took his crown from him, to teach him that time must be divided according to the phases of the moon.
Socrates coming out
By Respiration, the Breath of Life! By Chaos! By the Air! I have never seen a man so gross, so inept, so stupid, so forgetful. All the little quibbles, which I teach him, he forgets even before he has learnt them. Yet I will not give it up, I will make him come out here into the open air. Where are you, Strepsiades? Come, bring your couch out here.
Strepsiades from within
But the bugs will not allow me to bring it.
Socrates
Have done with such nonsense! place it there and pay attention.
Strepsiades coming out, with the bed
Well, here I am.
Socrates
Good! Which science of all those you have never been taught, do you wish to learn first? The measures, the rhythms or the verses?
Strepsiades
Why, the measures; the flour dealer cheated me out of two choenixes the other day.
Socrates
It’s not about that I ask you, but which, according to you, is the best measure, the trimeter or the tetrameter?
Strepsiades
The one I prefer is the semisextarius.
Socrates
You talk nonsense, my good fellow.
Strepsiades
I will wager your tetrameter is the semisextarius.
Socrates
Plague seize the dunce and the fool! Come, perchance you will learn the rhythms quicker.
Strepsiades
Will the rhythms supply me with food?
Socrates
First they will help you to be pleasant in company, then to know what is meant by enhoplian rhythm and what by the dactylic.
Strepsiades
Of the dactyl? I know that quite well.
Socrates
What is it then, other than this finger here?
Strepsiades
Formerly, when a child, I used this one.
Socrates
You are as low-minded as you are stupid.
Strepsiades
But, wretched man, I do not want to learn all this.
Socrates
Then what do you want to know?
Strepsiades
Not that, not that, but the art of false reasoning.
Socrates
But you must first learn other things. Come, what are the male quadrupeds?
Strepsiades
Oh! I know the males thoroughly. Do you take me for a fool then? The ram, the buck, the bull, the dog, the pigeon.
Socrates
Do you see what you are doing; is not the female pigeon called the same as the male?
Strepsiades
How else? Come now!
Socrates
How else? With you then it’s pigeon and pigeon!
Strepsiades
That’s right, by Posidon! but what names do you want me to give them?
Socrates
Term the female pigeonnette and the male pigeon.
Strepsiades
Pigeonnette! hah! by the Air! That’s splendid! for that lesson bring out your kneading-trough and I will fill him with flour to the brim.
Socrates
There you are wrong again; you make trough masculine and it should be feminine.
Strepsiades
What? if I say, him, do I make the trough masculine?
Socrates
Assuredly! would you not say him for Cleonymus?
Strepsiades
Well?
Socrates
Then trough is of the same gender as Cleonymus?
Strepsiades
My good man! Cleonymus never had a kneading-trough; he used a round mortar for the purpose. But come, tell me what I should say!
Socrates
For trough you should say her as you would for Socrates.
Strepsiades
Her?
Socrates
In this manner you make it truly female.
Strepsiades
That’s it! Her for trough and her for Cleonymus.
SOCRATE,”
Now I must teach you to distinguish the masculine proper names from those that are feminine.
Strepsiades
They are countless-Philoxenus, Melesias, Amynias.
Socrates
But, wretched man, the last two are not masculine.
Strepsiades
You do not count them as masculine?
Socrates
Not at all. If you met Amynias, how would you hail him?
Strepsiades
How? Why, I should shout, “Hi, there, Amynia!
Socrates
Do you see? it’s a female name that you give him.
Strepsiades
And is it not rightly done, since he refuses military service? But what use is there in learning what we all know?
Socrates
You know nothing about it. Come, lie down there.
Strepsiades
What for?
Socrates
Ponder awhile over matters that interest you.
Strepsiades
Oh! I pray you, not there but, if I must lie down and ponder, let me lie on the ground.
Socrates
That’s out of the question. Come! on the couch!
Strepsiades as he lies down
What cruel fate! What a torture the bugs will this day put me to! Socrates turns aside.
Chorus singing
Ponder and examine closely, gather your thoughts together, let your mind turn to every side of things; if you meet with a difficulty, spring quickly to some other idea; above all, keep your eyes away from all gentle sleep.
Strepsiades singing
Ow, Wow, Wow, Wow is me!
Chorus singing
What ails you? why do you cry so?
Strepsiades
Oh! I am a dead man! Here are these cursed Corinthians advancing upon me from all corners of the couch; they are biting me, they are gnawing at my sides, they are drinking all my blood, they are yanking of my balls, they are digging into my arse, they are killing me!
Leader of the chorus
Not so much wailing and clamour, if you please.
Strepsiades
How can I obey? I have lost my money and my complexion, my blood and my slippers, and to cap my misery, I must keep awake on this couch, when scarce a breath of life is left in me. A brief interval of silence ensues.
Socrates
Well now! what are you doing? are you reflecting?
Strepsiades
Yes, by Posidon!
Socrates
What about?
Strepsiades
Whether the bugs will entirely devour me.
Socrates
May death seize you, accursed man! He turns aside again.
Strepsiades
Ah it has already.
Socrates
Come, no giving way! Cover up your head; the thing to do is to find an ingenious alternative.
Strepsiades
An alternative! ah! I only wish one would come to me from within these coverlets! Another interval of silence ensues.
Socrates
Wait! let us see what our fellow is doing! Ho! are you asleep?
Strepsiades
No, by Apollo!
Socrates
Have you got hold of anything?
Strepsiades
No, nothing whatever.
Socrates
Nothing at all?
Strepsiades
No, nothing except my tool, which I’ve got in my hand.
Socrates
Aren’t you going to cover your head immediately and ponder?
Strepsiades
On what? Come, Socrates, tell me.
Socrates
Think first what you want, and then tell me.
Strepsiades
But I have told you a thousand times what I want. Not to pay any of my creditors.
Socrates
Come, wrap yourself up; concentrate your mind, which wanders to lightly; study every detail, scheme and examine thoroughly.
Strepsiades
Alas! Alas!
Socrates
Keep still, and if any notion troubles you, put it quickly aside, then resume it and think over it again.
Strepsiades
My dear little Socrates!
Socrates
What is it, old greybeard?
Strepsiades
I have a scheme for not paying my debts.
Socrates
Let us hear it.
Strepsiades
Tell me, if I purchased a Thessalian witch, I could make the moon descend during the night and shut it, like a mirror, into a round box and there keep it carefully….
Socrates
How would you gain by that?
Strepsiades
How? why, if the moon did not rise, I would have no interest to pay.
Socrates
Why so?
Strepsiades
Because money is lent by the month.
Socrates
Good! but I am going to propose another trick to you. If you were condemned to pay five talents, how would you manage to quash that verdict? Tell me.
Strepsiades
How? how? I don’t know, I must think.
Socrates
Do you always shut your thoughts within yourself? Let your ideas fly in the air, like a may-bug, tied by the foot with a thread.
Strepsiades
I have found a very clever way to annul that conviction; you will admit that much yourself.
Socrates
What is it?
Strepsiades
Have you ever seen a beautiful, transparent stone at the druggists’, with which you may kindle fire?
Socrates
You mean a crystal lens.
Strepsiades
That’s right. Well, now if I placed myself with this stone in the sun and a long way off from the clerk, while he was writing out the conviction, I could make all the wax, upon which the words were written, melt.
Socrates
Well thought out, by the Graces!
Strepsiades
Ah! I am delighted to have annulled the decree that was to cost me five talents.
Socrates
Come, take up this next question quickly.
Strepsiades
Which?
Socrates
If, when summoned to court, you were in danger of losing your case for want of witnesses, how would you make the conviction fall upon your opponent?
Strepsiades
That’s very simple and easy.
Socrates
Let me hear.
Strepsiades
This way. If another case had to be pleaded before mine was called, I should run and hang myself.
Socrates
You talk rubbish!
Strepsiades
Not so, by the gods! if I were dead, no action could lie against me.
Socrates
You are merely beating the air. Get out! I will give you no more lessons.
Strepsiades imploringly
Why not? Oh! Socrates! in the name of the gods!
Socrates
But you forget as fast as you learn. Come, what was the thing I taught you first? Tell me.
Strepsiades
Ah let me see. What was the first thing? What was it then? Ah! that thing in which we knead the bread, oh! my god! what do you call it?
Socrates
Plague take the most forgetful and silliest of old addle pates!
Strepsiades
Alas! what a calamity! what will become of me? I am undone if I do not learn how to ply my tongue. Oh! Clouds! give me good advice.
Chorus-leader
Old man, we counsel you, if you have brought up a son, to send him to learn in your stead.
Strepsiades
Undoubtedly I have a son, as well endowed as the best, but he is unwilling to learn. What will become of me?
Chorus-leader
And you don’t make him obey you?
Strepsiades
You see, he is big and strong; moreover, through his mother he is a descendant of those fine birds, the race of Coesyra. Nevertheless, I will go and find him, and if he refuses, I will turn him out of the house. Go in, Socrates, and wait for me awhile. Socrates goes into the Thoughtery, Strepsiades into his own house.
Chorus singing
Do you understand, Socrates, that thanks to us you will be loaded with benefits? Here is a man, ready to obey you in all things. You see how he is carried away with admiration and enthusiasm. Profit by it to clip him as short as possible; fine chances are all too quickly gone.
Strepsiades coming out of his house and pushing his son in front of him
No, by the Clouds! you stay here no longer; go and devour the ruins of your uncle Megacles’ fortune.
Phidippides
Oh! my poor father! what has happened to you? By the Olympian
Zeus! You are no longer in your senses!
Strepsiades
Look! “the Olympian Zeus.” Oh! you fool! to believe in Zeus at your age!
Phidippides
What is there in that to make you laugh?
Strepsiades
You are then a tiny little child, if you credit such antiquated rubbish! But come here, that I may teach you; I will tell you something very necessary to know to be a man; but do not repeat it to anybody.
Phidippides
Tell me, what is it?
Strepsiades
Just now you swore by Zeus.
Phidippides
Sure I did.
Strepsiades
Do you see how good it is to learn? Phidippides, there is no Zeus.
Phidippides
What is there then?
Strepsiades
The Whirlwind has driven out Zeus and is King now.
Phidippides
What drivel!
Strepsiades
You must realize that it is true.
Phidippides
And who says so?
Strepsiades
Socrates, the Melian, and Chaerephon, who knows how to measure the jump of a flea.
Phidippides
Have you reached such a pitch of madness that you believe those bilious fellows?
Strepsiades
Use better language, and do not insult men who are clever and full of wisdom, who, to economize, never shave, shun the gymnasia and never go to the baths, while you, you only await my death to eat up my wealth. But come, come as quickly as you can to learn in my stead.
Phidippides
And what good can be learnt of them?
Strepsiades
What good indeed? Why, all human knowledge. Firstly, you will know yourself grossly ignorant. But await me here awhile. He goes back into his house.
Phidippides
Alas! what is to be done? Father has lost his wits. Must I have him certificated for lunacy, or must I order his coffin?
Strepsiades returning with a bird in each hand
Come! what kind of bird is this? Tell me.
Phidippides
A pigeon.
Strepsiades
Good! And this female?
Phidippides
A pigeon.
Strepsiades
The same for both? You make me laugh! In the future you must call this one a pigeonnette and the other a pigeon.
Phidippides
A pigeonnette! These then are the fine things you have just learnt at the school of these sons of Earth!
Strepsiades
And many others; but what I learnt I forgot at once, because I am too old.
Phidippides
So this is why you have lost your cloak?
Strepsiades
I have not lost it, I have consecrated it to Philosophy.
Phidippides
And what have you done with your sandals, you poor fool?
Strepsiades
If I have lost them, it is for what was necessary, just as Pericles did. But come, move yourself, let us go in; if necessary, do wrong to obey your father. When you were six years old and still lisped, I was the one who obeyed you. I remember at the feasts of Zeus you had a consuming wish for a little chariot and I bought it for you with the first obolus which I received as a juryman in the courts.
Phidippides
You will soon repent of what you ask me to do.
Strepsiades
Oh! now I am happy! He obeys. loudly
Come, Socrates, come! Come out quick! Here I am bringing you my son; he refused, but I have persuaded him.
Socrates
Why, he is but a child yet. He is not used to these baskets, in which we suspend our minds.
Phidippides
To make you better used to them, I would you were hung.
Strepsiades
A curse upon you! you insult your master!
Socrates
“I would you were hung!” What a stupid speech! and so emphatically spoken! How can one ever get out of an accusation with such a tone, summon witnesses or touch or convince? And yet when we think, Hyperbolus learnt all this for one talent!
Strepsiades
Rest undisturbed and teach him. He has a most intelligent nature. Even when quite little he amused himself at home with making houses, carving boats, constructing little chariots of leather, and understood wonderfully how to make frogs out of pomegranate rinds. Teach him both methods of reasoning, the strong and also the weak, which by false arguments triumphs over the strong; if not the two, at least the false, and that in every possible way.
Socrates
The Just and Unjust Discourse themselves shall instruct him. I shall leave you.
Strepsiades
But forget it not, he must always, always be able to confound the true. Socrates enters the Thoughtery; a moment later the JUST and the Unjust discourse come out; they are quarrelling violently.
Just discourse
Come here! Shameless as you may be, will you dare to show your face to the spectators?
Unjust discourse
Take me where you will. I seek a throng, so that I may the better annihilate you.
Just discourse
Annihilate me! Do you forget who you are?
Unjust discourse
I am Reasoning.
Just discourse
Yes, the weaker Reasoning.”
Unjust discourse
But I triumph over you, who claim to be the stronger.
Just discourse
By what cunning shifts, pray?
Unjust discourse
By the invention of new maxims.
Just discourse
…. which are received with favour by these fools. He points to the audience.
Unjust discourse
Say rather, by these wise men.
Just discourse
I am going to destroy you mercilessly.
Unjust discourse
How pray? Let us see you do it.
Just discourse
By saying what is true.
Unjust discourse
I shall retort and shall very soon have the better of you. First, maintain that justice has no existence.
Just discourse
Has no existence?
Unjust discourse
No existence! Why, where is it?
Just discourse
With the gods.
Unjust discourse
How then, if justice exists, was Zeus not put to death for having put his father in chains?
Just discourse
Bah! this is enough to turn my stomach! A basin, quick!
Unjust discourse
You are an old driveller and stupid withal.
Just discourse
And you a degenerate and shameless fellow.
Unjust discourse
Hah! What sweet expressions!
Just discourse
An impious buffoon.
Unjust discourse
You crown me with roses and with lilies.
Just discourse
A parricide.
Unjust discourse
Why, you shower gold upon me.
Just discourse
Formerly it was a hailstorm of blows.
Unjust discourse
I deck myself with your abuse.
Just discourse
What impudence!
Unjust discourse
What tomfoolery!
Just discourse
It is because of you that the youth no longer attends the schools. The Athenians will soon recognize what lessons you teach those who are fools enough to believe you.
Unjust discourse
You are overwhelmed with wretchedness.
Just discourse
And you, you prosper. Yet you were poor when you said, “I am the Mysian Telephus,” and used to stuff your wallet with maxims of Pandeletus to nibble at.
Unjust discourse
Oh! the beautiful wisdom, of which you are now boasting!
Just discourse
Madman! But yet madder the city that keeps you, you, the corrupter of its youth!
Unjust discourse
It is not you who will teach this young man; you are as old and out of date at Cronus.
Just discourse
Nay, it will certainly be I, if he does not wish to be lost and to practise verbosity only.
Unjust discourse
(to Phidippides) Come here and leave him to beat the air.
Just discourse
You’ll regret it, if you touch him.
Chorus-leader
(stepping between them as they are about to come to blows) A truce to your quarrellings and abuse! But you expound what you taught us formerly, and you, your new doctrine. Thus, after hearing each of you argue, he will be able to choose betwixt the two schools.
Just discourse
I am quite agreeable.
Unjust discourse
And I too.
Leader of the chorus
Who is to speak first?
Unjust discourse
Let it be my opponent, he has my full consent; then I shall follow upon the very ground he shall have chosen and shall shatter him with a hail of new ideas and subtle fancies; if after that he dares to breathe another word, I shall sting him in the face and in the eyes with our maxims, which are as keen as the sting of a wasp, and he will die.
Chorus
(singing) Here are two rivals confident in their powers of oratory and in the thoughts over which they have pondered so long. Let us see which will come triumphant out of the contest. This wisdom, for which my friends maintain such a persistent fight, is in great danger.
Leader of the chorus
Come then, you, who crowned men of other days with so many virtues, plead the cause dear to you, make yourself known to us.
Just discourse
Very well, I will tell you what was the old education, when I used to teach justice with so much success and when modesty was held in veneration. Firstly, it was required of a child, that it should not utter a word. In the street, when they went to the music-school, all the youths of the same district marched lightly clad and ranged in good order, even when the snow was falling in great flakes. At the master’s house they had to stand with their legs apart and they were taught to sing either, “Pallas, the Terrible, who overturneth cities,” or “A noise resounded from afar” in the solemn tones of the ancient harmony. If anyone indulged in buffoonery or lent his voice any of the soft inflexions, like those which to-day the disciples of Phrynis take so much pains to form, he was treated as an enemy of the Muses and belaboured with blows. In the wrestling school they would sit with outstretched legs and without display of any indecency to the curious. When they rose, they would smooth over the sand, so as to leave no trace to excite obscene thoughts. Never was a child rubbed with oil below the belt; the rest of their bodies thus retained its fresh bloom and down, like a velvety peach. They were not to be seen approaching a lover and themselves rousing his passion by soft modulation of the voice and lustful gaze. At table, they would not have dared, before those older than themselves, to have taken a radish, an aniseed or a leaf of parsley, and much less eat fish or thrushes or cross their legs.
Unjust discourse
What antiquated rubbish! Have we got back to the days of the festivals of Zeus Polieus, to the Buphonia, to the time of the poet Cecides and the golden cicadas?
Just discourse
Nevertheless by suchlike teaching I built up the men of Marathon-But you, you teach the children of to-day to bundle themselves quickly into their clothes, and I am enraged when I see them at the Panathenaea forgetting Athene while they dance, and covering their tools with their bucklers. Hence, young man, dare to range yourself beside me, who follow justice and truth; you will then be able to shun the public place, to refrain from the baths, to blush at all that is shameful, to fire up if your virtue is mocked at, to give place to your elders, to honour your parents, in short, to avoid all that is evil. Be modesty itself, and do not run to applaud the dancing girls; if you delight in such scenes, some courtesan will cast you her apple and your reputation will be done for. Do not bandy words with your father, nor treat him as a dotard, nor reproach the old man, who has cherished you, with his age.
Unjust discourse
If you listen to him, by Bacchus! you will be the image of the sons of Hippocrates and will be called mother’s big ninny.
Just discourse
No, but you will pass your days at the gymnasia, glowing with strength and health; you will not go to the public place to cackle and wrangle as is done nowadays; you will not live in fear that you may be dragged before the courts for some trifle exaggerated by quibbling. But you will go down to the Academy to run beneath the sacred olives with some virtuous friend of your own age, your head encircled with the white reed, enjoying your ease and breathing the perfume of the yew and of the fresh sprouts of the poplar, rejoicing in the return of springtide and gladly listening to the gentle rustle of the plane tree and the elm. (With greater warmth from here on) If you devote yourself to practising my precepts, your chest will be stout, your colour glowing, your shoulders broad, your tongue short, your hips muscular, but your tool small. But if you follow the fashions of the day, you will be pallid in hue, have narrow shoulders, a narrow chest, a long tongue, small hips and a big thing; you will know how to spin forth long-winded arguments on law. You will be persuaded also to regard as splendid everything that is shameful and as shameful everything that is honourable; in a word, you will wallow in degeneracy like Antimachus.
Chorus
(singing) How beautiful, high-souled, brilliant is this wisdom that you practise! What a sweet odour of honesty is emitted by your discourse! Happy were those men of other days who lived when you were honoured! And you, seductive talker, come, find some fresh arguments, for your rival has done wonders.
Leader of the chorus
You will have to bring out against him all the battery of your wit, it you desire to beat him and not to be laughed out of court.
Unjust discourse
At last! I was choking with impatience, I was burning to upset his arguments! If I am called the Weaker Reasoning in the schools, it is just because I was the first to discover the means to confute the laws and the decrees of justice. To invoke solely the weaker arguments and yet triumph is an art worth more than a hundred thousand drachmae. But see how I shall batter down the sort of education of which he is so proud. Firstly, he forbids you to bathe in hot water. What grounds have you for condemning hot baths?
Just discourse
Because they are baneful and enervate men.
Unjust discourse
Enough said! Oh! you poor wrestler! From the very outset I have seized you and hold you round the middle; you cannot escape me. Tell me, of all the sons of Zeus, who had the stoutest heart, who performed the most doughty deeds?
Just discourse
None, in my opinion, surpassed Heracles.
Unjust discourse
Where have you ever seen cold baths called ‘Bath of Heracles’? And yet who was braver than he?
Just discourse
It is because of such quibbles, that the baths are seen crowded with young folk, who chatter there the livelong day while the gymnasia remain empty.
Unjust discourse
Next you condemn the habit of frequenting the market-place, while I approve this. If it were wrong Homer would never have made Nestor speak in public as well as all his wise heroes. As for the art of speaking, he tells you, young men should not practise it; I hold the contrary. Furthermore he preaches chastity to them. Both precepts are equally harmful. Have you ever seen chastity of any use to anyone? Answer and try to confute me.
Just discourse
To many; for instance, Peleus won a sword thereby.
Unjust discourse A
sword! Ah! what a fine present to make him! Poor wretch! Hyperbolus, the lamp-seller, thanks to his villainy, has gained more than….do not know how many talents, but certainly no sword.
Just discourse
Peleus owed it to his chastity that he became the husband of Thetis.
Unjust discourse
…. who left him in the lurch, for he was not the most ardent; in those nocturnal sports between the sheets, which so please women, he possessed but little merit. Get you gone, you are but an old fool. But you, young man, just consider a little what this temperance means and the delights of which it deprives you-young fellows, women, play, dainty dishes, wine, boisterous laughter. And what is life worth without these? Then, if you happen to commit one of these faults inherent in human weakness, some seduction or adultery, and you are caught in the act, you are lost, if you cannot speak. But follow my teaching and you will be able to satisfy your passions, to dance, to laugh, to blush at nothing. Suppose you are caught in the act of adultery. Then up and tell the husband you are not guilty, and recall to him the example of Zeus, who allowed himself to be conquered by love and by women. Being but a mortal, can you be stronger than a god?
Just discourse
Suppose your pupil, following your advice, gets the radish rammed up his arse and then is depilated with a hot coal; how are you going to prove to him that he is not a broad-arse?
Unjust discourse
What’s the matter with being a broad-arse?
Just discourse
Is there anything worse than that?
Unjust discourse
Now what will you say, if I beat you even on this point?
Just discourse
I should certainly have to be silent then.
Unjust discourse
Well then, reply! Our advocates, what are they?
Just discourse
Sons of broad-arses.
Unjust discourse
Nothing is more true. And our tragic poets?
Just discourse
Sons of broad-arses.
Unjust discourse
Well said again. And our demagogues?
Just discourse
Sons of broad-arses.
Unjust discourse
You admit that you have spoken nonsense. And the spectators, what are they for the most part? Look at them.
Just discourse
I am looking at them.
Unjust discourse
Well! What do you see?
Just discourse
By the gods, they are nearly all broad-arses. (pointing) See, this one I know to be such and that one and that other with the long hair.
Unjust discourse
What have you to say, then?
Just discourse
I am beaten. Debauchees! in the name of the gods, receive my cloak; I pass over to your ranks. (He goes back into the Thoughtery.)
Unjust discourse
Well then! Are you going to take away your son or do you wish me to teach him how to speak?
Strepsiades
Teach him, chastise him and do not fail to sharpen his tongue well, on one side for petty law-suits and on the other for important cases.
Unjust discourse
Don’t worry, I shall return him to you an accomplished sophist.
Phidippides
Very pale then and thoroughly hang-dog-looking.
Leader of the chorus
Take him with you. (The Unjust discourse and Phidippides go into the Thoughtery. To Strepsiades, who is just going into his own house.) I think you will regret this. (The Chorus turns and faces the audience.) judges, we are all about to tell you what you will gain by awarding us the crown as equity requires of you. In spring, when you wish to give your fields the first dressing, we will rain upon you first; the others shall wait. Then we will watch over your corn and over your vinestocks; they will have no excess to fear, neither of heat nor of wet. But if a mortal dares to insult the goddesses of the Clouds, let him think of the ills we shall pour upon him. For him neither wine nor any harvest at all! Our terrible slings will mow down his young olive plants and his vines. If he is making bricks, it will rain, and our round hailstones will break the tiles of his roof. If he himself marries or any of his relations or friends, we shall cause rain to fall the whole night long. Verily, he would prefer to live in Egypt than to have given this iniquitous verdict.
Strepsiades
(coming out again) Another four, three, two days, then the eve, then the day, the fatal day of payment! I tremble, I quake, I shudder, for it’s the day of the old moon and the new. Then all my creditors take the oath, pay their deposits, I swear my downfall and my ruin. As for me, I beseech them to be reasonable, to be just, “My friend, do not demand this sum, wait a little for this other and give me time for this third one.” Then they will pretend that at this rate they will never be repaid, will accuse me of bad faith and will threaten me with the law. Well then, let them sue me! I care nothing for that, if only Phidippides has learnt to speak fluently. I am going to find out; I’ll knock at the door of the school. (He knocks.) …. Ho! slave, slave!
Socrates
(coming out) Welcome! Strepsiades!
Strepsiades
Welcome! Socrates! But first take this sack; (offers him a sack of flour) it is right to reward the master with some present. And my son, whom you took off lately, has he learnt this famous reasoning? Tell me.
Socrates
He has learnt it.
Strepsiades
Wonderful! Oh! divine Knavery!
Socrates
You will win just as many causes as you choose.
Strepsiades
Even if I have borrowed before witnesses?
Socrates
So much the better, even if there are a thousand of them!
Strepsiades
(bursting into song) Then I am going to shout with all my might. “Woe to the usurers, woe to their capital and their interest and their compound interest! You shall play me no more bad turns. My son is being taught there, his tongue is being sharpened into a double-edged weapon; he is my defender, the saviour of my house, the ruin of my foes! His poor father was crushed down with misfortune and he delivers him.” Go and call him to me quickly. Oh! my child! my dear little one! run forward to your father’s voice!
Socrates
(singing) Lo, the man himself!
Strepsiades
(singing) Oh, my friend, my dearest friend!
Socrates
(singing) Take your son, and get you gone.
Strepsiades
(as Phidippides appears) Oh, my son! oh! oh! what a pleasure to see your pallor! You are ready first to deny and then to contradict; it’s as clear as noon. What a child of your country you are! How your lips quiver with the famous, “What have you to say now?” How well you know, I am certain, to put on the look of a victim, when it is you who are making both victims and dupes! And what a truly Attic glance! Come, it’s for you to save me, seeing it is you who have ruined me.
Phidippides
What is it you fear then?
Strepsiades
The day of the old and the new.
Phidippides
Is there then a day of the old and the new?
Strepsiades
The day on which they threaten to pay deposit against me.
Phidippides
Then so much the worse for those who have deposited! for it’s not possible for one day to be two.
Strepsiades
What?
Phidippides
Why, undoubtedly, unless a woman can be both old and young at the same time.
Strepsiades
But so runs the law.
Phidippides
I think the meaning of the law is quite misunderstood.
Strepsiades
What does it mean?
Phidippides
Old Solon loved the people.
Strepsiades
What has that to do with the old day and the new?
Phidippides
He has fixed two days for the summons, the last day of the old moon and the first day of the new; but the deposits must only be paid on the first day of the new moon.
Strepsiades
And why did he also name the last day of the old?
Phidippides
So, my dear sir, that the debtors, being there the day before, might free themselves by mutual agreement, or that else, if not, the creditor might begin his action on the morning of the new moon.
Strepsiades
Why then do the magistrates have the deposits paid on the last of the month and not the next day?
Phidippides
I think they do as the gluttons do, who are the first to pounce upon the dishes. Being eager to carry off these deposits, they have them paid in a day too soon.
Strepsiades
Splendid! (to the audience) Ah! you poor brutes, who serve for food to us clever folk! You are only down here to swell the number, true blockheads, sheep for shearing, heap of empty pots! Hence I will sing a song of victory for my son and myself. “Oh! happy, Strepsiades! what cleverness is thine! and what a son thou hast here!” Thus my friends and my neighbours will say, jealous at seeing me gain all my suits. But come in, I wish to regale you first. (They both go in. A moment later a creditor arrives, with his witness.)
Pasias
(to the WITNESS) A man should never lend a single obolus. It would be better to put on a brazen face at the outset than to get entangled in such matters. I want to see my money again and I bring you here to-day to attest the loan. I am going to make a foe of a neighbour; but, as long as I live, I do not wish my country to have to blush for me. Come, I am going to summon Strepsiades….
Strepsiades
(coming out of his house) Who is this?
Pasias
….for the old day and the new.
Strepsiades
(to the WITNESS) I call you to witness, that he has named two days. What do you want of me?
Pasias
I claim of you the twelve minae, which you borrowed from me to buy the dapple-grey horse.
Strepsiades A
horse! do you hear him? I, who detest horses, as is well known.
Pasias
I call Zeus to witness, that you swore by the gods to return them to me.
Strepsiades
Because at that time, by Zeus! Phidippides did not yet know the irrefutable argument.
Pasias
Would you deny the debt on that account?
Strepsiades
If not, what use is his science to me?
Pasias
Will you dare to swear by the gods that you owe me nothing?
Strepsiades
By which gods?
Pasias
By Zeus, Hermes and Posidon!
Strepsiades
Why, I would give three obols for the pleasure of swearing by them.
Pasias
Woe upon you, impudent knave!
Strepsiades
Oh! what a fine wine-skin you would make if flayed!
Pasias
Heaven! he jeers at me!
Strepsiades
It would hold six gallons easily.
Pasias
By great Zeus! by all the gods! you shall not scoff at me with impunity,
Strepsiades
Ah! how you amuse me with your gods! how ridiculous it seems to a sage to hear Zeus invoked.
Pasias
Your blasphemies will one day meet their reward. But, come, will you repay me my money, yes or no? Answer me, that I may go.
Strepsiades
Wait a moment, I am going to give you a distinct answer. (He goes indoors and returns immediately with a kneading-trough.)
Pasias
(to the WITNESS) What do you think he will do? Do you think he will pay?
Strepsiades
Where is the man who demands money? Tell me, what is this?
Pasias
Him? Why, he is your kneading-trough.
Strepsiades
And you dare to demand money of me, when you are so ignorant? I will not return an obolus to anyone who says him instead of her for a kneading-trough.
Pasias
You will not repay?
Strepsiades
Not if I know it. Come, an end to this, pack off as quick as you can.
Pasias
I go, but, may I die, if it be not to pay my deposit for a summons. (Exit)
Strepsiades
Very well! It will be so much more loss to add to the twelve minae. But truly it makes me sad, for I do pity a poor simpleton who says him for a kneading-trough (Another creditor arrives.)
Amynias
Woe! ah woe is me!
Strepsiades
Wait! who is this whining fellow? Can it be one of the gods of Carcinus?
Amynias
Do you want to know who I am? I am a man of misfortune!
Strepsiades
Get on your way then.
Amynias
(in tragic style) Oh! cruel god! Oh Fate, who hast broken the wheels of my chariot! Oh, Pallas, thou hast undone me!
Strepsiades
What ill has Tlepolemus done you?
Amynias
Instead of jeering me, friend, make your son return me the money he has had of me; I am already unfortunate enough.
Strepsiades
What money?
Amynias
The money he borrowed of me.
Strepsiades
You have indeed had misfortune, it seems to me.
Amynias
Yes, by the gods! I have been thrown from a chariot.
Strepsiades
Why then drivel as if you had fallen off an ass?
Amynias
Am I drivelling because I demand my money?
Strepsiades
No, no, you cannot be in your right senses.
Amynias
Why?
Strepsiades
No doubt your poor wits have had a shake.
Amynias
But by Hermes! I will sue you at law, if you do not pay me.
Strepsiades
Just tell me; do you think it is always fresh water that Zeus lets fall every time it rains, or is ill always the same water that the sun pumps over the earth?
Amynias
I neither know, nor care.
Strepsiades
And actually you would claim the right to demand your money, when you know not an iota of these celestial phenomena?
Amynias
If you are short, pay me the interest anyway.
Strepsiades
What kind of animal is interest?
Amynias
What? Does not the sum borrowed go on growing, growing every month, each day as the time slips by?
Strepsiades
Well put. But do you believe there is more water in the sea now than there was formerly?
Amynias
No, it’s just the same quantity. It cannot increase.
Strepsiades
Thus, poor fool, the sea, that receives the rivers, never grows, and yet you would have your money grow? Get you gone, away with you, quick! Slave! bring me the ox-goad!
Amynias
I have witnesses to this.
Strepsiades
Come, what are you waiting for? Will you not budge, old nag!
Amynias
What an insult!
Strepsiades
Unless you start trotting, I shall catch you and stick this in your arse, you sorry packhorse! (Amynias runs off.) Ah! you start, do you? I was about to drive you pretty fast, I tell you-you and your wheels and your chariot! (He enters his house.)
Chorus
(singing) Whither does the passion of evil lead! here is a perverse old man, who wants to cheat his creditors; but some mishap, which will speedily punish this rogue for his shameful schemings, cannot fail to overtake him from to-day. For a long time he has been burning to have his son know how to fight against all justice and right and to gain even the most iniquitous causes against his adversaries every one. I think this wish is going to be fulfilled. But mayhap, mayhap, will he soon wish his son were dumb rather!
Strepsiades
(rushing out With Phidippides after him) Oh! oh! neighbours, kinsmen, fellow-citizens, help! help! to the rescue, I am being beaten! Oh! my head! oh! my jaw! Scoundrel! Do you beat your own father?
Phidippides
(calmly) Yes, father, I do.
Strepsiades
See! he admits he is beating me.
Phidippides
Of course I do.
Strepsiades
You villain, you parricide, you gallows-bird!
Phidippides
Go on, repeat your epithets, call me a thousand other names, if it please you. The more you curse, the greater my amusement!
Strepsiades
Oh! you ditch-arsed cynic!
Phidippides
How fragrant the perfume breathed forth in your words.
Strepsiades
Do you beat your own father?
Phidippides
Yes, by Zeus! and I am going to show you that I do right in beating you.
Strepsiades
Oh, wretch! can it be right to beat a father?
Phidippides
I will prove it to you, and you shall own yourself vanquished.
Strepsiades
Own myself vanquished on a point like this?
Phidippides
It’s the easiest thing in the world. Choose whichever of the two reasonings you like.
Strepsiades
Of which reasonings?
Phidippides
The Stronger and the Weaker.
Strepsiades
Miserable fellow! Why, I am the one who had you taught how to refute what is right. and now you would persuade me it is right a son should beat his father.
Phidippides
I think I shall convince you so thoroughly that, when you have heard me, you will not have a word to say.
Strepsiades
Well, I am curious to hear what you have to say.
Chorus
(singing) Consider well, old man, how you can best triumph over him. His brazenness shows me that he thinks himself sure of his case; he has some argument which gives him nerve. Note the confidence in his look!
Leader of the chorus
But how did the fight begin? tell the Chorus; you cannot help doing that much.
Strepsiades
I will tell you what was the start of the quarrel. At the end of the meal, as you know, I bade him take his lyre and sing me the air of Simonides, which tells of the fleece of the ram. He replied bluntly, that it was stupid, while drinking, to play the lyre and sing, like a woman when she is grinding barley.
Phidippides
Why, by rights I ought to have beaten and kicked you the very moment you told me to sing.
Strepsiades
That is just how he spoke to me in the house, furthermore he added, that Simonides was a detestable poet. However, I mastered myself and for a while said nothing. Then I said to him, ‘At least, take a myrtle branch and recite a passage from Aeschylus to me.’-‘For my own part,’ he at once replied, ‘I look upon Aeschylus as the first of poets, for his verses roll superbly; they’re nothing but incoherence, bombast and turgidity.’ Yet still I smothered my wrath and said, ‘Then recite one of the famous pieces from the modern poets.’ Then he commenced a piece in which Euripides shows, oh! horror! a brother, who violates his own uterine sister. Then I could not longer restrain myself, and attacked him with the most injurious abuse; naturally he retorted; hard words were hurled on both sides, and finally he sprang at me, broke my bones, bore me to earth, strangled and started killing me!
Phidippides
I was right. What! not praise Euripides, the greatest of our poets?
Strepsiades
He the greatest of our poets? Ah! if I but dared to speak! but the blows would rain upon me harder than ever.
Phidippides
Undoubtedly and rightly too.
Strepsiades
Rightly! Oh! what impudence! to me, who brought you up! when you could hardly lisp, I guessed what you wanted. If you said broo, broo, well, I brought you your milk; if you asked for mam mam, I gave you bread; and you had no sooner said, caca, than I took you outside and held you out. And just now, when you were strangling me, I shouted, I bellowed that I was about to crap; and you, you scoundrel, had not the heart to take me outside, so that, though almost choking, I was compelled to do my crapping right there.
Chorus
(singing) Young men, your hearts must be panting with impatience. What is Phidippides going to say? If, after such conduct, he proves he has done well, I would not give an obolus for the hide of old men.
Leader of the chorus
Come, you, who know how to brandish and hurl the keen shafts of the new science, find a way to convince us, give your language an appearance of truth.
Phidippides
How pleasant it is to know these clever new inventions and to be able to defy the established laws! When I thought only about horses, I was not able to string three words together without a mistake, but now that the master has altered and improved me and that I live in this world of subtle thought, of reasoning and of meditation, I count on being able to prove satisfactorily that I have done well to thrash my father.
Strepsiades
Mount your horse! By Zeus! I would rather defray the keep of a four-in-hand team than be battered with blows.
Phidippides
I revert to what I was saying when you interrupted me. And first, answer me, did you beat me in my childhood?
Strepsiades
Why, assuredly, for your good and in your own best interest.
Phidippides
Tell me, is it not right, that in turn I should beat you for your good, since it is for a man’s own best interest to be beaten? What! must your body be free of blows, and not mine? am I not free-born too? the children are to weep and the fathers go free? You will tell me, that according to the law, it is the lot of children to be beaten. But I reply that the old men are children twice over and that it is far more fitting to chastise them than the young, for there is less excuse for their faults.
Strepsiades
But the law nowhere admits that fathers should be treated thus.
Phidippides
Was not the legislator who carried this law a man like you and me? In those days be got men to believe him; then why should not I too have the right to establish for the future a new law, allowing children to beat their fathers in turn? We make you a present of all the blows which were received before his law, and admit that you thrashed us with impunity. But look how the cocks and other animals fight with their fathers; and yet what difference is there betwixt them and ourselves, unless it be that they do not propose decrees?
Strepsiades
But if you imitate the cocks in all things, why don’t you scratch up the dunghill, why don’t you sleep on a perch?
Phidippides
That has no bearing on the case, good sir; Socrates would find no connection, I assure you.
Strepsiades
Then do not beat at all, for otherwise you have only yourself to blame afterwards.
Phidippides
What for?
Strepsiades
I have the right to chastise you, and you to chastise your son, if you have one.
Phidippides
And if I have not, I shall have cried in vain, and you will die laughing in my face.
Strepsiades
What say you, all here present? It seems to me that he is right, and I am of opinion that they should be accorded their right. If we think wrongly, it is but just we should be beaten.
Phidippides
Again, consider this other point.
Strepsiades
It will be the death of me.
Phidippides
But you will certainly feel no more anger because of the blows I have given you.
Strepsiades
Come, show me what profit I shall gain from it.
Phidippides
I shall beat my mother just as I have you.
Strepsiades
What do you say? what’s that you say? Hah! this is far worse still.
Phidippides
And what if I prove to you by our school reasoning, that one ought to beat one’s mother?
Strepsiades
Ah! if you do that, then you will only have to throw yourself, along with Socrates and his reasoning, into the Barathrum. Oh! Clouds! all our troubles emanate from you, from you, to whom I entrusted myself, body and soul.
Leader of the chorus
No, you alone are the cause, because you have pursued the path of evil.
Strepsiades
Why did you not say so then, instead of egging on a poor ignorant old man?
Leader of the chorus
We always act thus, when we see a man conceive a passion for what is evil; we strike him with some terrible disgrace, so that he may learn to fear the gods.
Strepsiades
Alas! oh Clouds! that’s hard indeed, but it’s just! I ought not to have cheated my creditors….But come, my dear son, come with me to take vengeance on this wretched Chaerephon and on Socrates, who have deceived us both.
Phidippides
I shall do nothing against our masters.
Strepsiades
Oh show some reverence for ancestral Zeus!
Phidippides
Mark him and his ancestral Zeus! What a fool you are! Does any such being as Zeus exist?
Strepsiades
Why, assuredly.
Phidippides
No, a thousand times no! The ruler of the world is the Whirlwind, that has unseated Zeus.
Strepsiades
He has not dethroned him. I believed it, because of this whirligig here. Unhappy wretch that I am! I have taken a piece of clay to be a god.
Phidippides
Very well! Keep your stupid nonsense for your own consumption. (He goes back into Strepsiades’ house.)
Strepsiades
Oh! what madness! I had lost my reason when I threw over the gods through Socrates’ seductive phrases. (Addressing the statue of Hermes) Oh! good Hermes, do not destroy me in your wrath. Forgive me; their babbling had driven me crazy. Be my counselor. Shall I pursue them at law or shall I….? Order and I obey. – You are right, no law-suit; but up! let us burn down the home of those praters. Here, Xanthias, here! take a ladder, come forth and arm yourself with an axe; now mount upon the Thoughtery, demolish the roof, if you love your master, and may the house fall in upon them. Ho! bring me a blazing torch! There is more than one of them, arch-impostors as they are, on whom I am determined to have vengeance.
A disciple
(from within) Oh! oh!
Strepsiades
Come, torch, do your duty! Burst into full flame!
Disciple
What are you up to?
Strepsiades
What am I up to? Why, I am entering upon a subtle argument with the beams of the house.
Second disciple
(from within) Hullo! hullo who is burning down our house?
Strepsiades
The man whose cloak you have appropriated.
Second disciple
You are killing us!
Strepsiades
That is just exactly what I hope, unless my axe plays me false, or I fall and break my neck.
Socrates
(appearing at the window) Hi! you fellow on the roof, what are you doing up there?
Strepsiades
(mocking Socrates’ manner) I am traversing the air and contemplating the sun.
Socrates
Ah! ah! woe is upon me! I am suffocating!
Second Disciple
And I, alas, shall be burnt up!
Strepsiades
Ah! you insulted the gods! You studied the face of the moon! Chase them, strike and beat them down! Forward! they have richly deserved their fate-above all, by reason of their blasphemies.
Leader of the chorus
So let the Chorus file off the stage. Its part is played.
Ik zal hoop ik aan jou alles kunnen toevertrouwen, zoals ik het nog aan niemand gekund heb, en ik hoop dat je een grote steun voor me zult zijn.
Anne Frank, 12 Juni 1942
Zondag, 14 Juni 1942
Vrijdag 12 Juni was ik al om 6 uur wakker en dat is heel begrijpelijk, daar ik jarig was. Maar om 6 uur mocht ik toch nog niet opstaan, dus moest ik mijn nieuwsgierigheid bedwingen tot kwart voor zeven. Toen ging het niet langer, ik ging naar de eetkamer, waar ik door Moortje (de kat) met kopjes verwelkomd werd.
Om even na zevenen ging ik naar papa en mama en dan naar de huiskamer, om mijn cadeautjes uit te pakken. Het was in de eerste plaats jou die ik te zien kreeg, wat misschien wel een van mijn fijnste cadeau’s is. Dan een bos rozen, een plantje, twee takken pinkster-rozen, dat waren die ochtend de kinderen van Flora, die op mijn tafel stonden, maar er kwam nog veel meer.
Van papa en mama heb ik een heleboel gekregen en ook door onze vele kennissen ben ik erg verwend. Zo ontving ik o.a. de Camera Obscura, een gezelschapsspel, veel snoep, chocola, een puzzle, een broche, Nederlandse Sagen en Legenden door Joseph Cohen, Daisy’s Bergvacantie, een enig boek, en wat geld, zodat ik me Mythen van Griekenland en Rome kan kopen, fijn!
Dan kwam Lies mij halen en wij gingen naar school. In de pauze tracteerde ik leraren en leerlingen op boterkoekjes en toen moesten we weer aan het werk.
Nu moet ik ophouden. Dáág, ik vind je zo fijn!
Maandag, 15 Juni 1942
Zondagmiddag had ik mijn verjaardag-partijtje. We hebben een film gehad, De Vuurtorenwachter met Rin-tin-tin, die zeer in de smaak viel bij mijn klasgenootjes. We hadden veel pret en het was heel gezellig. Er waren veel jongens en meisjes. Moeder wil nog altijd weten met wien ik later zou willen trouwen. Ze kan nooit vermoeden, dat het Peter Wessel is, omdat ik het haar destijds zo zonder blikken af blozen uit het hoofd gepraat heb. Met Lies Goosens en Sanne Houtman ben ik al jaren bevriend, het waren mijn beste vriendinnen. Intussen heb ik Jopie de Waal op het Joodse Lyceum leren kennen. Wij zijn veel samen en zij is nu mijn beste vriendin. Lies is nu meer met een ander meisje samen en Sanne is op een andere school en heeft daar vriendinnen.
Zaterdag, 20 Juni 1942
Ik heb een paar dagen niet geschreven, omdat ik eerst eens goed over het hele dagboek-idee moest nadenken. Het is voor iemand als ik een heel eigenaardige gewaarwording om in een dagboek te schrijven. Niet alleen dat ik nog nooit geschreven heb, maar het komt me zo voor, dat later noch ik, noch iemand anders in de ontboezemingen van een dertienjarig schoolmeisje belang zal stellen. Maar ja, eigenlijk komt dat er niet op aan, ik heb zin om te schrijven en nog veel meer om mijn hart over allerlei dingen eens grondig en helemaal te luchten.
‘Papier is geduldiger dan mensen’, dit gezegde schoot me te binnen toen ik, op een van mijn licht-melancholieke dagen, verveeld met mijn hoofd op mijn handen zat en van lamlendigheid niet wist of ik uit moest gaan dan wel thuis blijven, en zo uiteindelijk op dezelfde plek bleef zitten piekeren. Ja, inderdaad, papier is geduldig, en daar ik niet van plan ben dat gecartonneerde schrift, dat de weidse naam ‘dagboek’ draagt, ooit aan iemand te laten lezen, tenzij ik nog eens ooit in mijn leven een vriend of vriendin krijg die dan ‘de’ vriend of vriendin is, kan het waarschijnlijk niemand schelen. Nu ben ik bij het punt beland, waar het hele dagboekidee om begonnen is: ik heb geen vriendin.
Om nog duidelijker te zijn, moet hierop een verklaring volgen, want niemand kan begrijpen dat een meisje van dertien helemaal alleen op de wereld staat; dat is ook niet waar: ik heb lieve ouders en een zuster van 16, ik heb alles bij elkaar geteld zeker wel 30 kennisjes en wat je dan vriendinnen noemt, – ik heb een stoet aanbidders, die me naar de ogen zien en als het niet anders kan, met een gebroken zakspiegeltje in de klas nog een glimp van me trachten op te vangen. Ik heb familie, lieve tantes en ooms, een goed thuis, neen, ogenschijnlijk ontbreekt het me aan niets, behalve aan ‘de’ vriendin. Ik kan met geen van mijn kennisjes iets anders doen dan pret maken, ik kan er nooit toe komen eens over iets anders te spreken dan over alledaagse dingen. Want wat intiemer te worden is niet mogelijk, en daar zit hem de knoop. Misschien ligt dat gebrek aan vertrouwelijkheid bij mij; in ieder geval, het feit is er en het is jammer genoeg ook niet weg te werken.
Daarom dit dagboek. Om nu het idee van een lang verbeide vriendin nog te verhogen in mijn fantasie, wil ik niet zo maar gewoon als ieder ander de feiten in dit dagboek plaatsen, maar wil dit dagboek de vriendin zelf laten zijn en die vriendin heet Kitty.
Daar niemand iets van mijn verhalen aan Kitty zou snappen, als ik zo met de deur in huis kom vallen, moet ik in het kort mijn levensgeschiedenis weergeven, hoewel niet graag.
Mijn vader trouwde pas op zijn 36ste jaar met mijn moeder, die toen 25 was. Mijn zuster Margot werd in 1926 geboren in Frankfurt a/M., op 12 Juni 1929 volgde ik en daar we volbloed-Joden zijn, emigreerden we in 1933 naar Nederland, waar mijn vader aangesteld werd als directeur van de Travies N.V.. Deze staat in nauwe relatie tot de firma Kolen & Co. in hetzelfde gebouw, waarvan vader mede deelgenoot is.
Ons leven verliep met de nodige opwindingen, daar de overgebleven familie niet door Hitlers Jodenwetten gespaard bleef. In 1938 na de progroms vluchtten mijn twee ooms, broers van mijn moeder en belandden veilig in U.S.A. Mijn oude grootmoeder kwam bij ons, ze was toen 73 jaar. Na Mei 1940 ging het bergaf met de goede tijden: eerst de oorlog, de capitulatie, intocht der Duitsers, waarna de ellende voor ons Joden begon. Jodenwet volgde op Jodenwet. Joden moeten een Jodenster dragen. Joden moeten hun fietsen afgeven. Joden mogen niet in de tram, Joden mogen niet meer in auto’s rijden. Joden mogen alleen van 3-5 uur boodschappen doen en alleen in Joodse winkels, waar ‘Joods lokaal’ opstaat. Joden mogen vanaf 8 uur ‘s avonds niet op straat zijn en ook niet in hun tuin zitten, noch bij kennissen. Joden mogen zich niet in schouwburgen, bioscopen of andere voor vermaak dienende plaatsen ophouden, Joden mogen in het openbaar generlei sport beoefenen, ze mogen geen zwembad, tennisbaan, hockeyveld of andere sportplaats betreden. Joden mogen ook niet bij Christenen aan huis komen. Joden moeten op Joodse scholen gaan en nog veel meer van dergelijke beperkingen.
Zo ging ons leventje door en we mochten dit niet en dat niet. Jopie zei altijd tegen me: ‘Ik durf niets meer te doen, want ik ben bang dat het niet mag’. Onze vrijheid werd dus zeer beknot, maar het is nog uit te houden.
Oma stierf in Januari 1942; niemand weet hoeveel ik aan haar denk en nog van haar houd.
Al in 1934 kwam ik in de kleuterklas van de Montessorischool en ben verder op deze school gebleven. In 6B kwam ik bij de directrice, mevr. K., terecht; wij namen hartroerend afscheid aan het einde van het schooljaar en huilden alle twee. In 1941 werd ik, evenals mijn zuster Margot, naar het Joodse Lyceum overgeplaatst, zij in de 4de en ik in de 1ste klas.
Met ons gezin van vier gaat het nog steeds goed en zo ben ik dan op de huidige datum aangeland.
Zaterdag, 20 Juni 1942
Lieve Kitty,
Dan begin ik maar meteen; het is nu zo lekker rustig, vader en moeder zijn uit en Margot is met wat jongelui bij een vriendin gaan ping-pongen.
Ping-pongen doe ik de laatste tijd ook erg veel. Daar wij ping-pongsters vooral in de zomer erg van ijs houden en ping-pong warm maakt, loopt zo’n spel meestal uit op een tochtje naar de dichtstbijzijnde ijswinkels, die voor Joden geoorloofd zijn, namelijk Delphi ofOase. Naar portemonnaie of geld zoeken we al lang niet meer; bij de Oase is het meestal zo druk, dat er onder al de mensen altijd wel wat goedgeefse heren van onze uitgebreide kennissenkring of de een of andere aanbidder te vinden is, die ons meer ijs aanbieden dan we in een week opkunnen.
Ik denk, dat je wel een beetje verbaasd zult zijn over het feit, dat ik, zo jong als ik ben, over aanbidders spreek. Helaas, dit euvel schijnt bij ons op school niet te vermijden te zijn. Zodra een jongen mij vraagt of hij met mij mee naar huis mag fietsen en daarop een gesprek begint, kan ik er negen van de tien keer van overtuigd zijn, dat de desbetreffende jongeling de lastige gewoonte heeft dadelijk in vuur en vlam te raken en me niet meer uit het oog laat. Na verloop van tijd zakt die verliefdheid heus wel weer af, vooral omdat ik me van vurige blikken niet veel aantrek en lustig doorpeddel. Als het soms te bont wordt en ze over ‘vader vragen’ gaan bazelen, zwaai ik een beetje met mijn fiets, tas valt, de jongeman moet fatsoenshalve afstappen en na de tas weer afgeleverd te hebben, heb ik al lang weer een ander gespreksthema aangeknoopt.
Dit zijn nog maar de onschuldigsten, je hebt er natuurlijk ook onder, die kushandjes sturen of een arm proberen te bemachtigen, maar dan zijn ze beslist aan het verkeerde adres. Ik stap af en weiger verder van zijn gezelschap gebruik te maken, of ben zogenaamd beledigd en zeg hem in kernachtige bewoordingen, dat hij naar huis kan gaan.
Ziezo, de grondslag voor onze vriendschap is gelegd, tot morgen!
Je Anne.
Zondag, 21 Juni 1942
Lieve Kitty,
Onze hele 1 B-klas bibbert; de aanleiding is de in het vooruitzicht gestelde leraarsvergadering. De halve klas is aan het wedden over zittenblijven of overgaan. Miep de Jong en ik lachen ons naar om onze twee achterburen Wim en Jacques, die hun hele vacantiekapitaal tegen elkaar verwed hebben. ‘Jij gaat over’, ‘Nietes’, ‘Welles’, van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat, zelfs Mieps smekende blikken om stilte en mijn boze uitvallen kunnen die twee niet tot kalmte brengen.
Volgens mij moest een vierde van de hele klas blijven zitten, zulke uilen zitten er in, maar leraren zijn de nukkigste mensen die er bestaan, misschien zijn ze nu, bij uitzondering, eens nukkig naar de goede kant.
Voor mijn vriendinnen en mijzelf ben ik niet zo bang, we zullen er wel doorheen rollen. Alleen in wiskunde ben ik onzeker. Enfin, afwachten maar. Tot zolang spreken we elkander moed in.
Ik kan het met al mijn leraren en leraressen nogal goed vinden, het zijn er negen in getal, waarvan zeven mannelijke en twee vrouwelijke. Mijnheer Kepler, de oude wiskundeleraar, was een tijd lang erg kwaad op me, omdat ik zoveel kletste: vermaning volgde op vermaning, tot ik strafwerk kreeg. Een opstel maken met tot onderwerp ‘Een kletskous’. Een kletskous! Wat kan je daar nu over schrijven? Maar dat was van later zorg en ik stopte mijn agenda na inschrijving in mijn tas en probeerde me rustig te houden.
‘s Avonds, thuis, toen al mijn andere huiswerk af was, viel mijn oog op de aantekening van het opstel. Met het eindje van mijn vulpen in mijn mond begon ik over het onderwerp na te denken; zo maar gewoon wat bazelen en zo wijd mogelijk uit elkaar schrijven kan iedereen, maar een afdoende bewijs voor de noodzakelijkheid van het praten te vinden, dat was de kunst. Ik dacht en dacht, dan had ik opeens een idee, ik pende mijn 3 opgegeven kantjes vol en was voldaan. Als argumenten had ik aangevoerd, dat praten vrouwelijk is, dat ik wel mijn best zou doen het een beetje te temperen, maar afleren zou ik het wel nooit, daar mijn moeder net zoveel praatte als ik, zo niet meer en dat aan overgeërfde eigenschappen nu eenmaal weinig te doen is.
Mijnheer Kepler moest erg om mijn argumenten lachen, maar toen ik mijn praat-uurtje in de volgende les toch weer voortzette, volgde ook het tweede opstel. Ditmaal moest het een ‘onverbeterlijke kletskous’ zijn. Ook dit werd ingeleverd en Kepler had twee lessen lang niet te klagen. In de derde les werd het hem echter weer te bont. ‘Anne, als strafwerk voor praten, een opstel over het onderwerp ‘Kwek, kwek, kwek, zei juffrouw Snaterbek’. De klas schaterde. Ik moest wel meelachen, hoewel mijn vindingrijkheid op het gebied van kwebbelopstellen uitgeput was. Ik moest er iets anders, heel origineels op vinden. Het toeval kwam me te hulp, mijn vriendin Sanne, goede dichteres, bood haar hulp aan om het opstel van begin tot eind op rijm in te leveren. Ik juichte. Kepler wou me met dit onzinnige onderwerp in de maling nemen, ik zou hem met mijn gedicht driedubbel in de maling nemen.
Het gedicht kwam af en was prachtig. Het handelde over een moeder eend en een vader zwaan, met drie kleine eendjes, die wegens te veel kwebbelen door den vader doodgebeten werden. Kepler verstond de grap gelukkig goed, hij las het gedicht met commentaar in de klas voor en in verschillende andere klassen ook nog.
Sindsdien mocht ik praten en kreeg nooit meer strafwerk, integendeel, Kepler maakt nu altijd grapjes.
Je Anne.
Woensdag, 24 Juni 1942
Lieve Kitty,
Het is smoorheet, iedereen puft en bakt en in die hitte moet ik alles belopen. Nu zie ik pas hoe fijn een tram toch is, vooral een open, maar dat genot is voor ons Joden niet langer weggelegd, voor ons is de benenwagen goed genoeg. Gisteren moest ik tussen de middag naar de Jan Luykenstraat naar de tandarts. Het is van onze school in de Stadstimmertuinen een lange weg; op school viel ik ‘s middags dan ook haast in slaap. Gelukkig dat de mensen je vanzelf al iets te drinken aanbieden, de zuster van den tandarts is werkelijk een hartelijk mens.
Het enige waarop we nog mogen is de pont. Over de Josef Israëlskade vaart een kleine boot, waarvan de veerman ons dadelijk meenam, toen we hem vroegen ons over te zetten. Aan de Hollanders ligt het heus niet, dat wij Joden het zo ellendig hebben.
Ik wou maar, dat ik niet naar school moest, mijn fiets is in de Paasvacantie gestolen en die van moeder heeft vader bij Christenmensen in bewaring gegeven. Maar gelukkig nadert de vacantie met snelle schreden, nog een week en het leed is geleden.
Gistermorgen is me wat leuks overkomen. Ik kwam langs de rijwielstalling, toen iemand me riep. Ik keek om en zag een aardigen jongen achter me staan, dien ik de avond tevoren bij Eva, een kennisje, ontmoet had. Hij kwam een beetje verlegen dichterbij en stelde zich voor als Harry Goldberg. Ik was een beetje verbaasd en wist niet goed wat hij wilde, maar dat bleek al spoedig. Harry wou van mijn gezelschap gebruik maken en me naar school brengen. ‘Als je toch dezelfde kant op moet, ga ik wel mee’, antwoordde ik en zo gingen we samen. Harry is al 16 en weet over allerlei dingen leuk te vertellen. Vanochtend wachtte hij weer op me en in het vervolg zal het nu wel zo blijven.
Je Anne.
Dinsdag, 30 Juni 1942
Lieve Kitty,
Tot vandaag toe kon ik heus geen tijd vinden om weer te schrijven. Donderdag was ik de hele middag bij kennissen, Vrijdag hadden we visite en zo ging het door tot vandaag. Harry en ik hebben elkaar in die week goed leren kennen, hij heeft me veel van zijn leven verteld; hij is zonder zijn ouders hier in Nederland gekomen bij zijn grootouders. Zijn ouders zijn in België.
Harry had een meisje, Fanny, ik ken haar als een voorbeeld van zachtheid en saaiheid. Sinds hij mij ontmoet heeft, is Harry tot de ontdekking gekomen, dat hij aan Fanny’s zijde inslaapt. Ik ben dus zo’n soort wakkerhoudmiddel, een mens weet nooit waar hij nog eens voor gebruikt wordt.
Zaterdagavond heeft Jopie bij me geslapen, maar Zondagmiddag was ze bij Lies en ik heb me doodverveeld. Harry zou ‘s avonds bij mij komen, maar bij zessen belde hij op. Ik ging naar de telefoon, toen zei hij: ‘Hier is Harry Goldberg, mag ik Anne alstublieft even spreken?’
‘Ja, Harry, hier is Anne’.
‘Dag Anne, hoe gaat het met je?’
‘Goed, dank je wel’.
‘Ik moet je tot mijn spijt zeggen, dat ik vanavond niet bij je kan komen, maar ik zou je nu nog wel even willen spreken; is het goed dat ik over tien minuten voor je deur ben?’
‘Ja, dat is goed, nou dáág!!!’
‘Dáág, ik kom direct’.
Hoorn neer.
Ik ben me gauw gaan verkleden en heb mijn haar een beetje opgedoft. Toen ben ik zenuwachtig uit het raam gaan hangen. Eindelijk kwam hij er aan. Wonder boven wonder ben ik niet meteen de trap afgesuisd, maar heb rustig afgewacht tot hij gebeld heeft. Ik ging naar beneden en hij viel meteen met de deur in huis.
‘Zeg Anne, mijn grootmoeder vindt jou nog te jong om geregeld mee om te gaan en ze zegt, dat ik naar de Leurs moet gaan, maar je weet misschien, dat ik niet meer met Fanny omga!’
‘Neen, hoezo, hebben jullie ruzie gehad?’
‘Neen, integendeel, ik heb tegen Fanny gezegd, dat we toch niet goed met elkaar konden opschieten en dat we daarom maar niet meer met elkaar om moesten gaan, maar dat Fanny bij ons nog heel welkom was, en dat ik hoopte, dat ik dat ook bij haar was. Ik dacht namelijk dat Fanny met een anderen jongen rondzwierf en heb haar daar ook naar behandeld. Maar dat was helemaal niet waar, en nu zei mijn oom dat ik Fanny excuus moest aanbieden, maar dat wilde ik natuurlijk niet en daarom heb ik het uitgemaakt. Maar dat was maar een van de vele redenen. Mijn grootmoeder wil namelijk dat ik naar Fanny ga, en niet naar jou, maar daar denk ik niet over; oude mensen hebben soms erg ouderwetse begrippen en daar kan ik me niet naar richten. Ik heb mijn grootouders wel nodig, maar in zekere zin hebben zij mij toch ook nodig.
Nu heb ik voortaan Woensdagavonds altijd vrij, omdat ik voor mijn grootouders naar houtsnijles ga, maar in werkelijkheid ga ik naar zo’n clubje van de zionistische beweging. Dat mag ik niet, omdat mijn grootouders erg tegen het zionisme zijn. Ik ben er ook niet fanatiek vóór, maar ik voel er wel wat voor en interesseer me er voor. Maar de laatste tijd is het daar ook zo’n rommelzootje, dat ik van plan ben er uit te gaan en daarom is Woensdagavond de laatste avond dat ik er naar toe ga. Dan kan ik dus Woensdagavond, Zaterdagmiddag, Zaterdagavond, Zondagmiddag en misschien nog wel vaker met jou omgaan’.
‘Maar als je grootouders het nu niet willen, dan moet jij het toch niet achter hun rug doen!’
‘Liefde laat zich nu eenmaal niet dwingen’.
Toen kwamen we langs de boekhandel op de hoek en daar stond Peter Wessel met nog twee jongens; het is voor het eerst in lange tijd dat hij me weer groette en ik had er echt plezier in.
Harry en ik liepen intussen steeds maar blokjes en het eind van het liedje was een afspraak, dat ik de volgende avond om vijf minuten voor zeven in Harry’s stoep zou staan.
Je Anne.
Vrijdag, 3 Juli 1942
Lieve Kitty,
Gisteren was Harry bij ons thuis om met mijn ouders kennis te maken. Ik had taart en snoep gehaald, thee en koekjes, van alles was er, maar Harry noch ik hadden zin om zo naast elkaar op een stoel te blijven zitten, we zijn gaan wandelen en pas om 10 over 8 werd ik thuis afgeleverd. Vader was erg kwaad, vond het geen manier dat ik te laat thuis was, omdat het voor Joden gevaarlijk is na 8 uur buiten te zijn en ik moest beloven in het vervolg al om 10 minuten vóór acht binnen te zijn.
Morgen ben ik bij hem gevraagd. Mijn vriendin Jopie plaagt me steeds met Harry. Ik ben heus niet verliefd, o neen, ik mag toch wel vrienden hebben, niemand ziet er iets in, dat ik een vriendje heb of, zoals moeder het uitdrukt, een cavalier.
Eva heeft me verteld, dat Harry op een avond bij haar was en dat zij aan hem vroeg: ‘Wie vind je aardiger, Fanny of Anne?’ Toen zei hij: ‘Dat gaat je niets aan’. Maar toen hij de deur uitging, (ze hadden de hele avond niet meer samen gekletst) zei hij: ‘Nou, Anne hoor, daag, en aan niemand vertellen’. Floep, ging hij de deur uit.
Je kunt aan alles merken dat Harry nu verliefd op mij is, en dat vind ik voor de afwisseling wel leuk. Margot zou zeggen: ‘Harry is een erg geschikt joch’, en dat vind ik ook en nog wel meer dan dat. Moeder zit hem ook ontzettend te roemen, een knap joch (van gezicht dan), een beleefde jongen en een aardige jongen; ik ben blij dat Harry bij alle huisgenoten zo in de smaak valt. Hij mag ze ook graag. Maar mijn vriendinnen vindt hij erg kinderachtig en daar heeft hij gelijk in.
Je Anne.
Zondagochtend, 5 Juli 1942
Lieve Kitty,
De promotie Vrijdag in de Joodse Schouwburg is naar wens verlopen. Mijn rapport is helemaal niet zo slecht, ik heb één onvoldoende, een vijf voor algebra, twee zessen, verder allemaal zevens en twee achten. Thuis waren ze wel blij, maar mijn ouders zijn in cijferaangelegenheden heel anders dan andere ouders. Ze trekken zich nooit iets van goede of slechte rapporten aan en letten er alleen op of ik gezond ben, niet te brutaal en pret heb; als deze dingen in orde zijn, komt al het andere wel vanzelf. Ik ben het tegendeel, ik wil geen slechte leerling zijn, ik ben voorwaardelijk op het Lyceum aangenomen, omdat ik eigenlijk nog in de zevende klas van de 6de Montessorischool had moeten blijven. Maar toen alle Joodse kinderen naar Joodse scholen moesten, nam de directeur mij en Lies, na wat heen en weer gepraat, voorwaardelijk op. En ik wil zijn vertrouwen niet beschamen. Mijn zuster Margot heeft ook haar rapport, schitterend zoals gewoonlijk. Als cum laude bij ons zou bestaan, was ze zeker met lof overgegaan, zo’n knappe bol!
Vader is de laatste tijd veel thuis, in de zaak heeft hij niets meer te zoeken; naar gevoel moet dat zijn om je nu zo overbodig te voelen. Mijnheer Koophuis heeft de Travies overgenomen en mijnheer Kraler de firma Kolen & Co. Toen we een paar dagen geleden samen om ons pleintje wandelden, begon vader over onderduiken te praten. Hij had het er over, dat het erg moeilijk voor ons zal zijn om helemaal afgescheiden van de wereld te leven. Ik vroeg hem, waarom hij daar nu al over sprak. ‘Ja, Anne’, zei hij daarop, ‘je weet dat we al meer dan een jaar kleren, levensmiddelen en meubelen naar andere mensen brengen. Wij willen onze goederen niet in de handen van de Duitsers laten vallen, maar nog minder willen wij zelf gepakt worden. Wij zullen daarom uit onszelf weggaan en niet wachten, tot we gehaald worden’.
‘Maar vader, wanneer dan?’ Ik werd angstig door de ernst, waarmee vader dit zo zei.
‘Maak je daar maar niet ongerust over, dat regelen wij wel, geniet van je onbezorgd leventje, zolang je er van genieten kunt’. Dat was alles. O laat de vervulling van deze sombere woorden nog lang verre blijven!
Je Anne.
Woensdag, 8 Juli 1942
Lieve Kitty,
Vanaf Zondagmorgen tot nu lijkt een afstand van jaren. Er is zoveel gebeurd, dat het is alsof de hele wereld zich plotseling omgedraaid heeft. Maar Kitty, je merkt dat ik nog leef en dat is de hoofdzaak, zegt vader.
Ja, inderdaad, ik leef nog, maar vraag niet waar en hoe. Ik denk dat je vandaag helemaal niets van me begrijpt, daarom zal ik maar beginnen met je te vertellen wat er Zondagmiddag gebeurd is.
Om 3 uur (Harry was even weggegaan, om later terug te komen) belde er iemand aan de deur. Ik hoorde het niet, daar ik lui in een ligstoel op de veranda in de zon lag te lezen. Even later verscheen Margot in opgewonden toestand aan de keukendeur. ‘Er is een oproep van de S.S. voor vader gekomen’, fluisterde ze, ‘moeder is al naar mijnheer van Daan gegaan’. (Van Daan is een goede kennis en medewerker in papa’s zaak.) Ik schrok ontzettend, een oproep, iedereen weet wat dat betekent; concentratiekampen en eenzame cellen zag ik al in mijn geest opdoemen en daarnaartoe zouden wij vader laten vertrekken. ‘Hij gaat natuurlijk niet’, verklaarde Margot mij, toen wij in de kamer op moeder zaten te wachten.
‘Moeder is naar Van Daan om te bespreken, of we morgen naar onze schuilplaats zullen vertrekken. De Van Daans gaan met ons mee onderduiken, we zijn dan met ons zevenen’. Stilte. We konden niet meer spreken, de gedachte aan vader, die geen kwaad vermoedend op bezoek was bij oude mensen in de Joodse Invalide, het wachten op moeder, de warmte, de spanning, dat alles deed ons zwijgen.
Plotseling werd er weer gebeld. ‘Dat is Harry’, zei ik. ‘Niet open doen’, hield Margot mij tegen, maar dat was overbodig, we hoorden moeder en mijnheer Van Daan beneden met Harry praten, toen kwamen ze binnen en sloten de deur achter zich dicht. Bij elke bel moesten Margot of ik nu zachtjes naar beneden om te zien of het vader was, andere mensen lieten we niet toe.
Margot en ik werden uit de kamer gestuurd. Van Daan wou met moeder alleen spreken. Toen Margot en ik in onze slaapkamer zaten, vertelde zij, dat de oproep niet vader maar haar betrof. Ik schrok opnieuw en begon toen te huilen. Margot is zestien; zulke jonge meisjes willen ze dus alleen weg laten gaan. Maar gelukkig zou ze niet gaan, moeder had het zelf gezegd en daarop zouden dan ook vaders woorden wel gedoeld hebben, toen hij het met mij over onderduiken had.
Onderduiken, waar zouden we gaan onderduiken, in de stad, op het land, in een huis, in een hut, wanneer, hoe, waar…? Dat waren vragen, die ik niet mocht stellen, en die toch steeds weer terugkwamen. Margot en ik begonnen het nodigste in een schooltas te pakken. Het eerste wat ik er in stopte, was dit gecartonneerde schrift, daarna krulpennen, zakdoeken, schoolboeken, kam, oude brieven; ik dacht aan het onderduiken en stopte daardoor de gekste onzin in de tas. Maar ik heb er geen spijt van; geef meer om herinneringen dan om jurken.
Om 5 uur kwam vader eindelijk thuis, we belden mijnheer Koophuis op en vroegen of hij nog ‘s avonds zou kunnen komen. Van Daan ging weg en haalde Miep. Miep is vanaf 1933 bij vader in de zaak en een intieme kennis geworden, evenals haar nieuwbakken echtgenoot Henk. Miep kwam, nam wat schoenen, jurken, jasjes, ondergoed en kousen in een tas mee en beloofde ‘s avonds terug te komen. Daarna was het stil in onze woning; geen van vieren wilden we eten, het was nog warm en alles was erg vreemd. Onze grote bovenkamer hadden we verhuurd aan een zekeren mijnheer Goudsmit, gescheiden man van in de dertig, die deze avond schijnbaar niets te doen had; daarom bleef hij tot 10 uur bij ons rondhangen en was met goede woorden niet weg te krijgen. Om elf uur kwamen Miep en Henk van Santen. Weer verdwenen schoenen, kousen, boeken en ondergoed in Mieps tas en Henks diepe zakken, om half 12 waren ook zij verdwenen. Ik was doodmoe en hoewel ik wist, dat het de laatste nacht in mijn bed zou zijn, sliep ik dadelijk en werd pas om half zes in de ochtend door moeder gewekt. Gelukkig was de hitte iets minder dan Zondag; een warme regen stroomde de hele dag door. We kleedden ons alle vier zo dik aan, alsof we in een ijskast zouden moeten overnachten en dat alleen om nog wat kleren mee te nemen. Geen Jood zou het in onze toestand gewaagd hebben met een koffer vol kleren uit huis te gaan. Ik had 2 hemdjes, 3 broeken, een jurk, daarover rok, jasje, zomerjas, twee paar kousen, dichte schoenen, muts, sjaal en nog meer aan, ik stikte thuis al, maar daar vroeg niemand naar.
Margot stopte haar schooltas vol met schoolboeken, haalde haar fiets uit de stalling en reed achter Miep aan weg naar voor mij onbekende verten. Ik wist namelijk nog steeds niet, waar de geheimzinnige plaats van onze bestemming zou zijn. Om half acht sloten ook wij de deur achter ons; de enige van wie ik afscheid te nemen had was Moortje, mijn kleine poesje, dat een goed tehuis bij de buren zou krijgen, zoals aangegeven stond op een briefje aan mijnheer Goudsmit geadresseerd.
In de keuken een pond vlees voor de kat, de ontbijtboel op tafel, de bedden afgehaald, dat alles wekte de indruk alsof we hals over kop vertrokken waren. Indrukken konden ons niet schelen, weg wilden we, alleen maar weg en veilig aankomen, anders niets.
Morgen vervolg.
Je Anne.
Donderdag, 9 Juli 1942
Lieve Kitty,
Zo liepen we dan door de stromende regen, vader, moeder en ik, elk met een school- en boodschappentas, tot bovenaan toe volgepropt met de meest door elkaar liggende dingen.
De arbeiders, die vroeg naar hun werk gingen, keken ons medelijdend na; op hun gezicht was duidelijk de spijt te lezen, dat ze ons generlei voertuig konden aanbieden; de opzichtige gele ster sprak voor zichzelf.
Pas toen we op straat waren, vertelden vader en moeder me bij brokjes en beetjes het hele onderduikplan. Al maandenlang hadden ze zoveel van onze inboedel en ons lijfgoed als mogelijk was het huis uitgedaan en nu waren we juist zover, dat we vrijwillig op 16 Juli wilden gaan onderduiken. Door de oproep was dat onderduikplan tien dagen vervroegd, zodat we ons met minder goed geordende appartementen tevreden zouden moeten stellen. De schuilplaats zelf zou in vaders kantoorgebouw zijn. Dat is voor buitenstaanders een beetje moeilijk te begrijpen, daarom zal ik het nader toelichten. Vader heeft niet veel personeel gehad: mijnheer Kraler, Koophuis, Miep en Elli Vossen, de 23-jarige stenotypiste, die allen van onze komst op de hoogte waren. In het magazijn mijnheer Vossen, vader van Elli en twee knechten, die we niets gezegd hadden.
Het gebouw zit als volgt in elkaar: parterre is een groot magazijn, dat ook als pakhuis gebruikt wordt. Naast de magazijndeur bevindt zich de gewone huisdeur, die door een tussendeur toegang tot een trapje geeft (A). Boven aan de trap bereikt men een half-matglazen deur, waarop eenmaal in zwarte letters ‘kantoor’ stond. Dat is het grote voorkantoor, zeer groot, zeer licht, zeer vol. Overdag werken daar Elli, Miep en mijnheer Koophuis. Via een kabinetje met brandkast, garderobe en grote voorraadkast komt men aan het kleine, tamelijk donkere achterkamertje. Daar zaten vroeger mijnheer Kraler en mijnheer Van Daan, nu alleen nog de eerste. Men kan ook vanuit de gang Kralers kantoor bereiken, maar dan alleen door een glazen deur die van binnen wel, maar van buiten niet zonder meer te openen is.
Vanuit Kralers kantoor, de lange smalle gang door, langs het kolenhok, vier treden op, het pronkstuk van het hele gebouw: het privé-kantoor. Deftige donkere meubels, linoleum en kleden op de vloer, radio, sjieke lamp, alles prima-prima. Daarnaast een grote, ruime keuken met warmwatergeyser en twee gaspitten. Daarnaast W.C. Dat is de eerste verdieping.
Vanuit de benedengang loopt een gewone houten trap naar boven (B). Bovenaan is een klein portaaltje, dat als overloopje wordt betiteld. Rechts en links van de overloop zijn deuren, de linker leidt naar het voorhuis met pakhuisruimten, voorzolder en voorvliering. Van dit voorgebouw loopt aan de andere kant ook nog een lange, hypersteile, echte Hollandse been-breektrap naar de tweede straatdeur (C).
De rechterdeur leidt naar ‘het Achterhuis’. Geen mens zou vermoeden, dat achter de simpele, grijsgeschilderde deur zoveel kamers schuilgaan. Voor de deur is een stoepje en dan ben je binnen.
Recht tegenover de ingangsdeur een steile trap (E), links brengt een klein gangetje je in een kamer, die de huis- en slaapkamer van de familie Frank zou worden, daarnaast een kleinere kamer, slaap- en werkkamer van de twee jongedames Frank. Rechts van de trap een kamer zonder raam met wastafel en een afgesloten W.C.-hokje, ook weer een toegangsdeur naar Margots en mijn kamer.
Als men de trap opgaat en de deur aan het boveneinde opent, staat men verbaasd, dat in zo’n oud grachtenhuis zo’n groot, licht en ruim vertrek bestaat. In dit vertrek is een gasfornuis (dat hebben we te danken aan het feit, dat het tot nu toe als laboratorium diende) en een gootsteen. Dit nu is de keuken en tevens de slaapkamer voor het echt-paar Van Daan, alsmede gemeenschappelijke huiskamer, eetkamer en werkkamer.
Een heel klein doorloopkamertje zal Peter van Daans appartement worden. Dan, net als vóór, een zolder en vliering. Ziehier, ik stelde je ons hele, fijne Achterhuis voor.
Je Anne.
Vrijdag, 10 Juli 1942
Lieve Kitty,
Het is zeer waarschijnlijk, dat ik je met mijn langdradige woningbeschrijving danig verveeld heb, maar toch vind ik het noodzakelijk, dat je weet, waar ik beland ben.
Nu het vervolg van mijn verhaal, want dat was nog niet klaar, weet je. Op de Prinsengracht aangekomen nam Miep ons gauw mee naar boven, het Achterhuis in. Ze sloot de deur achter ons en we waren alleen. Margot was er met de fiets veel sneller aangekomen en wachtte al op ons. Onze huiskamer en alle andere kamers waren zo vol rommel, dat het niet te beschrijven is. Alle cartonnen dozen, die in de loop van de voorafgegane maanden naar kantoor gestuurd waren, stonden op de grond en op de bedden. Het kleine kamertje was tot aan het plafond met beddegoed gevuld. Als we ‘s avonds op behoorlijk opgemaakte bedden zouden willen slapen, moesten we direct aan de gang gaan en de boel opruimen. Moeder en Margot waren niet in staat een lid te verroeren, zij lagen op de kale bedden, waren moe, ellendig en ik weet niet wat al meer. Maar vader en ik, de twee opruimers in de familie, wilden dadelijk beginnen.
We pakten de hele dag door dozen uit, kasten in, hamerden en ruimden, totdat we ‘s avonds doodmoe in de schone bedden vielen. De hele dag hadden we geen warm eten gehad, maar dat hinderde ons niet; moeder en Margot waren te moe en te overspannen om te eten, vader en ik hadden te veel werk.
Dinsdagochtend begonnen we daar, waar we Maandag opgehouden waren. Elli en Miep haalden de boodschappen op onze levensmiddelenbonnen, vader verbeterde de onvoldoende verduistering, we schrobden de keukenvloer en waren opnieuw van ‘s ochtends tot ‘s avonds in de weer. Tijd om over de grote verandering die er in mijn leven gekomen was na te denken, had ik haast niet tot Woensdag. Toen vond ik voor het eerst sinds onze aankomst in het Achterhuis gelegenheid om je de gebeurtenissen mede te delen en tegelijkertijd om me eens goed te realiseren, wat er nu eigenlijk met me gebeurd was en wat er nog gebeuren zou.
Je Anne.
Zaterdag, 11 Juli 1942
Lieve Kitty,
Vader, moeder en Margot kunnen nog steeds niet aan het geluid van de Westertorenklok wennen, die om het kwartier zegt hoe laat het is. Ik wel, ik vond het dadelijk fijn en vooral ‘s nachts is het zo iets vertrouwds. Het zal je wel interesseren te horen hoe het me in mijn ‘duik’ bevalt, welnu, ik kan je alleen zeggen, dat ik het zelf nog niet goed weet. Ik geloof, dat ik me in dit huis nooit thuis zal voelen, maar daarmee wil ik helemaal niet zeggen, dat ik het hier naar vind, ik voel me veeleer als in een heel eigenaardig pension, waar ik met vacantie ben. Nogal een gekke opvatting van onderduiken, maar het is nu eenmaal niet anders. Het Achterhuis is als schuilplaats ideaal. Hoewel het vochtig is en scheefgetrokken zal men nergens in Amsterdam zo iets geriefelijks voor onderduikers ingericht hebben, ja misschien zelfs nergens in heel Nederland.
Ons kamertje was met die strakke muren tot nu toe erg kaal; dank zij vader, die mijn hele filmsterrenverzameling en mijn prentbriefkaarten van tevoren al meegenomen had, heb ik, na met een lijmpot en kwast de hele muur bestreken te hebben, van de kamer één plaatje gemaakt. Daardoor ziet het er veel vrolijker uit en als de Van Daans komen, zullen we met het hout dat op zolder staat wel wat muurkastjes en andere aardige prullen maken.
Margot en moeder zijn weer een klein beetje opgeknapt. Gisteren wou moeder voor het eerst erwtensoep koken, maar toen ze beneden aan het praten was, vergat ze de soep, die brandde daardoor zo aan, dat de erwten, koolzwart, niet meer van de pan los te krijgen waren.
Mijnheer Koophuis heeft het Boek voor de Jeugd voor me meegebracht. Gisteravond zijn we met zijn vieren naar het privé-kantoor gegaan en hebben de Engelse radio aangezet. Ik was zo ontzettend bang dat iemand dat zou kunnen horen, dat ik vader letterlijk smeekte mee naar boven te gaan. Moeder begreep mijn angst en ging mee. Ook in andere dingen zijn we erg bang, dat de buren ons zouden kunnen horen of zien. Direct de eerste dag hebben we de gordijnen genaaid. Eigenlijk mag men niet van gordijnen spreken, want het zijn maar losse lichte lappen, totaal verschillend van vorm, kwaliteit en motief, die vader en ik erg onvakkundig scheef aan elkaar naaiden. Met punaises zijn deze pronkstukken voor de ramen bevestigd om er vóór het einde van onze onderduiktijd nooit meer af te komen.
Rechts naast ons ligt een groot zakenpand, links een meubelmakerij; personeel is er na werktijd niet in de percelen, maar toch zouden er geluiden kunnen doordringen. We hebben Margot dan ook verboden ‘s nachts te hoesten, hoewel ze een zware verkoudheid te pakken heeft en geven haar grote hoeveelheden codeïne te slikken.
Ik verheug me erg op de komst van de Van Daans, die op Dinsdag vastgesteld is; het zal veel gezelliger en ook minder stil zijn. De stilte is het namelijk, die me ‘s avonds en ‘s nachts zo zenuwachtig maakt en ik zou er heel wat voor geven als iemand van onze beschermers hier zou slapen.
Het benauwt me ook meer dan ik zeggen kan, dat we nooit naar buiten mogen en ik ben erg bang, dat we ontdekt worden en dan de kogel krijgen. Dat is natuurlijk een minder prettig vooruitzicht.
Overdag moeten we altijd erg zacht lopen en zacht spreken, want in het magazijn mogen ze ons niet horen.
Net word ik geroepen.
Je Anne.
Vrijdag, 14 Augustus 1942
Lieve Kitty,
Een maand lang heb ik je in de steek gelaten, maar er is ook heus niet zoveel nieuws om je elke dag iets leuks te vertellen. De Van Daans zijn op 13 Juli aangekomen. Wij dachten, dat het de 14de zou worden, maar daar de Duitsers tussen de 13de en 16de Juli al meer en meer mensen onrustig maakten en oproepen naar alle kanten stuurden, vonden ze het veiliger een dag te vroeg dan een dag te laat te vertrekken. ‘s Ochtends om half 10 (we zaten nog aan het ontbijt) arriveerde Peter, Van Daans zoon van nog geen 16 jaren, een tamelijk saaie en verlegen slungel, van wiens gezelschap niet veel te verwachten is en bracht zijn poes (Mouschi) mee. Mevrouw en mijnheer kwamen een half uur later, mevrouw had tot onze grote pret in haar hoedendoos een grote nachtpot. ‘Zonder nachtpot voel ik me nergens thuis’, verklaarde ze en de pot was dan ook het eerste, dat een vaste plaats onder het divanbed kreeg. Mijnheer bracht geen po, maar zijn inklapbare theetafel onder zijn arm mee.
We aten de eerste dag van ons samenzijn gezellig met elkaar en na drie dagen wisten we allen niet anders meer dan dat we één grote familie waren geworden. Zoals vanzelf spreekt hadden de Van Daans nog veel over de week, die zij na ons in de bewoonde wereld doorbrachten, te vertellen. Onder meer interesseerde het ons sterk wat er met onze woning en met mijnheer Goudsmit gebeurd was.
Mijnheer Van Daan vertelde:
‘Maandagmorgen om 9 uur belde mijnheer Goudsmit ons op en vroeg of ik even langs kon komen. Ik ging dadelijk en vond G. in grote opwinding. Hij liet me een briefje lezen, dat de familie Frank achtergelaten had en wou naar aanwijzing daarvan de kat naar de buren brengen wat ik zeer goed vond. Mijnheer G. was bang, dat er huiszoeking gehouden zou worden, daarom liepen we door alle kamers, ruimden een beetje op en ruimden de tafel af.
Plotseling ontdekte ik op de schrijftafel van mevrouw een blocnote, waarop een adres in Maastricht stond aangegeven. Hoewel ik wist dat mevrouw dit expres achtergelaten had, deed ik zeer verbaasd en verschrikt en verzocht mijnheer G. dringend dit ongelukspapiertje te verbranden.
Ik hield al die tijd vol, dat ik niets van Uw verdwijnen afwist, maar nadat ik het papiertje had gezien, kreeg ik een goed idee. “Mijnheer Goudsmit”, zei ik, “nu valt me opeens in, waarop dit adres betrekking kan hebben. Ik herinner me nu opeens, dat er ongeveer een half jaar geleden een hooggeplaatst officier op kantoor was, het bleek een goede jeugdkennis van mijnheer Frank te zijn, die hem beloofde hem in geval van nood te zullen helpen en die ook in Maastricht verblijf hield. Ik denk, dat deze officier woord gehouden heeft en de Franks op de een of andere manier naar België en vandaar naar Zwitserland zal brengen. Vertelt u dit ook maar aan kennissen, die eventueel naar de Franks zouden vragen. Maastricht hoeft u dan natuurlijk niet te vermelden”.
En daarmee ging ik weg. De meeste kennissen weten dit nu al, want van verschillende kanten heb ik op mijn beurt deze verklaring gehoord’.
Wij vonden het verhaal erg grappig, maar lachten nog meer om de verbeeldingskracht van de mensen, toen mijnheer Van Daan van andere kennissen vertelde. Zo had een familie ons alle vier vroeg ‘s ochtends op de fiets langs zien komen en een andere mevrouw wist pertinent, dat we midden in de nacht in een militaire auto waren geladen.
Je Anne.
Vrijdag, 21 Augustus 1942
Lieve Kitty,
Onze ‘duik’ is nu pas een echte schuilplaats geworden. Mijnheer Kraler vond het namelijk beter om voor onze toegangsdeur een kast te plaatsen (omdat er veel huiszoekingen naar verstopte fietsen gehouden worden), maar dan natuurlijk een kast die draaibaar is en die dan als een deur opengaat.
Mijnheer Vossen heeft het geval getimmerd. We hebben hem intussen over de zeven onderduikers ingelicht en hij is één en al hulpvaardigheid. Als we nu naar beneden willen, moeten we eerst bukken en dan springen, want het stoepje is verdwenen. Na drie dagen liepen we allemaal met een voorhoofd vol builen, omdat iedereen zich aan de lage deur stootte. Nu is er doek met houtwol tegenaan gespijkerd. Zien of het helpt!
Leren doe ik niet veel; tot September hou ik voor mezelf vacantie. Daarna wil vader me les geven, want ik ben bitter veel van wat ik op school geleerd heb, vergeten.
Veel verandering komt er in ons leven hier niet. Mijnheer Van Daan en ik liggen altijd overhoop, daarentegen houdt hij veel van Margot. Mama doet soms alsof ik een baby ben en dat kan ik niet uitstaan. Verder gaat het wel wat beter. Peter vind ik nog steeds niet aardiger, het is een vervelende jongen, hij luiert de hele dag op zijn bed, timmert een beetje en gaat dan weer dutten. Wat een stomkop!
Het is buiten mooi warm weer en ondanks alles maken wij er zoveel mogelijk gebruik van door op het harmonicabed op de zolder te gaan liggen, waar de zon door een open raam naar binnen schijnt.
Je Anne.
Woensdag, 2 September 1942
Lieve Kitty,
Mijnheer en mevrouw Van Daan hebben erge ruzie gehad, ik heb zo iets nog nooit meegemaakt, daar vader en moeder er niet aan zouden denken zo tegen elkaar te schreeuwen. De aanleiding was zo nietig, dat het niet de moeite waard was om er één woord over vuil te maken. Maar ja, ieder zijn meug.
Het is natuurlijk erg onaangenaam voor Peter, die er toch ook maar tussen moet zitten. Ook wordt hij door niemand au sérieux genomen, daar hij verschrikkelijk kleinzerig en lui is. Gisteren was hij danig ongerust, omdat hij een blauwe in plaats van een rode tong gekregen had; dit zeldzame verschijnsel verdween evenwel net zo gauw als het gekomen was. Vandaag loopt hij met een sjaal om zijn nek, daar deze stijf is en verder klaagt mijnheer over spit in de rug. Pijnen tussen hart, nier en long zijn hem ook niet vreemd, hij is een echte hypochonder (dat noem je toch zo, hè?)!
Tussen moeder en mevrouw Van Daan botert het niet zo erg; aanleidingen tot onaangenaamheden zijn er genoeg. Om een klein voorbeeld te noemen wil ik je vertellen dat mevrouw uit de gemeenschappelijke linnenkast op drie na al haar lakens weggehaald heeft. Zij neemt natuurlijk aan, dat moeders goed voor de hele familie gebruikt kan worden. Zal haar wel lelijk tegenvallen als ze merkt dat moeder het goede voorbeeld gevolgd heeft.
Verder heeft mevrouw er erg de pé over in, dat ons servies niet, maar het hare wèl in gebruik is. Ze probeert steeds te weten te komen, waar wij onze borden wel naar toe gedaan hebben; ze zijn dichter bij dan ze denkt, want ze staan op zolder in cartonnen dozen, achter een heleboel reclamemateriaal. Gedurende onze onderduiktijd zijn de borden onbereikbaar en dat is maar goed ook. Mij gebeuren altijd ongelukken; gisteren smeet ik een soepbord van mevrouws servies aan stukken. ‘O!’ riep ze woedend uit, ‘wil je wel eens voorzichtig zijn, dit is het enige, dat ik nog heb’. Mijnheer Van Daan is de laatste tijd poeslief tegen mij. Laat hem maar. Mama heeft vanochtend weer zo ellendig gepreekt; dat kan ik niet uitstaan. Onze opvattingen staan precies lijnrecht tegenover elkaar. Papa is een dot, al is hij wel eens 5 minuten kwaad op me.
Verleden week hadden we een kleine interruptie in ons zo eentonige leven: het kwam door een boek over vrouwen, – en Peter. Je moet namelijk weten, dat Margot en Peter haast alle boeken, die mijnheer Koophuis ons leent, mogen lezen, maar dit bijzondere boek over een vrouwenonderwerp hielden de volwassenen toch maar liever in eigen handen. Dat prikkelde dadelijk de nieuwsgierigheid van Peter. Wat zou er wel voor verbodens in dat boek staan? Stiekem pakte hij het van zijn moeder weg, terwijl zij beneden aan het praten was, en ging met zijn buit naar de vliering. Dat ging een paar dagen goed. Mevrouw Van Daan wist al lang wat hij deed, maar verklapte niets, totdat mijnheer er achter kwam. Die werd kwaad, pakte het boek af en dacht, dat daarmee de zaak afgelopen zou zijn. Hij had echter buiten de nieuwsgierigheid van zijn zoon gerekend, die door het kordate optreden van papa geenszins van zijn stuk gebracht was.
Peter zon op mogelijkheden om dit meer dan interessante boek toch uit te lezen. Mevrouw had intussen bij moeder geïnformeerd wat zij van de kwestie dacht. Moeder vond dit boek niet goed voor Margot, maar in de meeste andere boeken zag ze geen kwaad.
‘Er is een groot verschil, mevrouw Van Daan’, zei moeder, ‘tussen Margot en Peter, ten eerste is Margot een meisje, en meisjes zijn altijd rijper dan jongens, ten tweede heeft Margot al meer serieuze boeken gelezen en zoekt niet naar dingen die voor haar verboden zijn, ten derde is Margot veel ontwikkelder en verstandiger, wat haar vier H.B.S.- jaren meebrengen’. Mevrouw stemde daarmee in, maar vond het toch in principe verkeerd jonge kinderen boeken voor volwassenen te laten lezen.
Intussen had Peter de geschikte tijd gevonden, waarin niemand naar het boek of naar hem omkeek. ‘s Avonds om half 8, toen de hele familie in het privé-kantoor naar de radio luisterde, nam hij zijn schat weer mee naar de vliering. Om half 9 had hij weer beneden moeten zijn, maar daar het boek zo spannend was, vergat hij de tijd en kwam net de zoldertrap af, toen zijn vader de kamer binnenkwam. Wat volgde is begrijpelijk! Een tik, een klap, een ruk, het boek lag op tafel en Peter zat op de vliering. Zo stonden de zaken toen de familie ten eten kwam. Peter bleef boven, niemand bekommerde zich om hem, hij moest zonder eten naar bed. Vrolijk keuvelend zetten wij onze maaltijd voort, toen er opeens een doordringend ge uit tot ons doordrong, allen legden de vorken neer en ieder keek de ander met bleek en verschrikt gezicht aan. Dan hoorden we Peters stem, die door de kachelpijp riep: ‘Ik kom toch niet naar beneden, hoor’. Mijnheer Van Daan sprong op, zijn servet viel op de grond, met vuurrood hoofd schreeuwde hij: ‘Maar nu is het genoeg’. Vader pakte hem bij de arm, daar hij erge dingen vreesde en samen gingen de twee heren naar de zolder. Na veel tegenstribbelen en trappen belandde Peter in zijn kamer, de deur ging dicht en wij aten door. Mevrouw wou een boterham voor zoonlief overlaten, mijnheer was onverbiddelijk. ‘Als hij niet dadelijk excuus vraagt, moet hij op de vliering slapen’.
Wij protesteerden en vonden ‘zonder eten’ al straf genoeg. Peter mocht eens verkouden worden en dan zou er geen dokter aan te pas kunnen komen.
Peter vroeg geen excuus, hij zat alweer op de vliering. Mijnheer Van Daan bemoeide zich er niet meer mee, maar bemerkte ‘s morgens dat Peters bed wel beslapen was. Om 7 uur zat Peter alweer op zolder, maar werd toch door de vriendschappelijke woorden van vader genoopt naar beneden te komen. Drie dagen norse gezichten, hardnekkig zwijgen en toen liep alles weer in gewone banen.
Je Anne.
Maandag, 21 September 1942
Lieve Kitty,
Vandaag zal ik je even het algemene nieuws van het Achterhuis vertellen.
Mevrouw Van Daan is onuitstaanbaar. Ik krijg van boven voortdurend standjes
voor mijn onophoudelijk geklets. Altijd is er iets anders waarmee ze ons plaagt; nu doet ze het zo, dat ze de pannen niet wil afwassen en als er nog een tipseltje inzit, doet ze dat niet in een glazen schotel, zoals het tot nu toe gedaan werd, maar laat het in de pan bederven. Bij de volgende afwas heeft Margot dan wel eens zeven vuile pannen en dan zegt madame wel: ‘Margotje, Margotje, wat heb je veel te doen!’
Met vader ben ik bezig een stamboom van zijn familie te maken, daarbij vertelt hij van iedereen wat en dat interesseert me geweldig.
Mijnheer Koophuis brengt om de week een paar meisjesboeken voor me mee, ik ben enthousiast over de Joop ter Heul-serie. De hele Cissy van Marxveldt bevalt me in het algemeen bijzonder goed. Een Zomerzotheid heb ik dan ook al vier keer gelezen en nog moet ik om de potsierlijke situaties lachen.
Het leren heeft een aanvang genomen, ik doe veel aan Frans en pomp elke dag vijf onregelmatige werkwoorden. Peter heeft zijn Engelse taak vol zuchten opgenomen. Enkele schoolboeken zijn pas gearriveerd, voorraad schriften, potloden, vlakjes en etiketten heb ik in ruime mate van thuis meegenomen. Ik luister soms naar de Oranje-zender, pas sprak Prins Bernhard. Omstreeks Januari zal er een kindje bij hen geboren worden, vertelde hij. Ik vind het leuk, hier verbazen ze zich er over, dat ik zo Oranje-gezind ben.
Een paar dagen geleden hadden ze het er over, dat ik toch nog erg dom ben, met het gevolg dat ik de volgende dag hard aan het werk ben gegaan. Ik heb heus geen zin met 14 of 15 jaar nog in de eerste klas te zitten.
Verder kwam in het gesprek ter sprake, dat ik haast niets behoorlijks lezen mag. Moeder heeft op het ogenblik Heeren, vrouwen en knechten, dat mag ik niet hebben (Margot wel), ik moet eerst wat meer ontwikkeld zijn, zoals mijn begaafde zuster. Dan spraken we over mijn onwetendheid omtrent philosophie, psychologie en physiologie, waar ik niets van af weet. Misschien ben ik het volgend jaar wijzer! (Deze moeilijke woorden heb ik gauw in Koenen opgezocht.)
Ik ben tot de schrikwekkende conclusie gekomen, dat ik maar één jurk met lange mouwen en drie vestjes voor de winter heb. Vader heeft me toestemming gegeven een trui van witte schapenwol te breien; de wol is wel niet erg mooi, daar zal warmte tegen op moeten wegen. We hebben nog wat kleren bij andere mensen, die kunnen jammer genoeg pas na de oorlog gehaald worden, als ze er dan tenminste nog zijn.
Toen ik pas iets aan je schreef over mevrouw, kwam ze er net aan. Flap! Boek dicht.
‘Hè Anne, mag ik niet eens kijken?’
‘Neen, mevrouw’.
‘Alleen de laatste bladzijde maar?’
‘Neen, ook niet, mevrouw’.
Ik schrok me natuurlijk een mik, want op deze bladzijde stond zij juist minder leuk gedeponeerd.
Je Anne.
Vrijdag, 25 September 1942
Lieve Kitty,
Gisteravond was ik weer eens ‘op visite’ boven bij de Van Daans om een beetje te praten. Soms is het er wel gezellig. Dan eten we motten-koekjes (de trommel stond in een klerenkast die ‘ingemot’ was) en drinken limonade.
Het gesprek ging over Peter. Ik vertelde, dat Peter me zo vaak over mijn wang strijkt, dat ik dat zo vervelend vond en dat ik niet hield van handtastelijke jongens.
Zij vroegen echter op oudersmanier of ik niet van Peter kon houden, daar hij zeker veel van mij hield. Ik dacht ‘o jee!’ en zei ‘o neen!’ Stel je voor!
Wel zei ik, dat Peter een beetje harkerig deed en dat ik dacht, dat hij verlegen was, want dat is zo met alle jongens, die nog niet vaak met meisjes omgegaan hebben.
Ik moet zeggen dat de schuilcommissie Achterhuis (afd. heren) zeer vindingrijk is. Moet je horen, wat ze nu weer bedacht hebben om mijnheer Van Dijk, hoofdvertegenwoordiger van Travies, goeden kennis en clandestiene-goederenopberger, een bericht van ons te laten zien! Ze tikken een brief aan een drogist in Zeeuws-Vlaanderen, klant van de zaak, en wel zo, dat de man een ingesloten briefje als antwoord moet insturen en in de bijgevoegde enveloppe terug moet zenden. Op die enveloppe schrijft vader het adres. Als deze enveloppe uit Zeeland terugkomt, wordt het inliggende briefje er uit gehaald en een met de hand geschreven levensteken van vader er in gestopt. Zo kan Van Dijk het lezen zonder argwaan te krijgen. Ze hebben juist Zeeland gekozen, omdat dit dicht bij België ligt en het briefje dus makkelijk over de grens gesmokkeld kan zijn, waarbij nog komt, dat niemand daar zonder speciale vergunning naar toe mag.
Je Anne.
Zondag, 27 September 1942
Lieve Kitty,
Ruzie met moeder gehad, voor de zoveelste keer in de laatste tijd; het gaat tussen ons jammer genoeg niet erg goed, ook met Margot kan ik niet goed opschieten. Hoewel er in onze familie nooit zo’n uitbarsting als boven is, is het er voor mij toch lang niet altijd prettig. De naturen van Margot en moeder zijn zo vreemd voor mij, ik snap mijn vriendinnen nog beter dan mijn eigen moeder, jammer is dat!
We praten vaak over na-oorlogse problemen, zoals bijvoorbeeld dat men niet geringschattend over dienstmeisjes moet spreken. Dit vond ik net zo erg als het verschil tussen mevrouw en juffrouw bij getrouwde vrouwen.
Mevrouw heeft voor de zoveelste keer de bokkepruik op; ze is erg humeurig en sluit steeds meer van haar privédingen weg. Jammer dat moeder niet elke Van Daan-verdwijning met een Frank-verdwijning beantwoordt.
Sommige mensen schijnen het een bijzonder genoegen te vinden, niet alleen hun eigen, maar ook nog de kinderen van hun kennissen op te voeden. De Van Daans behoren tot die mensen. Aan Margot is niets op te voeden, die is van nature de goed-, lief- en knapheid zelve, maar ik draag haar deel aan ondeugendheid ruimschoots mee. Meer dan één keer vliegen aan tafel de vermanende woorden en brutale antwoorden heen en weer. Vader en moeder verdedigen me altijd vurig, zonder hen zou ik de strijd niet steeds weer zo zonder blikken of blozen kunnen opnemen. Hoewel ze me steeds weer voorhouden dat ik minder moet praten, me met niets bemoeien moet en bescheidener moet zijn, faal ik meer dan ik slaag. En was vader niet altijd weer zo geduldig, had ik de hoop om ook nog eens te voldoen aan de ouderlijke eisen, die toch heus niet zo hoog zijn, al lang opgegeven.
Als ik van een groente, die ik helemaal niet lust, weinig neem en in plaats daarvan aardappels eet, kunnen Van Daan en vooral mevrouw over die verwendheid niet heen.
‘Neem nog wat groente, Anne, kom’, volgt dan al gauw.
‘Neen, dank u wel, mevrouw’, antwoord ik, ‘ik heb genoeg aan aardappels’.
‘Groente is erg gezond, dat zegt je moeder zelf, neem nog wat’, dringt zij dan aan, totdat vader er tussen komt en mijn weigering bevestigt.
Dan vaart mevrouw uit: ‘Dan had u eens bij ons thuis moeten zijn, daar werden de kinderen tenminste opgevoed, dit is geen opvoeding, Anne is verschrikkelijk verwend, ik zou dat nooit toestaan, als Anne mijn dochter was …’
Daarmee begint en eindigt altijd de hele woordenstroom: ‘als Anne mijn dochter was’. Nu, gelukkig ben ik dat niet.
Maar om op ons opvoedingsthema terug te komen. Gisteren viel na mevrouws
laatste woorden een stilte in. Dan antwoordde vader: ‘Ik vind dat Anne zeer goed opgevoed is, ze heeft toch tenminste al zoveel geleerd dat ze op uw lange preken geen antwoord meer geeft. Wat de groenten betreft kan ik u niets anders antwoorden dan vice versa’.
Mevrouw was verslagen en grondig ook. Dat vice versa duidde namelijk rechtstreeks op haar eigen minieme portie. Mevrouw voert voor haar verwendheid als reden aan, dat te veel groente vóór het naar bed gaan voor haar ontlasting slecht is. Laat ze dan over mij in ieder geval haar mond houden. Het is zo grappig om te zien hoe gauw mevrouw Van Daan een kleur krijgt. Ik lekker niet en daar ergert ze zich heimelijk ontzettend aan.
Je Anne.
Maandag, 28 September 1942
Lieve Kitty,
Mijn brief van gisteren was nog lang niet af, toen ik met schrijven op moest houden.
Ik kan de lust niet bedwingen om je nog een onenigheid mede te delen, maar voordat ik daaraan begin dit:
Ik vind het heel gek dat volwassen mensen zo gauw, zo veel en over alle mogelijke kleinigheden ruzie maken; tot nu toe dacht ik altijd dat kibbelen een kindergewoonte was, die later uit zou slijten. Er is natuurlijk wel eens aanleiding voor een ‘echte’ ruzie, maar dat woordengeplaag hier is niets anders dan kibbelarij. Daar deze kibbelarijen tot de orde van de dag behoren, moest ik er eigenlijk al aan gewend zijn; dit is echter niet het geval en zal ook wel niet het geval zijn, zolang ik bij haast elke discussie (dit woord wordt hier in plaats van ruzie gebruikt) ter sprake kom. Niets, maar dan ook niets laten ze goed aan me, mijn optreden, karakter, manieren worden stuk voor stuk van onder tot boven en van boven tot onder beoordeeld en bekletst. En iets dat ik helemaal niet gewend was, namelijk harde woorden en geschreeuw aan mijn adres, moet ik volgens bevoegde zijde welgemoed slikken. Dat kan ik niet! Ik denk er niet aan om al die beledigingen op me te laten zitten, ik zal ze wel laten zien, dat Anne Frank niet van gisteren is, ze zullen nog opkijken en gauw hun grote bek houden, als ik ze duidelijk maak, dat ze niet aan mijn maar aan hun opvoeding het eerst moeten beginnen. Is me dat een manier van optreden! Barbaars gewoon! Tot nu toe sta ik elke keer weer perplex over zoveel ongemanierdheid en vooral … domheid (mevrouw Van Daan), maar zodra ik er aan ga wennen – en dat zal wel gauw zijn – zal ik ze hun woorden ongezouten teruggeven, dan zullen ze wel anders praten!
Ben ik dan werkelijk zo ongemanierd, eigenwijs, koppig, onbescheiden, dom, lui enz. enz. als ze boven zeggen? Ach, welneen, ik weet heus wel dat ik veel fouten en gebreken heb, maar ze overdrijven het wel in zeer hoge mate.
Als je eens wist, Kitty, hoe ik soms kook bij die schelden schimppartijen! En het zal heus niet lang meer duren of mijn opgekropte woede komt tot uitbarsting.
Maar nu genoeg hierover, ik heb je lang genoeg met mijn ruzie’s verveeld en toch kan ik niet nalaten, een hoog-interessante tafel-discussie hier te laten volgen.
Door het een of andere thema kwamen we op Pims (Pim – vleinaam voor Papa) verregaande bescheidenheid. Deze is een vaststaand feit, waaraan zelfs door de idiootste mensen niet getornd kan worden. Plotseling zei mevrouw, omdat ze toch in elk gesprek zichzelf betrekken moet: ‘Ik ben ook erg bescheiden, veel bescheidener dan mijn man’.
Heb je ooit van je leven! Deze zin laat wel heel duidelijk haar bescheidenheid uitkomen! Mijnheer Van Daan, die het nodig vond dat: ‘dan mijn man’ nader te verklaren, antwoordde heel kalm: ‘Ik wil ook niet bescheiden zijn, ik heb in mijn leven altijd ondervonden dat onbescheiden mensen het veel verder brengen dan bescheidene’. En dan zich tot mij wendend: ‘Wees maar niet bescheiden, Anne, daar kom je heus niet verder mee!’
Met deze zienswijze stemde moeder volkomen in. Maar mevrouw Van Daan moest, zoals gewoonlijk, aan dit opvoedingsonderwerp ook haar woordje toevoegen. Voor deze keer wendde ze zich echter met rechtstreeks tot mij, maar tot mijn ouderpaar met de woorden: ‘U hebt toch een eigenaardige levensopvatting om zoiets tegen Anne te zeggen, in mijn jeugd was dat toch anders. En ik ben er zeker van dat dat nu ook nog anders is, behalve dan in uw moderne huisgezin!’ Dit laatste doelde op de meermalen verdedigde moderne opvoedingsmethode van moeder.
Mevrouw was vuurrood van opwinding, moeder daarentegen helemaal niet en iemand die kleurt windt zich door de warmwording steeds meer op en verliest het gauwer van de tegenpartij. De niet-kleurende moeder, die het hele geval nu maar zo gauw mogelijk van de baan wilde hebben, bedacht zich maar kort, voordat ze antwoordde: ‘Mevrouw Van Daan, ook ik vind inderdaad dat het in het leven veel beter is wat minder bescheiden te zijn. Mijn man, Margot en Peter zijn alle drie buitengewoon bescheiden. Uw man, Anne, u en ik zijn niet onbescheiden, maar wij laten ons ook niet bij alles opzij duwen’.
Mevrouw: ‘O, maar mevrouw, ik begrijp u niet, ik ben werkelijk buitengewoon bescheiden, hoe komt u er bij mij onbescheiden te noemen?’
Moeder: ‘U bent zeker niet onbescheiden, maar niemand zou u bepaald bescheiden vinden’.
Mevrouw: ‘Ik zou wel eens willen weten, waarin ik onbescheiden ben! Als ik hier niet voor mezelf zou zorgen, een ander doet het zeker niet en dan zou ik dus moeten verhongeren, maar daarom ben ik heus wel net zo bescheiden als uw man’.
Moeder kon om deze belachelijke zelfverdediging niets anders doen dan lachen, dat irriteerde mevrouw, die haar fraai relaas nog met een lange serie prachtige Duits-Nederlandse en Nederlands-Duitse bewoordingen vervolgde, totdat de geboren redenares zich zo in haar eigen woorden verwarde, dat ze ten slotte zich van haar stoel verhief en de kamer uit wou gaan. Toen viel haar oog op mij. En nu had je eens iets moeten zien! Ongelukkigerwijze had ik net op het moment, dat mevrouw ons haar rug toonde, meewarig en ironisch met mijn hoofd geschud, niet expres, maar heel onwillekeurig, zo intens had ik de hele woordenvloed gevolgd. Mevrouw keerde terug en begon te kijven, hard, Duits, gemeen en onbeschaafd, precies als een dik, rood viswijf, het was een lust om aan te zien. Als ik had kunnen tekenen, had ik haar het liefst in deze houding getekend, zo grappig was dat kleine, malle, domme mens!
Maar één ding weet ik nu en dat is dit: je leert de mensen pas goed kennen, als je een keer echte ruzie met ze gemaakt hebt. Pas dan kan je hun karakter beoordelen!
Je Anne.
Dinsdag, 29 September 1942
Lieve Kitty,
Onderduikers beleven rare dingen! Stel je voor, omdat we geen badkuip hebben, wassen we ons in een wasteiltje en omdat het kantoor (hiermee bedoel ik altijd de gehele benedenverdieping) warm water heeft, gaan we alle zeven om de beurt van dit grote voordeel profiteren.
Maar omdat we alle zeven ook zo erg verschillend zijn en het vraagstuk van de genanterie bij een paar hoger zit dan bij de rest, heeft elk lid van de familie zich een aparte badplaats uitgezocht. Peter baadt in de keuken, hoewel de keuken een glazen deur heeft. Als hij van plan is een bad te nemen, bezoekt hij ons allemaal apart en deelt mede dat we gedurende een half uur niet langs de keuken mogen lopen. Deze maatregel vindt hij dan voldoende. Mijnheer baadt helemaal boven, bij hem weegt de veiligheid van eigen kamer op tegen de lastigheid van het hete water al de trappen op te dragen. Mevrouw gaat voorlopig helemaal niet in het bad; die wacht af, welke plaats de beste is. Vader baadt in het privé-kantoor, moeder in de keuken achter een kachelscherm; Margot en ik hebben het voorkantoor als ploeterplaats gekozen. ‘s Zaterdagmiddags gaan daar de gordijnen dicht, dan reinigen we ons in het donker, terwijl diegene die niet aan de beurt is, door een kier van het gordijn uit het raam kijkt, en zich over de grappige mensen verbaast.
Sinds verleden week bevalt me dit bad niet meer en ben ik op zoek gegaan naar een meer comfortabele inrichting. Het was Peter die me op een idee bracht en wel om in de ruime kantoor- W.C. mijn teiltje te zetten. Daar kan ik gaan zitten, licht aansteken, de deur op slot doen, het water zelf zonder vreemde hulp weggieten en ben veilig voor onbescheiden blikken. Zondag heb ik mijn mooie badkamer voor het eerst in gebruik genomen en hoe gek het ook klinkt, ik vind het beter dan welke andere plaats ook.
Verleden week was de loodgieter beneden om de buizen van onze watertoe- en afvoer van de kantoor- W.C. naar de gang te verleggen. Deze verandering is met het oog op een eventueel koude winter en buizen-bevriezing geschied. Het loodgietersbezoek was voor ons allesbehalve aangenaam. Niet alleen mochten we overdag geen water laten lopen, maar we mochten ook niet naar de W.C. Nu is het wel heel onnet om je te vertellen wat we dan wel gedaan hebben om dit euvel te verhelpen; ik ben niet zo preuts om over zulke dingen niet te spreken.
Vader en ik hebben ons van het begin van onze schuiltijd een geïmproviseerde po aangeschaft, met dien verstande dat we bij gebrek aan een nachtvaasje een glazen weckpot voor dit doel opgeofferd hebben. Deze weckpotten hebben we tijdens het loodgietersbezoek in de kamer gezet en onze behoeften daarin overdag bewaard. Dit vond ik niet zo akelig dan dat ik de hele dag stil moest blijven zitten en ook niet mocht praten. Je kunt je niet indenken hoe moeilijk dat juffrouw Kwek-kwek-kwek gevallen is. Op gewone dagen moeten we al fluisteren; helemaal niet spreken en bewegen is nog 10 keer erger. Mijn achterste was, na drie dagen aanéén-stuk-door plat gedrukt te zijn, helemaal stijf en pijnlijk. Avond-gymnastiek heeft geholpen.
Je Anne.
Donderdag, 1 October 1942
Lieve Kitty,
Gisteren ben ik ontzettend geschrokken. Er werd om acht uur plotseling heel hard gebeld. Ik dacht niet anders of er kwam iemand, wie, dat snap je wel. Maar toen ze allen beweerden dat het zeker kwajongens waren of de post was, werd ik rustiger.
De dagen worden hier erg stil; Lewin, een kleine Joodse apotheker en chemicus werkt voor mijnheer Kraler in de keuken. Hij kent het hele gebouw goed en daarom zijn we aldoor bang, dat hij het in zijn hoofd krijgt om in het vroegere laboratorium een kijkje te gaan nemen. We zijn zo stil als babymuisjes. Wie had drie maanden geleden kunnen vermoeden, dat kwikzilver-Anne urenlang zo rustig zou moeten en kunnen zitten!?
De 29ste was mevrouw Van Daan jarig. Hoewel het feest niet groots werd gevierd, werd ze toch wel vereerd met bloemen, kleine cadeau’s en goed eten. Rode anjers van haar heer gemaal schijnt in de familie traditie te zijn. Om nog even bij mevrouw stil te blijven staan kan ik je zeggen, dat een bron van voortdurende ergernis voor mij haar flirtpogingen met vader zijn. Zij strijkt hem over wang en haar, trekt haar rokje heel hoog op, zegt zogenaamd geestige dingen en probeert zo Pims aandacht op zich te vestigen. Gelukkig vindt Pim haar niet mooi en ook niet leuk, hij gaat niet op die flirtations in. Ik ben nogal jaloers uitgevallen zoals je weet, dus dat kan ik niet hebben. Moeder doet dat toch ook niet bij mijnheer, dat heb ik haar ook in haar gezicht gezegd.
Peter kan af en toe wel eens grappig uit de hoek komen. Eén voorliefde, die tot lachen aanleiding geeft, heeft hij althans met mij gemeen, en wel verkleden. Hij verscheen in een zeer nauwe jurk van mevrouw en ik in zijn pak, hij had een hoed op en ik een pet. De volwassenen lagen dubbel en wij hadden niet minder schik.
Elli heeft in De Bijenkorf nieuwe rokken voor Margot en mij gekocht. Het is rottuig, net jutezakken en ze kosten resp. ƒ 24. – en ƒ 7.50. Wat een verschil met vroeger!
Nog iets leuks in petto. Elli heeft voor Margot, Peter en mij bij een of andere vereniging schriftelijke stenographielessen besteld. Je zult eens zien wat een perfecte stenomensen we het volgend jaar zijn. Ik vind het in ieder geval reuzegewichtig zo’n geheimschrift echt te leren.
Je Anne.
Zaterdag, 3 October 1942
Lieve Kitty,
Gisteren was er weer een botsing. Moeder heeft verschrikkelijk opgespeeld en al mijn zonden aan pappie verteld. Ze begon erg te huilen, ik natuurlijk ook en ik had al zo’n vreselijke hoofdpijn. Ik heb pappie eindelijk verteld, dat ik veel meer van hem houd dan van moeder, daar heeft hij op gezegd dat dat wel weer over zal gaan, maar dat geloof ik niet. Ik moet me met geweld dwingen tegenover haar kalm te blijven. Pappie wou dat ik, als moeder zich niet lekker voelt of hoofdpijn heeft, maar eens uit mijzelf moest aanbieden om iets voor haar te doen, maar dat doe ik niet.
Ik leer vlijtig Frans en ben La belle Nivernaise aan het lezen.
Je Anne.
Vrijdag, 9 October 1942
Lieve Kitty,
Niets dan nare en neerdrukkende berichten heb ik vandaag te vertellen. Onze vele Joodse kennissen worden bij groepjes weggehaald. De Gestapo gaat met deze mensen allerminst zachtzinnig om, ze worden gewoon in veewagens naar Westerbork, het grote Jodenkamp in Drente, gebracht. Westerbork moet vreselijk zijn; voor honderden mensen 1 wasruimte en er zijn veel te weinig W.C.’s. De slaapplaatsen zijn alle door elkaar gegooid. Mannen, vrouwen en kinderen slapen samen. Men hoort daardoor van verregaande zedeloosheid, vele vrouwen en meisjes, die er wat langer verblijf houden, zijn in verwachting.
Vluchten is onmogelijk; de meeste mensen uit het kamp zijn gebrandmerkt door hun kaalgeschoren hoofden en velen ook door hun Joods uiterlijk.
Als het in Holland al zo erg is, hoe zullen ze dan in de verre en barbaarse streken leven, waar ze heengezonden worden? We nemen aan dat de meesten vermoord worden. De Engelse radio spreekt van vergassing. Misschien is dat wel de vlugste sterfmethode. Ik ben helemaal van streek. Miep vertelt al deze gruwelverhalen zo aangrijpend en zelf is ze eveneens opgewonden. Pas geleden bijvoorbeeld zat er een oude, lamme Joodse vrouw voor haar deur; ze moest op de Gestapo wachten, die een auto was gaan halen om haar te vervoeren. Het arme oudje was zo bang voor het harde schieten op de Engelse vliegers die overvlogen en ook voor de schel flitsende schijnwerpers. Toch durfde Miep haar niet naar binnen halen, dat zou niemand gewaagd hebben. De Duitsers zijn niet zuinig met hun straffen.
Ook Elli is stil; haar jongen moet naar Duitsland. Ze is bang, dat de vliegers die over onze huizen vliegen, hun bommenlast van vaak wel een millioen kilo’s op Dirks hoofd laten vallen. Grapjes van ‘een millioen zal hij wel niet krijgen’ en ‘één bom is al genoeg’ vind ik hier niet erg op zijn plaats. Dirk is heus niet de enige die moet gaan, elke dag rijden er volle treinen met jongens weg. Onderweg, als ze op een klein stationnetje stoppen, stappen ze wel eens stiekem uit en proberen onder te duiken; dat lukt misschien een klein percentage.
Ik ben nog niet klaar met mijn treurzang. Heb je wel eens van gijzelaars gehoord? Dat voeren ze nu als nieuwste strafsnufje voor saboteurs in. Het is het meest vreselijke dat je je kunt voorstellen. Onschuldige vooraanstaande burgers worden gevangen gezet, om op hun veroordeling te wachten. Als iemand gesaboteerd heeft en de dader wordt niet gevonden, zet de Gestapo doodgewoon een stuk of 5 gijzelaars tegen de muur. Vaak staan er doodsberichten van deze mannen in de krant. Als een ‘noodlottig ongeval’ wordt deze misdaad daar betiteld. Fraai volk, de Duitsers. En daar behoorde ik ook eens toe! Maar neen, Hitler heeft ons al lang statenloos gemaakt. En trouwens, er bestaat geen groter vijandschap op de wereld dan tussen Duitsers en Joden.
Je Anne.
Vrijdag, 16 October 1942
Lieve Kitty,
Ik heb het vreselijk druk. Net heb ik een hoofdstuk uit La belle Nivernaise vertaald en woordjes opgeschreven. Dan een rotsom en drie bladzijden Franse spraakkunst. Ik vertik het gewoon om elke dag van die sommen te maken. Pappie vindt ze ook erg en ik kan ze haast nog beter dan hij, maar feitelijk kunnen we ze alle twee niet goed, zodat we vaak Margot er bij moeten halen. In steno ben ik het verste van ons drieën.
Gisteren heb ik De Stormers uitgelezen. Het is wel leuk, maar het haalt het lang niet bij Joop ter Heul.
Overigens vind ik dat Cissy van Marxveldt knal schrijft. Ik zal haar boeken beslist ook aan mijn kinderen laten lezen.
Moeder, Margot en ik zijn weer de beste maatjes, dat is toch eigenlijk veel prettiger. Gisteravond lagen Margot en ik samen in mijn bed, het was onnoemelijk klein, maar juist grappig. Ze vroeg of ze eens mijn dagboek mocht lezen. Ik zei: ‘Sommige stukken wel’, en toen vroeg ik naar het hare, dat mocht ik dan ook lezen. Toen kwamen we zo op de toekomst. Ik vroeg haar wat ze wilde worden, maar dat wil ze niet zeggen en ze maakt er een groot geheim van. Ik heb zoiets opgevangen van onderwijs; ik weet niet of het goed is, maar ik vermoed van wel. Eigenlijk mag ik niet zo nieuwsgierig zijn!
Vanmorgen lag ik op Peters bed, nadat ik hem er eerst had afgejaagd. Hij was woedend op me, maar dat kon me al bijster weinig schelen. Hij mocht wel eens wat vriendelijker tegen me zijn, want ik heb hem gisteravond nog een appel cadeau gegeven.
Ik heb Margot eens gevraagd of ze me erg lelijk vond. Ze zei, dat ik er wel grappig uitzag en dat ik leuke ogen had. Nogal vaag, vind je ook niet?
Tot de volgende keer.
Je Anne.
Dinsdag, 20 October 1942
Lieve Kitty,
Mijn hand trilt nog, hoewel de schrik die we hadden al weer twee uur voorbij is.
Je moet weten, dat we vijf Minimaxtoestellen in huis hebben tegen brandgevaar. We wisten dat er iemand zou komen om de apparaten te vullen, maar niemand had ons gewaarschuwd toen de timmerman of hoe zo’n man anders heet inderdaad kwam.
Gevolg was, dat we helemaal niet stil waren, totdat ik buiten op het overloopje (tegenover onze kastdeur) hamerslagen hoorde. Ik dacht dadelijk aan den timmerman en waarschuwde Elli, die boven aan het eten was, dat ze niet naar beneden kon. Vader en ik vatten post aan de deur om te horen, wanneer de man zou vertrekken. Na een kwartier aan het werk geweest te zijn, legde hij daarbuiten zijn hamer en andere gereedschappen op onze kast (zo meenden we) en klopte aan onze deur. We werden wit, zou hij dus toch iets gehoord hebben en nu dit geheimzinnige gevaarte willen onderzoeken? Het scheen zo, het kloppen, trekken, duwen en rukken hield aan. Ik viel haast flauw van angst bij de gedachte dat het dien wildvreemden man mocht gelukken onze mooie schuilplaats te ontmantelen. En net dacht ik, dat ik de langste tijd geleefd had, toen ik mijnheer Koophuis hoorde zeggen: ‘Doe even open, ik ben het’. Dadelijk openden we. De haak, waarmee de deurkast vastzit en die door ingewijden ook van buiten verwijderd kan worden, was gaan klemmen; daardoor had niemand ons voor den timmerman kunnen waarschuwen. De man was nu naar beneden gegaan en Koophuis wilde Elli halen, doch kreeg de kast weer niet open.
Ik kan je zeggen, dat ik niet weinig opgelucht was. De man, van wien ik meende dat hij bij ons binnen wou, had in mijn verbeelding steeds groter vormen aangenomen, op het laatst leek hij op een reus en was zo’n fascist als er geen ergere bestaat.
Hè, hè, gelukkig is het voor deze keer weer goed met ons afgelopen.
Intussen hadden we Maandag veel plezier. Miep en Henk hebben bij ons overnacht. Margot en ik waren voor een nacht bij vader en moeder komen slapen, zodat het echtpaar Van Santen onze plaats kon innemen. Het eten smaakte heerlijk. Een kleine interruptie was, dat vaders lamp kortsluiting veroorzaakte en wij eensklaps in het donker zaten. Wat te doen? Nieuwe stoppen waren wel in huis, maar die moesten helemaal achter in het donkere magazijn ingezet worden en dat was niet zo’n prettig werkje ‘s avonds. Toch waagden de heren het er op en na 10 minuten kon onze kaarsenilluminatie weer opgeborgen worden.
Vanochtend was ik al vroeg op. Henk moest al om half negen weggaan. Na een gezellig ontbijt trok Miep naar beneden. Het goot en ze was blij dat ze nu niet op de fiets naar kantoor hoefde te rijden.
Elli komt volgende week ook eens op nachtbezoek.
Je Anne.
Donderdag, 29 October 1942
Lieve Kitty,
Ik ben danig ongerust, vader is ziek. Hij heeft hoge koorts en rode uitslag, het lijken wel de mazelen. Stel je voor, we kunnen niet eens den dokter halen! Moeder laat hem goed transpireren, misschien gaat de koorts daardoor omlaag.
Vanochtend vertelde Miep dat de woning van Van Daan ontmeubeld is. We hebben het mevrouw nog niet verteld, ze is toch al zo zenuwachtig de laatste tijd en we hebben geen zin nog een jeremiade aan te horen over haar mooie servies en haar fijne stoeltjes, die thuis gebleven zijn. Wij hebben ook haast alles wat mooi was in de steek moeten laten; wat helpt nu nog dat geklaag?
De laatste tijd mag ik wat meer volwassenen-boeken lezen. Ik ben nu bezig met Eva’s jeugd van Nico van Suchtelen. Het verschil tussen meisjesromans en dit vind ik niet zo erg groot. Wel staan er ook dingen in over het verkopen van hun lichaam door vrouwen aan onbekende mannen in straatjes. Ze vragen er een schep geld voor. Ik zou me doodschamen tegenover zo’n man. Verder staat er ook in, dat Eva ongesteld is geworden; hè, daar verlang ik zo naar, het lijkt me zo gewichtig.
Vader heeft Goethes en Schillers drama’s uit de grote kast gehaald, hij wil me elke avond wat gaan voorlezen. Met Don Carlos zijn we al begonnen.
Om vaders goede voorbeeld te volgen heeft moeder me haar gebedenboek in handen gestopt. Voor mijn fatsoen heb ik wat gebeden in het Duits gelezen; ik vind het wel mooi, maar het zegt me niet veel. Waarom dwingt ze me ook om zo vroom-godsdienstig te doen?
Morgen gaat de kachel voor het eerst aan, we zullen wel danig in de rook zitten. De schoorsteen is al in lange tijd niet geveegd, laten we hopen dat het ding trekt!
Je Anne.
Zaterdag, 7 November 1942
Lieve Kitty,
Moeder is verschrikkelijk zenuwachtig en dat is voor mij altijd erg gevaarlijk. Zou het toeval zijn dat vader en moeder nooit Margot een standje geven en dat alles altijd op mij neerkomt? Gisteravond bijvoorbeeld: Margot las een boek, waarin prachtige tekeningen stonden; zij stond op, ging naar boven en legde het boek opzij om het straks verder te lezen. Ik had net niets te doen, pakte het en bekeek de platen. Margot kwam terug, zag ‘haar’ boek in mijn hand, trok een rimpel in haar voorhoofd en vroeg het boek terug. Ik wilde nog eventjes verder kijken, Margot werd steeds kwader, moeder mengde zich er in met de woorden: ‘Dat boek leest Margot, geef het dus aan haar’. Vader kwam de kamer binnen, wist niet eens waar het over ging, zag dat Margot iets misdaan werd en viel tegen mij uit: ‘Ik zou jou eens willen zien als Margot in jouw boek zou bladeren!’
Ik gaf dadelijk toe, legde het boek neer, en ging volgens hen beledigd de kamer uit. Ik was noch beledigd, noch kwaad, maar wel verdrietig.
Het was niet goed van vader te oordelen zonder de strijdvraag te weten. Ik had het boek vanzelf aan Margot gegeven en ik zou het nog veel gauwer gedaan hebben als vader en moeder er zich niet in hadden gemengd en, alsof het het grootste onrecht betrof, dadelijk Margot in bescherming hadden genomen.
Dat moeder voor Margot opkomt spreekt vanzelf; zij en Margot komen altijd voor elkaar op. Ik ben daar zo aan gewend dat ik totaal onverschillig voor moeders standjes en voor Margots prikkelbuien geworden ben.
Ik houd van hen alleen, omdat ze nu eenmaal moeder en Margot zijn. Bij vader is dat een ander geval. Als hij Margot voortrekt, Margots daden goedkeurt, Margot prijst en Margot liefkoost, dan knaagt het binnen in me, want op vader ben ik dol. Hij is mijn grote voorbeeld, van niemand anders in de hele wereld dan van vader houd ik.
Hij is het zich niet bewust, dat hij met Margot anders omgaat dan met mij. Margot is nu eenmaal de knapste, de liefste, de mooiste en de beste. Maar een beetje recht op ernst heb ik toch ook. Ik was altijd de clown en de deugniet van de familie, moest altijd voor alle daden dubbel boeten, één keer met standjes en één keer met de wanhopigheid binnen in mezelf. Nu bevredigt me dat oppervlakkige geliefkoos niet meer, evenmin de zogenaamd ernstige gesprekken. Ik verlang iets van vader dat hij niet in staat is me te geven.
Ik ben niet jaloers op Margot, was het nooit, ik begeer haar knap- en mooiheid niet, ik zou alleen zo graag vaders echte liefde, niet alleen als zijn kind maar als Anne-op-zichzelf voelen.
Ik klamp me aan vader vast, omdat hij de enige is die mijn laatste restje familiegevoel ophoudt. Vader begrijpt niet, dat ik over moeder mijn hart eens moet luchten, hij wil niet praten, vermijdt alles wat op moeders fouten betrekking heeft. En toch ligt moeder met al haar gebreken me het zwaarst op mijn hart. Ik weet niet hoe me te houden, kan haar haar slordigheid, sarcasme en hardheid niet onder de neus duwen, kan echter ook niet altijd de schuld bij mijzelf vinden.
Ik ben in alles precies andersom als zij en dat botst vanzelfsprekend. Ik oordeel niet over moeders karakter, want daar kan ik niet over oordelen, ik bekijk haar alleen als moeder. Voor mij is moeder niet ‘de’ moeder; ik zelf moet mijn moeder zijn. Ik heb me afgescheiden van hen, ik schipper alleen en zal later wel zien waar ik beland. Het komt allemaal vooral, doordat ik in mijn geest een heel groot voorbeeld zie, hoe een moeder en vrouw moet zijn en niets daarvan terugvind in haar, die ik de naam van moeder moet geven.
Ik neem me altijd voor niet meer naar moeders verkeerde voorbeeld te kijken, ik wil alleen haar goede kanten zien en wat ik bij haar niet vind, bij mezelf zoeken. Maar het lukt niet en dan is nog het ergste, dat noch vader noch moeder beseffen, dat ze in mijn leven tekort schieten en dat ik hen daarvoor veroordeel. Zou ooit iemand zijn kinderen wel helemaal tevreden kunnen stellen?
Soms geloof ik, dat God me op de proef wil stellen, nu en ook later; ik moet alleen goed worden zonder voorbeelden en zonder praten. Dan zal ik later het sterkst zijn.
Wie anders dan ikzelf zal later deze brieven lezen?
Wie anders dan ikzelf zal me troosten? Want vaak heb ik troost nodig, ik ben zo dikwijls niet sterk genoeg en schiet meer te kort dan ik voldoe. Ik weet het en probeer altijd weer, elke dag opnieuw, me te verbeteren.
Ik word onevenwichtig behandeld. De ene dag is Anne zo verstandig en mag alles weten en de volgende dag hoor ik weer, dat Anne nog maar een klein dom schaap is dat van niets afweet en denkt wonder wat uit boeken geleerd te hebben. Ik ben niet meer de baby en het troetelkind, dat bovendien bij al haar daden uitgelachen mag worden. Ik heb mijn eigen idealen, ideeën en plannen, maar kan ze nog niet onder woorden brengen. Ach, er komt zoveel rijzen als ik ‘s avonds alleen ben, eveneens overdag als ik de mensen moet verdragen die me de keel uithangen of die mijn bedoelingen altijd verkeerd opvatten. Ik kom daarom tenslotte altijd weer tot mijn dagboek terug, dat is mijn begin- en mijn eindpunt, want Kitty is altijd geduldig, ik zal haar beloven, dat ik ondanks alles vol zal houden, mijn eigen weg zal banen en mijn tranen slikken. Ik zou alleen zo graag alvast de resultaten zien, of één keer aangemoedigd worden, door iemand die me liefheeft.
Veroordeel me niet, maar beschouw me als iemand die zich ook eens te vol kan voelen.
Je Anne.
Maandag, 9 November 1942
Lieve Kitty,
Gisteren was Peter jarig, hij is 16 geworden. De cadeau’s waren wel leuk. Hij heeft o.a. een beursspel, een scheerapparaat en een sigarettenaansteker gekregen. Niet dat hij zoveel rookt, helemaal niet, het is maar voor de elegance.
De grootste verrassing bracht mijnheer Van Daan, toen hij ons om een uur berichtte, dat de Engelsen in Tunis, Algiers, Casa Blanca en Oran geland waren. ‘Dat is het begin van het einde’, zeiden ze allemaal, maar Churchill, de Engelse premier-minister, die waarschijnlijk in Engeland dezelfde uitroepen gehoord had, zei: ‘Deze landing is een heel groot feit, toch mag men niet denken, dat dit het begin van het einde is. Ik zeg veeleer dat het het einde van het begin beduidt’. Merk je het verschil? Reden tot optimisme is er toch wel. Stalingrad, de Russische stad, die ze nu al drie maanden verdedigen is nog steeds niet aan de Duitsers prijsgegeven.
Om in de geest van het Achterhuis te spreken, moet ik toch ook eens iets van onze levensmiddelenvoorziening schrijven. Je moet weten, dat het op de bovenafdeling echte smulpapen zijn. Ons brood levert een aardige bakker, een kennis van Koophuis. We krijgen natuurlijk niet zoveel als we thuis kregen, maar het is toereikend. Levensmiddelenkaarten worden eveneens clandestien gekocht. De prijs er van stijgt voortdurend, van ƒ 27. – is het nu al ƒ 33. – geworden. En dat alleen voor een blaadje bedrukt papier!
Om wat houdbaars in huis te hebben, buiten onze 150 blikken groenten, hebben we 270 pond peulvruchten gekocht. Dat is niet alles voor ons alleen, ook met kantoor is rekening gehouden. De peulvruchten hingen in zakken in ons gangetje (binnen de schuildeur), aan haken. Door het zware gewicht zijn een paar naden van de zakken opengesprongen. We besloten dus onze wintervoorraad maar liever op zolder te zetten en vertrouwden Peter het hijswerkje toe. Vijf van de zes zakken waren al heelhuids boven beland, en Peter was net bezig no zes op te trekken, toen de benedennaad van de zak brak en een regen, neen, een hagel van bruine bonen door de lucht en de trap af sloeg. In de zak zat ongeveer 50 pond, het was dan ook een lawaai als een oordeel; beneden dachten ze niet anders of ze kregen het oude huis met inhoud op hun kop. (Goddank was er geen vreemde in huis.) Peter schrok even, maar moest verschrikkelijk lachen toen hij mij beneden aan de trap zag staan, als een eilandje tussen de bonengolven, zo was ik omringd door het bruine goedje dat me tot aan de enkels reikte. Gauw gingen we aan het rapen, maar bonen zijn zo glad en klein, dat ze in alle mogelijke en onmogelijke hoekjes en gaatjes rollen. Elke keer dat nu iemand de trap afloopt, bukt hij zich om een handvol boontjes aan mevrouw af te leveren.
Haast zou ik vergeten te vermelden, dat vaders ziekte weer helemaal over is.
Je Anne.
P.S. Net komt het bericht door de radio, dat Algiers gevallen is. Marokko, Casa Blanca en Oran zijn al een paar dagen in Engelse handen. Het wachten is nu op Tunis.
Dinsdag, 10 November 1942
Lieve Kitty,
Geweldig nieuws, we willen een achtsten onderduiker opnemen! Ja heus, we zijn altijd van mening geweest, dat hier nog best plaats en eten voor een achtste persoon is. We waren alleen maar te bang om Koophuis en Kraler nog meer te belasten. Toen nu de gruwelberichten van buiten aangaande de Joden steeds erger werden, heeft vader eens de twee beslissende personen gepolst en deze vonden het plan uitstekend. ‘Het gevaar is voor zeven even groot als voor acht’, zeiden ze zeer terecht.
Toen dit in orde was, zijn we in gedachten onze kennissenkring langs gegaan om een alleenstaand mens te vinden, die goed in onze duikfamilie zou passen. Het was niet moeilijk zo iemand op te scharrelen. Nadat vader alle familieleden van Van Daan van de hand gewezen had, viel onze keuze op een tandarts genaamd Albert Dussel, wiens vrouw gelukkig in het buitenland verblijft. Hij staat bekend als een rustig mens en, zo naar de oppervlakkige kennismaking te oordelen, leek hij zowel Van Daan als ons sympathiek. Ook Miep is met hem bekend, zodat door haar het onderduikplan geregeld kan worden. Als hij komt, moet Dussel in mijn kamer slapen in plaats van Margot, die het harmonicabed tot legerstede krijgt.
Je Anne.
Donderdag, 12 November 1942
Lieve Kitty,
Dussel was reusachtig blij toen Miep hem vertelde, dat ze een schuilplaats voor hem had. Ze drukte hem op zijn hart zo gauw mogelijk te komen. Liefst Zaterdag al. Dat leek hem enigszins bedenkelijk, hij moest zijn kartotheek nog in orde brengen, twee patiënten helpen en de kas opmaken. Met dit bericht kwam Miep vanochtend bij ons. Wij vonden het niet goed dat hij langer wachtte. Al die voorbereidingen eisen weer uitleggingen aan tal van mensen, die we er liever buiten zouden houden. Miep zal vragen of het niet toch zo geregeld kon worden, dat Dussel Zaterdag arriveert.
Dussel zei van neen, hij komt nu Maandag. Ik vind het wel gek, dat hij niet dadelijk op elk voorstel ingaat. Als hij op straat meegenomen wordt, kan hij noch de kartotheek in orde brengen, noch de kas opmaken, noch de mensen helpen. Waarom dan dat uitstel? Ik voor mij vind het stom dat vader toegegeven heeft.
Anders niets nieuws.
Je Anne.
Dinsdag, 17 November 1942
Lieve Kitty,
Dussel is aangekomen. Het is hem allemaal meegelopen. Om elf uur, had Miep tegen hem gezegd, moest hij vóór het postkantoor op een bepaalde plaats zijn, daar zou een heer hem meenemen. Dussel stond op de afgesproken plaats precies op tijd, mijnheer Koophuis, dien Dussel eveneens kende, ging naar hem toe, berichtte dat de genoemde heer nog niet komen kon en of hij even op het kantoor bij Miep wilde komen. Koophuis stapte in de tram, reed terug naar kantoor en Dussel liep dezelfde weg op. Om tien minuten voor half 12 tikte Dussel aan de kantoordeur. Miep liet hem zijn jas uitdoen, zodat de ster onzichtbaar was en bracht hem naar het privé-kantoor, waar Koophuis hem bezig hield, tot de werkster weg was. Het voorwendsel gebruikend, dat het privé-kantoor niet langer vrij was, ging Miep vervolgens met Dussel naar boven, opende de draaikast en stapte voor de ogen van den stomverbaasden man naar binnen.
Wij zaten bij de Van Daans rondom de tafel met cognac en koffie den mede-duiker op te wachten. Eerst leidde Miep hem in onze huiskamer; hij herkende dadelijk de meubels van ons, maar dacht er nog in de verste verte niet aan, dat wij ons boven zijn hoofd bevonden. Toen Miep hem dat vertelde, viel hij haast flauw van verbazing. Maar gelukkig liet Miep hem niet te lang de tijd en nam hem mee naar boven.
Dussel plofte op een stoel neer en keek ons allemaal een poosje sprakeloos aan, alsof hij eerst even goed de waarheid van onze gezichten wilde lezen. Daarna stotterde hij: ‘Maar … aber, sind u dan niet in België? Ist der Militär nicht gekomen, das Auto, die vlucht is sie nicht gelukt?’ We legden hem het hele geval uit, dat we dat verhaaltje van de militair en de auto expres rondgestrooid hadden om de mensen en de Duitsers, die eventueel naar ons zouden zoeken, op een dwaalspoor te leiden. Dussel was weer sprakeloos over zoveel vernuftigheid en kon verder niets anders doen dan verbaasd rondkijken, toen hij ons hyper-practische en fijne Achterhuisje nader nasnuffelde.
Wij aten samen, hij sliep een beetje en dronk dan thee met ons, ordende zijn beetje boel, dat Miep van te voren meegebracht had en voelde zich al tamelijk thuis. Vooral toen hij de volgende getikte Achterhuis-onderduikregels (Maaksel Van Daan) in handen kreeg: Prospectus en leidraad van het Achterhuis.
Speciale instelling voor het tijdelijk verblijf van Joden en dergelijke. Gedurende het gehele jaar geopend.
Mooie, rustige, bosvrije omgeving in het hartje van Amsterdam. Geen privé-buren. Te bereiken met de tramlijnen 13 en 17, verder ook met auto of fiets. In bepaalde gevallen, waar de Duitsers het gebruik van deze vervoermiddelen niet toelaten, ook lopende. Woonprijs: gratis. Dieetkeuken vetvrij. Stromend water in badkamer (helaas geen bad) en aan diverse binnen- en buitenmuren. Ruime opslagplaatsen voor goederen, van welke aard ook. Eigen radiocentrale, met directe verbinding van London, New York, Tel Aviv en vele andere stations. Dit toestel staat vanaf zes uur ‘s avonds alleen inwonenden ter beschikking, waarbij geen verboden zenders bestaan met dien verstande, dat alleen bij uitzondering naar Duitse stations mag worden geluisterd, b.v. naar klassieke muziek en dergelijke. Rusturen: 10 uur ‘s avonds tot half 8 ‘s morgens. ‘s Zondags tot kwart over 10. In verband met omstandigheden worden ook rusturen overdag gehouden, volgens aanwijzingen van de directie. Rusturen moeten stipt gehouden worden, in verband met de algemene veiligheid!!! Vacantie: Tot nader order vervallen voor zover het betreft het verblijf buitenshuis. Gebruik van taal: Vereist is te allen tijde zacht te spreken, toegestaan zijn alle cultuurtalen, dus geen Duits. Gymnastiekoefeningen: dagelijks. Lessen: In stenographie elke week één schriftelijke les, in Engels, Frans, Wiskunde en Geschiedenis te allen tijde. Speciale afdeling voor kleine huisdieren met goede verzorging (uitgezonderd ongedierte, waarvoor speciale vergunning moet worden overgelegd.). Het gebruik van maaltijden: ontbijt, alle dagen met uitzondering van Zon- en Feestdagen, ‘s morgens om 9 uur. Zon- en Feestdagen ca. half 12.
Diner: gedeeltelijk uitgebreid, ‘s middags kwart over 1 tot kwart voor 2. Avondeten: koud en/of warm, in verband met de berichtendienst geen vaste tijd. Verplichtingen tegenover de ravitailleringscolonne: Altijd bereid te zijn om met kantoorwerk te helpen. Baden: ‘s Zondags vanaf 9 uur staat de teil voor alle huisgenoten beschikbaar. Men kan baden in W.C., keuken, privé-kantoor, voorkantoor naar keuze. Sterke dranken: alleen op doktersattest.
Einde.
Je Anne.
Donderdag, 19 November 1942
Lieve Kitty,
Zoals we allemaal wel veronderstelden is Dussel een erg aardig mens. Hij vond het natuurlijk goed om het kamertje met me te delen, ik ben er eerlijk gezegd niet zo erg mee ingenomen, dat een vreemde mijn dingen in gebruik gaat nemen, maar je moet wat voor het goede doel over hebben en ik breng dit kleine offer dan ook graag. ‘Als we maar iemand kunnen redden, is al het andere bijzaak’, zei vader en daar heeft hij volkomen gelijk in.
Dussel heeft me de eerste dag dat hij hier was, dadelijk naar allerlei dingen gevraagd; bijvoorbeeld wanneer de werkster komt, hoe de badkamertijden zijn, wanneer men naar het toilet mag gaan. Je zult lachen, maar dat alles is in een schuilplaats niet zo gemakkelijk. Wij mogen overdag niet zo’n drukte maken, dat ze ons beneden horen en als een extra persoon, zoals bijvoorbeeld de werkster, er is, moeten wij ons allen ook extra in acht nemen. Ik legde Dussel dit alles mooi uit, maar één ding verbaasde me daarbij en wel, dat hij zo erg traag van begrip is, alles vraagt hij dubbel en onthoudt het dan nog niet. Misschien gaat dat wel over, en is hij enkel door de verrassing zo in de war.
Overigens gaat het best. Dussel heeft ons veel van de buitenwereld verteld, die wij nu al zo lang missen. Het is droevig wat hij allemaal wist. Talloze vrienden en kennissen zijn weg met een vreselijke bestemming. Avond aan avond tuffen de groene of grijze militaire auto’s langs, de Duitsers bellen aan elke deur en vragen of er ook Joden wonen. Zo ja, dan moet de hele familie dadelijk mee, zo niet, dan gaan ze weer verder. Niemand kan zich aan zijn lot onttrekken als hij niet onderduikt. Zij gaan ook dikwijls rond met lijsten en bellen alleen daar, waar ze weten, dat ze een rijke buit zullen binnenhalen. Losgeld wordt er vaak betaald, per hoofd zoveel. Het lijkt wel op de slavenjacht, zoals ze die vroeger hielden. Maar het is heus geen mop, daarvoor is het veel te dramatisch. Ik zie vaak ‘s avonds in het donker rijen goede, onschuldige mensen lopen met huilende kinderen, steeds maar lopen, gecommandeerd door zo’n paar kerels, geslagen en gepijnigd, tot ze haast neervallen. Niemand wordt ontzien, ouden van dagen, baby’s, zwangere vrouwen, zieken, alles, alles gaat mee in de tocht naar de dood.
Hoe goed hebben we het hier, hoe goed en rustig.
We hoefden ons van al deze ellende niets aan te trekken, als we ons maar niet zo bang maakten om allen, die ons zo dierbaar waren en die we niet meer kunnen helpen.
Slecht voel ik me, dat ik in een warm bed lig, terwijl mijn liefste vriendinnen ergens buiten neergegooid of neergevallen zijn. Ik word zelf bang als ik aan allen denk met wie ik me altijd zo innig verbonden voelde en die nu overgeleverd zijn aan de handen van de wreedste beulen die er bestaan.
En dat alles, omdat ze Joden zijn!
Je Anne.
Vrijdag, 20 November 1942
Lieve Kitty,
We weten geen van allen goed wat voor een houding we moeten aannemen. Tot nu toe is er van de berichten over de Joden nooit veel tot ons doorgedrongen en we hebben het het beste gevonden zoveel mogelijk opgewekt te blijven. Toen Miep af en toe iets losliet over het verschrikkelijke lot van een kennis, begonnen moeder en mevrouw Van Daan elke keer te huilen, zodat Miep het beter vond, helemaal niets meer te vertellen. Maar Dussel werd dadelijk bestormd met vragen en de verhalen, die hij vertelde waren zo gruwelijk en barbaars dat het niet ‘het ene oor in en het andere weer uit gaat’.
Toch zullen we, als de berichten een beetje gezakt zijn, wel weer grappen maken en plagen. Het helpt ons en die daarbuiten niet als we zo somber blijven, als we allemaal op het ogenblik zijn. En wat heeft het voor zin van het Achterhuis een melancholiek Achterhuis te maken?
Bij alles wat ik doe moet ik aan de anderen denken, die weg zijn. En als ik om iets moet lachen, houd ik verschrikt weer op en denk bij mezelf, dat het een schande is dat ik zo vrolijk ben. Maar moet ik dan de hele dag huilen? Neen, dat kan ik niet en ze zal ook wel weer overgaan, deze somberheid.
Bij deze narigheid is nog een andere gekomen, maar die is van heel persoonlijke aard en zinkt in het niet bij de ellende, waarvan ik je zojuist heb verteld. Toch kan ik niet nalaten je te vertellen, dat ik me de laatste tijd zo verlaten ga voelen. Er is een te grote leegte om mij heen. Vroeger dacht ik daar nooit zo over na en mijn pretjes en vriendinnen vulden mijn gehele denken. Nu denk ik óf aan ongelukkige dingen óf over mezelf. En ten langen leste ben ik tot de ontdekking gekomen dat vader, hoe lief hij ook is, toch niet mijn gehele vroegere wereldje kan vervangen. Maar waarom je met zulke malle dingen lastig vallen, ik ben ontzettend ondankbaar, Kitty, ik weet het wel, maar het draait me ook vaak als ik te veel op mijn kop krijg en dan nog aan al die andere narigheid moet denken!
Je Anne.
Zaterdag, 28 November 1942
Lieve Kitty,
We hebben veel te veel licht gebruikt en nu ons electriciteitsrantsoen overschreden. Gevolg: uiterste zuinigheid en in het vooruitzicht gestelde afsnijding, 14 dagen geen licht, prettig hè! Maar wie weet, loopt het nog mee! Vanaf vier uur of half vijf is het te donker om te lezen. We korten onze tijd met allerhande gekke dingen. Raadsels opgeven, gym doen in het donker, Engels of Frans spreken, boeken becritiseren – het verveelt allemaal op den duur. Sinds gisteravond heb ik iets nieuws uitgevonden en wel met een sterke verrekijker in de verlichte kamers van de achterburen gluren. Overdag mogen onze gordijnen nooit een centimeter opzij, maar als het donker is, kan dat geen kwaad.
Ik wist vroeger nooit, dat buren zulke interessante mensen kunnen zijn, althans de onze. Een paar heb ik bij de maaltijd aangetroffen, een familie was net aan het filmen en de tandarts van hierover had een oude, angstige dame in behandeling.
Mijnheer Dussel, de man van wien altijd gezegd was, dat hij uitstekend met kinderen kan opschieten en ook van alle kinderen houdt, ontpopt zich als de meest ouderwetse opvoeder en preker van ellenlange manierenreeksen.
Daar ik het zeldzame geluk heb (!) met den HoogEdel-welopgevoeden heer mijn, helaas zeer nauwe, kamer te mogen delen en daar ik algemeen voor de slechtst opgevoede van de drie jeugdigen gehouden word, heb ik nogal wat te stellen om de oude, vaak herhaalde standjes en vermaningen te ontlopen en me een Oostindische doofheid aan te meten.
Dit alles zou nog tot daar aan toe zijn, als mijnheer maar niet zo’n grote klikspaan was en zich niet ook nog moeder als overbrengadres uitgezocht had.
Als ik van hem net de wind van voren heb gekregen, doet moeder het nog eens dunnetjes over, en krijg ik dus de wind van achteren. En als ik dan heel erg bof, roept mevrouw me vijf minuten later ter verantwoording en komt de wind van bovenaf geblazen.
Heus, je moet niet denken dat het gemakkelijk is het onopgevoede middelpunt van een bedillerige onderduikersfamilie te zijn. ‘s Avonds in bed, als ik over mijn vele zonden en toegedichte gebreken nadenk, kom ik zo in de war door de grote massa van beschuldigingen, dat ik óf ga lachen, óf huilen, al naar mijn innerlijke stemming.
Dan slaap ik in met het gekke gevoel van anders te willen dan ik ben of anders te zijn dan ik wil, misschien ook anders te doen dan ik wil of dan ik ben. O hemeltje, nu maak ik jou ook nog in de war, excuseer me, maar doorstrepen daar hou ik niet van en papier weggooien is in tijden van grote papierschaarste verboden. Dus kan ik je alleen maar aanraden, de vorige zin niet nog eens door te lezen en je er vooral niet in te verdiepen, want je komt er toch niet uit!
Je Anne.
Maandag, 7 December 1942
Lieve Kitty,
Chanuka en St Nicolaas vielen dit jaar haast samen, het verschil was maar één dag. Voor Chanuka hebben we niet veel omhaal gemaakt, wat leuke dingetjes over en weer en dan de kaarsjes. Daar er gebrek aan kaarsen is, worden ze maar tien minuten aangestoken, maar als het lied er niet bij ontbreekt is dat ook wel goed. Mijnheer Van Daan heeft een luchter uit hout vervaardigd, zodat ook dit voor elkaar is.
St Nicolaasavond, Zaterdag, was veel leuker. Elli en Miep hadden ons erg nieuwsgierig gemaakt door de hele tijd met vader te fluisteren, zodat we wel vermoedden, dat er iets in voorbereiding was.
En werkelijk, om acht uur gingen we allen de houten trap af, door de stikdonkere gang (ik griezelde en wenste me alweer veilig boven) naar het kabinetje. Daar konden we licht aansteken, omdat dit vertrekje geen ramen heeft. Toen dat gebeurd was, deed vader de grote kast open. ‘Oh, wat leuk’, riepen we allemaal. In de hoek stond een grote mand met Sint Nicolaaspapier versierd en bovenop was een Pietmombakkes bevestigd.
Gauw namen we de mand mee naar boven. Er zat voor elk een leuk cadeautje in met een toepasselijk vers.
Ik kreeg een mikpoppetje, vader boekensteunen, enz. enz. Het was in ieder geval allemaal leuk bedacht en daar we alle acht nog nooit in ons leven Sinterklaas gevierd hebben, was deze première goed op zijn plaats.
Je Anne.
Donderdag, 10 December 1942
Lieve Kitty,
Mijnheer Van Daan komt uit de worst-, vlees- en specerijenhandel. In de zaak werd hij om zijn vakkennis geëngageerd. Ook nu toont hij zich van de worstachtige kant, wat ons lang niet onaangenaam is.
We hadden veel vlees (clandestien natuurlijk) besteld om te wecken, als we eens moeilijke tijden zouden moeten doormaken! Het was een leuk gezicht hoe eerst de vleesstukken door de vleesmolen gingen, twee of drie keer, dan alle toebehoorselen door de vleesmassa heengewerkt werden en hoe de worst dan, door middel van een tuitje in de darmen, gevuld werd. De braadworst aten we dadelijk ‘s middags bij de zuurkool op, maar de Gelderse moest eerst goed drogen en daarvoor werd ze aan een stok met twee touwtjes aan de zoldering opgehangen. Iedereen die de kamer binnenkwam en de tentoongestelde worsten in het oog kreeg, begon te lachen. Het was dan ook een allerkoddigst gezicht.
In de kamer was het een rompslomp van jawelste. Mijnheer Van Daan was, met de schort van mevrouw voor, in zijn hele dikte (hij leek veel dikker dan hij was) met het vlees bezig. Bloederige handen, rood hoofd en het bemorste schort gaven hem het aanzien van een echten slager. Mevrouw deed van alles tegelijk, Nederlands leren uit een boekje, de soep roeren, kijken naar het vlees, zuchten en klagen over haar gebroken bovenborstrib. Dat komt er van als oudere dames (!) zulke alleridiootste gymnastiekoefeningen doen om hun dikke achterste weer kwijt te raken!
Dussel had een ontstoken oog en bette het bij de kachel met kamillen-thee. Pim zat op een stoel in het straaltje zon dat door het venster kwam, werd van de ene naar de andere kant geschoven, daarbij had hij zeker weer pijn op zijn rheumatiekplek, want hij zat tamelijk krom en met een verstoord gezicht mijnheer Van Daan op zijn vingers te kijken. Hij leek sprekend op zo’n oud en invalide diakenhuismannetje. Peter tolde met zijn poes in de kamer rond, moeder, Margot en ik waren aan het aardappelen schillen, en ten slotte deden we geen van allen onze bezigheden goed om naar Van Daan te kijken.
Dussel heeft zijn tandartsenpraktijk geopend. Ik zal je voor de grap even mededelen hoe de eerste behandeling verlopen is. Moeder was aan het strijken en mevrouw Van Daan de eerste, die er aan moest geloven. Ze ging op een stoel midden in de kamer zitten. Dussel begon heel gewichtig zijn doosje uit te pakken, vroeg om eau de cologne als desinfecteermiddel en vaseline als was.
Hij keek in mevrouws mond, raakte een tand en een kies aan, waarbij mevrouw elke keer in elkaar kromp, alsof ze van de pijn verging, terwijl ze onsamenhangende klanken uitstootte. Na een langdurig onderzoek (voor mevrouw tenminste, want het was niet langer dan twee minuten) begon Dussel een gaatje uit te krabben. Maar neen hoor, er was geen denken aan, mevrouw sloeg wild met haar armen en benen, zodat op een gegeven ogenblik Dussel het krabbertje losliet, dat … in mevrouws tand bleef steken.
Nu had je eerst echt de poppen aan het dansen! Mevrouw sloeg om zich heen, huilde (voor zover dat mogelijk is met zo’n instrumentje in je mond), probeerde het krabbertje uit haar mond te krijgen en duwde het er met dat alles nog verder in. Mijnheer Dussel stond het toneeltje doodkalm met zijn handen in de zij aan te zien. De rest van de toeschouwers lachte onbedaarlijk. Dat was gemeen, want ik weet zeker dat ik nog veel harder gegild zou hebben.
Na veel draaien, schoppen, schreeuwen en roepen had mevrouw dan eindelijk het krabbertje er uit en mijnheer Dussel vervolgde, alsof er niets gebeurd was, zijn werk.
Hij deed dit zo vlug, dat mevrouw geen tijd had om nog eens te beginnen, maar hij had ook zoveel hulp, als nog nooit in zijn leven. Twee assistenten is niet weinig, mijnheer en ik fungeerden goed. Het geheel leek wel op een plaatje uit de Middeleeuwen met het opschrift ‘Kwakzalver aan het werk’.
Intussen had de patiënte echter niet veel geduld, ze moest op ‘haar’ soep letten en op ‘haar’ eten.
Een ding is zeker, mevrouw laat zich zo gauw niet meer behandelen!
Je Anne.
Zondag, 12 December 1942
Lieve Kitty,
Ik zit heel gezellig in het voorkantoor naar buiten te kijken, door de spleet van het zware gordijn. Het is schemerdonker, maar nog net licht genoeg om je te schrijven.
Het is een heel gek gezicht als ik de mensen zie lopen, het lijkt net of ze allemaal verschrikkelijke haast hebben en bijna over hun eigen voeten struikelen.
De fietsers, nou, dat tempo is helemaal niet bij te houden, ik kan niet eens zien, wat voor een soort individu er op het vehikel zit.
De mensen zien er hier in de buurt niet zo erg aanlokkelijk uit en vooral de kinderen zijn te vies om met een tang aan te pakken. Echte achterbuurtkinderen met snotneuzen, hun taaltje kan ik nauwelijks verstaan.
Gistermiddag waren Margot en ik hier aan het baden en toen zei ik: ‘Als we nu eens de kinderen, die hier langs lopen, stuk voor stuk met een hengel ophengelden, in het bad stopten, hun goed wasten en verstelden en dan weer lieten lopen, dan …’ Daarop viel Margot in: ‘Zouden ze er morgen weer net zo vies en kapot uitzien als tevoren’.
Maar wat zit ik te bazelen, er zijn ook andere dingen om te zien, auto’s, schepen en de regen. Ik hoor de tram en het gieren er van en amuseer me.
Onze gedachten hebben net zo weinig afwisseling als wijzelf. Ze gaan steeds als een caroussel van de Joden naar het eten en van het eten naar de politiek. Tussen haakjes, van Joden gesproken, gisteren heb ik, alsof het een wereldwonder was, door het gordijn twee Joden gezien; dat was zo’n naar gevoel, net of ik die mensen verraden heb en nu hun ongeluk zit te beloeren. Hier vlak tegenover ligt een woonschip, waarop een schipper met vrouw en kinderen huist, deze man heeft een klein keffertje. Het hondje kennen we alleen van het horen blaffen en van zijn staartje, dat we kunnen zien als hij in de goot van de boot loopt.
Bah, nu is het gaan regenen en de meeste mensen zijn schuil gegaan onder hun paraplu. Ik zie niets dan regenjassen en soms een bemutst achterhoofd. Het is ook eigenlijk niet nodig méér te zien, zo langzamerhand ken ik de vrouwen ook zó al, opgeblazen door de aardappels, een rode of groene jas aan, op afgetrapte hakken en met een tas aan de arm. Ze hebben een grimmig of een goedig gezicht, al naar het humeur van haar man.
Je Anne.
Dinsdag, 22 December 1942
Lieve Kitty,
Het Achterhuis heeft met blijdschap vernomen dat ieder met Kerstmis een kwart pond boter extra krijgt. In de krant staat wel een half pond, maar dit is alleen voor de gelukkige stervelingen, die hun levensmiddelenkaarten van de Staat krijgen en niet voor ondergedoken Joden, die voor de duurte maar vier in plaats van acht clandestien kopen.
We gaan alle acht wat bakken met de boter. Ik heb vanochtend koekjes gemaakt en twee taarten. Het is erg druk hierboven en moeder heeft me verboden te gaan leren of lezen, vóórdat het huishoudelijk werk achter de rug is.
Mevrouw Van Daan ligt met haar gekneusde rib in bed, klaagt de hele dag, laat zich aldoor nieuwe verbanden aanleggen en is met niets tevreden. Ik zal blij zijn als ze weer op haar twee benen staat en zelf haar boeltje opknapt, want één ding moet gezegd worden, ze is buitengewoon vlijtig en netjes en zolang ze lichamelijk en geestelijk in goede conditie verkeert ook vrolijk.
Alsof ik overdag al niet genoeg ‘sst sst’ te horen krijg, omdat ik altijd te veel lawaai maak, is mijn heer kamergenoot op het idee gekomen me ‘s nachts ook herhaaldelijk ‘sst’ toe te roepen. Ik mag dus volgens hem niet eens even draaien. Ik vertik het om hier aandacht aan te besteden en roep de volgende keer ‘sst’ terug.
Hij maakt me vooral ‘s Zondags woedend, als hij zo vroeg het licht aansteekt en gymnastiek gaat doen. Het lijkt mij, arme geplaagde, wel uren te duren, want de stoelen, waarmee mijn bed verlengd is, schuiven gedurig onder mijn slaperig hoofd heen en weer. Na een paar keer heftig met de armen zwaaiend de lenigheidsoefeningen beëindigd te hebben, begint meneer met zijn toilet. De onderbroek hangt aan de haak, dus eerst daar naar toe en weer terug. Maar hij vergeet de das die op tafel ligt. Dus weer duwende en stotende langs de stoelen en zo weer terug.
Maar laat ik je niet ophouden over oude nare heren te zeuren, het wordt er toch niet beter door en al mijn wraakmiddelen, zoals lamp uitschroeven, deur afsluiten, kleren verstoppen, moet ik om de vrede te bewaren, achterwege laten.
Ach, ik word zo verstandig! Alles moet hier met verstand gebeuren, leren luisteren, mond houden, helpen, lief zijn, toegeven en weet ik wat nog meer. Ik ben bang dat ik mijn verstand, dat al niet bijster groot is, veel te vlug opgebruik en voor na-oorlogse tijden niets meer overhoud.
Je Anne.
Woensdag, 13 Januari 1943
Lieve Kitty,
Vanochtend ben ik weer met alles gestoord en kon daardoor niets behoorlijk afmaken.
Buiten is het verschrikkelijk. Dag en nacht worden die arme mensen weggesleept, met niets anders bij zich dan een rugzak en wat geld. Deze bezittingen worden hun onderweg ook nog ontnomen. De gezinnen worden uit elkaar gerukt, gesplitst in mannen, vrouwen en kinderen.
Kinderen, die van school naar huis komen, vinden hun ouders niet meer. Vrouwen, die boodschappen doen, vinden bij haar thuiskomst haar huis verzegeld, haar familie verdwenen.
De Nederlandse Christenen hebben ook al angst, hun zonen worden naar Duitsland gestuurd, iedereen is bang.
En elke nacht komen er honderden vliegers over Nederland, vliegen naar de Duitse steden en ploegen daar de aarde met hun bommen om, en ieder uur vallen in Rusland en Afrika honderden, duizenden mensen. Niemand kan zich er buiten houden, de hele aardbol voert oorlog en al gaat het beter met de geallieerden, een einde is nog niet te zien.
En wij, we hebben het goed, ja beter dan millioenen anderen. We zitten nog rustig en veilig en eten zogenaamd ons geld op. We zijn zo egoïstisch, dat we over ‘na de oorlog’ spreken, ons op nieuwe kleren en schoenen verheugen, terwijl we eigenlijk iedere cent moesten sparen om na de oorlog de andere mensen te helpen, te redden wat er nog te redden valt.
De kinderen hier lopen rond in een dun blousje en met klompen aan de voeten, geen jas, geen muts, geen kousen en niemand die hen helpt. Ze hebben niets in hun buik, maar kauwen op een peenwortel, lopen van hun koude woning weg naar de koude straat en komen op school in een nog koudere klas. Ja, het is zelfs zo ver met Holland gekomen, dat talloze kinderen op straat de voorbijgangers aanhouden en om een stuk brood vragen.
Ik zou je wel urenlang over de ellende, die de oorlog meebrengt, kunnen vertellen, maar dat maakt me zelf enkel nog mismoediger. Er blijft ons niets anders over dan zo rustig als het kan het einde van deze misère af te wachten. Zowel de Joden als de Christenen wachten, de hele aardbol wacht en velen wachten op hun dood.
Je Anne.
Zaterdag, 30 Januari 1943
Lieve Kitty,
Ik damp van woede en ik mag het niet tonen. Ik zou willen stampvoeten, schreeuwen, moeder eens hard door elkaar schudden, huilen en weet ik wat nog meer om de nare woorden, de spottende blikken, de beschuldigingen die als pijlen van een scherp gespannen boog mij elke dag opnieuw treffen en die zo moeilijk uit mijn lichaam te trekken zijn.
Ik zou moeder, Margot, Van Daan, Dussel en ook vader toe willen schreeuwen: ‘Laat me met rust, laat me eindelijk een nacht slapen zonder dat mijn kussen nat is van tranen, mijn ogen branden en mijn hoofd bonst. Laat me gaan, weg van alles, liefst weg van de wereld!’
Maar ik kan het niet, ik kan hun mijn vertwijfeling niet laten zien; ik kan hun geen blik laten slaan in de wonden die zij mij toebrachten, ik zou hun medelijden en hun goedmoedige spot niet kunnen verdragen, ook dan nog zou ik moeten schreeuwen. Iedereen vindt me aanstellerig als ik praat, belachelijk als ik zwijg, brutaal als ik antwoord geef, geslepen als ik een goed idee heb, lui als ik moe ben, egoïstisch als ik een hap te veel eet, dom, laf berekenend enzovoort enzovoort. De hele dag hoor ik niets anders dan dat ik een onuitstaanbaar wicht ben, en hoewel ik er om lach, doe of ik me er niets van aantrek, kan het me wel wat schelen, zou ik God wel willen vragen me een andere natuur te geven, die niet alle mensen tegen me in het harnas jaagt.
Het kan niet, mijn natuur is me gegeven en ik kan niet slecht zijn, ik voel het. Ik doe meer mi]n best allen te bevredigen dan ze in de verste verte vermoeden, ik probeer boven te lachen, omdat ik hun mijn narigheden niet wil tonen.
Meer dan eens heb ik moeder, na een rij onredelijke verwijten, naar het hoofd geslingerd: ‘Het kan me toch niets schelen wat je zegt, trek je handen maar helemaal van me af, ik ben toch een hopeloos geval’. Ik kreeg dan natuurlijk te horen dat ik brutaal was, werd twee dagen een beetje genegeerd en dan was opeens weer alles vergeten en ik werd behandeld zoals ieder ander.
Het is me onmogelijk om de ene dag poeslief te zijn en de volgende dag hun mijn haat in het gezicht te slingeren. Ik kies liever de gulden middenweg, die niet verguld is, en houd mijn mond over wat ik denk en probeer ééns net zo minachtend tegenover hen te worden, als zij het zijn tegenover mij.
Ach, als ik het maar kon.
Je Anne.
Vrijdag, 5 Februari 1943
Lieve Kitty,
Hoewel ik je al lang niets meer van de ruzie’s geschreven heb, is daar toch geen verandering in gekomen. Mijnheer Dussel nam de gauw vergeten onenigheden in het begin nog tragisch op, maar nu gaat hij er al aan wennen en probeert niet meer te bemiddelen.
Margot en Peter zijn helemaal niet wat je ‘jong’ noemt, alle twee zo saai en stil. Ik steek daar verschrikkelijk tegen af en krijg altijd te horen: ‘Margot en Peter doen dat ook niet, kijk maar naar hen’. Verschrikkelijk vind ik dat.
Ik zal je wel bekennen dat ik helemaal niet zo worden wil als Margot, ze is me veel te slapjes en onverschillig, laat zich door iedereen omverpraten en geeft in alles toe. Ik wil wat steviger van geest zijn! Maar zulke theorieën houd ik voor me, ze zouden me wel uitlachen als ik met deze verdediging aan kwam zetten.
Aan tafel is de stemming meestal gespannen, gelukkig worden de uitbarstingen nog wel eens door de soep-eters tegengehouden. De soep-eters zijn allen, die van kantoor komen en dan een kopje soep krijgen.
Vanmiddag had mijnheer Van Daan het er weer over, dat Margot zo weinig eet. ‘Zeker om de slanke lijn te houden’, vervolgde hij op spottende toon. Moeder, die het altijd voor Margot opneemt, zei op luide toon: ‘Ik kan dat domme geklets van u niet meer horen’.
Mevrouw werd vuurrood, mijnheer keek voor zich en zweeg. Vaak lachen we om de één of ander; pas geleden kraamde mevrouw zo’n heerlijke onzin uit. Ze vertelde van vroeger, hoe goed ze met haar vader op kon schieten en hoeveel ze geflirt heeft. ‘En weet u’, vervolgde ze, ‘als een heer een beetje handtastelijk wordt, zei mijn vader, dan moet je tegen hem zeggen: “Mijnheer, ik ben een Dame”, dan weet hij wel wat je bedoelt’. Wij schaterden als om een goede mop.
Ook Peter, hoe stil ook meestal, geeft nog eens aanleiding tot vrolijkheid. Hij heeft het geluk, dol op vreemde woorden te zijn, maar de betekenis er van niet altijd te kennen.
Op een middag toen we wegens visite op kantoor niet naar het toilet konden gaan, moest hij daar toch hoognodig naar toe, trok echter niet door. Om ons nu te waarschuwen, bevestigde hij een bordje aan de W.C.-deur met: ‘S.v.p.gas!’ er op. Hij wou natuurlijk zetten: ‘Voorzichtig, gas’, maar vond ‘s.v.p.’ deftiger staan. Dat de betekenis er van ‘alstublieft’ is, daar had hij geen notie van.
Je Anne.
Zaterdag, 27 Februari 1943
Lieve Kitty,
Pim verwacht elke dag de invasie. Churchill heeft longontsteking gehad, hij gaat langzaam vooruit. Gandhi, de Indische vrijheidsman, houdt zijn zoveelste hongerstaking.
Mevrouw beweert dat ze fataliste is. Maar wie is het bangst als ze schieten? Niemand anders dan Petronella.
Henk heeft het herderlijk schrijven van de bisschoppen aan de mensen in de kerk voor ons meegebracht. Het was reuze-mooi en opwekkend geschreven. ‘Blijft niet stilzitten, Nederlanders, ieder vechte met zijn eigen wapenen voor de vrijheid van land, volk en godsdienst! Helpt, geeft, aarzelt niet!’ Dat roepen ze zomaar van de preekstoel. Zou het helpen? Onzen geloofsgenoten stellig niet.
Stel je voor, wat ons nu weer overkomen is. De huiseigenaar van dit perceel heeft, zonder Kraler en Koophuis in te lichten, het huis verkocht. Op een morgen kwam de nieuwe huiseigenaar met een architect het huis bezichtigen.
Gelukkig was mijnheer Koophuis aanwezig, die den heren alles heeft laten zien, op ons Achterhuis na. Hij had zogenaamd de sleutel van de tussendeur thuis vergeten. De nieuwe huiseigenaar vroeg niets verder. Als hij maar niet terugkomt en toch het Achterhuis wil zien, want dan ziet het er lelijk voor ons uit.
Vader heeft voor Margot en mij een kartotheekdoos leeggemaakt en er kaartjes in gedaan. Dit wordt de boekenkartotheek, we schrijven namelijk alle twee op welke boeken we gelezen hebben, door wie ze geschreven zijn, enzovoort. Voor vreemde woorden heb ik me een apart boekje aangeschaft.
Moeder en ik schieten de laatste tijd wel beter met elkaar op, maar vertrouwelijk zijn we nooit. Margot is kattiger dan ooit en vader heeft iets waarmee hij niet voor de dag wil komen, maar is toch altijd een schat.
Nieuwe boter- en margarineverdeling aan tafel! Ieder krijgt zijn stukje smeersel op zijn bord. Mijns inziens geschiedt de verdeling daarvan door de Van Daans zeer oneerlijk. Mijn ouders zijn echter veel te bang voor ruzie om er wat van te zeggen. Jammer, ik vind dat je zulke mensen altijd met gelijke munt terugbetalen moet.
Je Anne.
Woensdag, 10 Maart 1943
Lieve Kitty,
Gisteravond hadden we kortsluiting, bovendien paften ze onophoudelijk. Ik heb mijn angst voor alles wat schieten of vliegers is nog niet afgeleerd en lig haast elke nacht bij vader in bed, om daar troost te zoeken. Dat kan nu wel erg kinderachtig zijn, maar je moest het eens meemaken. Je kunt je eigen woorden niet meer verstaan, zo bulderen de kanonnen. Mevrouw, de fataliste, begon haast te huilen en sprak met een heel benepen stemmetje: ‘O, het is zo onaangenaam, o ze schieten zo hard’, dat wil zeggen: ‘Ik ben zo bang’.
Bij kaarslicht leek het nog niet eens zo erg, als toen het donker was. Ik rilde alsof ik koorts had en smeekte vader om het kaarsje weer aan te maken. Hij was onverbiddelijk, het licht bleef uit. Plotseling schoten machinegeweren, dat is nog tienmaal erger dan kanonnen. Moeder sprong uit bed en stak, tot ergernis van Pim, de kaars aan. Haar resolute antwoord op zijn gemopper was: ‘Anne is toch geen oude soldaat’. Daarmee basta.
Heb ik je al van mevrouws andere angsten verteld? Ik geloof van niet. Om in al de Achterhuisavonturen ingelicht te zijn moet je ook dit weten. Mevrouw meende op een nacht op zolder dieven te horen, ze vernam echte harde stappen en was zo bang, dat ze haar man wekte. Net op dat ogenblik verdwenen de dieven en het lawaai dat mijnheer nog hoorde was het kloppen van het bange hart der fataliste. ‘Och Putti (mijnheers troetelnaam), ze hebben zeker de worsten en al onze peulvruchten meegenomen. En Peter, o zou Peter nog wel in zijn bed liggen?’
‘Peter hebben ze heus niet gestolen, hoor, maak je niet bang en laat me slapen’.
Maar daar kwam niets van, mevrouw sliep van angst niet meer in. Een paar nachten later werd de hele bovenfamilie door het spokenlawaai gewekt. Peter ging met een zaklantaarn naar de zolder en rrrrt, wat liep er weg? Een massa grote ratten! Toen we wisten wie de dieven waren, hebben we Mouschi op zolder laten slapen en de ongenode gasten zijn niet meer teruggekomen, tenminste niet ‘s nachts.
Peter kwam een paar avonden geleden op de vliering om wat oude kranten te halen. Om de trap af te dalen moest hij zich goed aan het luik vasthouden. Hij legde zonder te kijken zijn hand neer en … viel bijna van schrik en pijn de trap af. Zonder dat hij het wist had hij zijn hand op een grote rat gelegd, die hem hard in zijn arm beet. Het bloed liep door zijn pyama heen, toen hij zo wit als een doek en met knikkende knieën bij ons kwam. Geen wonder, een grote rat aaien is niet zo leuk en nog een hap krijgen op de koop toe is verschrikkelijk.
Je Anne.
Vrijdag, 12 Maart 1943
Lieve Kitty,
Mag ik je voorstellen: Mama Frank, voorvechtster der kinderen! Extra boter voor de jeugdigen, moderne jeugdproblemen, in alles komt moeder voor de jeugd op en krijgt na een dosis ruzie altijd haar zin.
Een glas geweckte tong is bedorven. Galadiner voor Mouschi en Moffi.
Moffi is nog een onbekende voor je, toch is ze al in de zaak geweest, voordat we gingen onderduiken. Ze is de magazijn- en kantoorkat en houdt in de opslagplaats de ratten verre. Ook haar politieke naam is makkelijk uit te leggen. Een tijdlang had de firma twee katten, één voor het magazijn en één voor de zolder. Het gebeurde wel eens, dat die twee elkaar ontmoetten, wat altijd grote gevechten ten gevolge had. De magazijner was altijd degene die aanviel, terwijl het zolderbeest op het eind toch de overwinning behaalde. Net als in de politiek. Dus werd de magazijnkat, de Duitse of Moffi, en de zolderkat, de Engelse of Tommi, genoemd. Tommi is later afgeschaft en Moffi dient ons allen tot amusement, als we naar beneden gaan.
We hebben zoveel bruine en witte bonen gegeten, dat ik ze niet meer zien kan. Als ik er alleen maar aan denk, word ik al misselijk. De avond-broodverstrekking is helemaal ingetrokken.
Pappie heeft net gezegd dat hij niet goed in zijn humeur is, hij heeft weer zulke droevige oogjes, de arme ziel!
Ik ben gewoon verslaafd aan het boek: De klop op de deur van Ina Boudier-Bakker. De familieroman is buitengewoon goed geschreven, wat er omheen is over oorlog, schrijvers of de emancipatie der vrouwen, vind ik niet zo goed en eerlijk gezegd interesseert het me niet zo bar.
Verschrikkelijke bomaanvallen op Duitsland. Mijnheer Van Daan is slecht gehumeurd, aanleiding sigarettenschaarste. Discussies over het vraagstuk van wel of niet de blikgroente op te eten is voor onze partij gunstig verlopen.
Geen schoen kan ik meer aan, behalve hoge skischoenen, die in huis erg onpractisch zijn. Een paar rieten sandalen voor ƒ 6.50 kon ik maar een week dragen, toen waren ze al buiten gevecht gesteld. Misschien diept Miep wat clandestiens op. Ik moet vaders haar nog knippen. Pim beweert, dat hij na de oorlog nooit meer een anderen kapper neemt, zo goed volbreng ik mijn werk. Als ik maar niet zo vaak zijn oor meeknipte!
Je Anne.
Donderdag, 18 Maart 1943
Lieve Kitty,
Turkije in de oorlog. Grote opwinding. Wachten met spanning de radioberichten af.
Je Anne.
Vrijdag, 19 Maart 1943
Lieve Kitty,
De teleurstelling was de vreugde al in een uur gevolgd en had de laatstgenoemde achterhaald. Turkije is nog niet in oorlog, de minister daar sprak enkel van een spoedige opheffing der neutraliteit. Op de Dam stond een krantenverkoper die schreeuwde: ‘Turkije aan de kant van Engeland!’ De kranten werden hem op die manier uit de handen gegrist. Zo heeft het verheugende bericht ook ons bereikt.
De 500- en 1000-gulden-briefjes worden ongeldig verklaard. Dat is een grote strop voor alle zwartehandelaren en dergelijke, maar nog meer voor eigenaars van ander zwart geld en ondergedokenen. Men moet, als men een duizend-gulden-biljet wil inwisselen, precies verklaren en bewijzen boe men er aan is gekomen. Belastingen mogen er nog wel mee worden betaald, ook dit laatste loopt volgende week af.
Dussel heeft een trapboormachine ontvangen, ik zal dan wel gauw een ernstige nakijkbeurt krijgen.
De Führer aller Germanen heeft gesproken voor gewonde soldaten. Het was treurig om aan te horen. Vraag en antwoord gingen ongeveer zo:
‘Heinrich Scheppel is mijn naam’. ‘Waar gewond?’
‘Bij Stalingrad’.
‘Wat gewond?’
‘Twee afgevroren voeten en een gewrichtsbreuk aan de linkerarm’.
Precies zo gaf de radio dit verschrikkelijke marionettentheater aan ons door. De gewonden leken wel trots op hun verwondingen, hoe meer hoe beter. Eentje kwam van de ontroering, dat hij den Führer de hand mocht reiken (als hij die tenminste nog had), haast niet uit zijn woorden.
Je Anne.
Donderdag, 25 Maart 1943
Lieve Kitty,
Moeder, vader, Margot en ik zaten gisteren genoeglijk bij elkaar; ineens kwam Peter binnen en fluisterde vader iets in zijn oor. Ik hoorde wat van ‘een ton omvallen in het magazijn’ en ‘iemand aan de deur morrelen’. Margot had dat ook verstaan, maar probeerde mij nog een beetje te kalmeren, want ik was natuurlijk krijt-wit en zeer nerveus, toen vader dadelijk met Peter de deur uitging.
Wij drieën wachtten nu af. Nog geen twee minuten later kwam mevrouw, die beneden in het privé-kantoor naar de radio had geluisterd, naar boven. Ze vertelde dat Pim haar verzocht had de radio af te draaien en zachtjes naar boven te gaan. Maar hoe gaat het, als men heel zachtjes wil lopen, dan kraken de treden van een oude trap juist dubbel hard. Weer vijf minuten daarna kwamen Peter en Pim, wit tot aan hun neuspuntjes, en vertelden ons hun wederwaardigheden.
Ze hadden zich onder aan de trap neergezet en gewacht, eerst zonder resultaat. Maar opeens, ja hoor, daar hoorden ze twee harde bonzen, alsof hier in huis twee deuren dichtgeslagen werden. Pim was in één sprong boven, Peter waarschuwde eerst nog Dussel, die met veel omhaal en geruis eindelijk ook boven aanlandde. Nu ging het op kousenvoeten een étage hoger naar het gezin Van Daan. Mijnheer was erg verkouden en lag al in bed, dus schaarden we ons allen aan zijn sponde en fluisterden onze vermoedens.
Telkens als mijnheer hard hoestte, dachten mevrouw en ik dat we de stuipen kregen van angst. Dat ging zolang, totdat één van ons op het lumineuze idee kwam hem codeïne te geven, de hoest bedaarde toen onmiddellijk.
Weer wachtten en wachtten we, maar niets werd meer vernomen en nu veronderstelden we eigenlijk allemaal dat de dieven, doordat ze stappen in het anders zo stille huis hadden gehoord, de benen genomen hadden. Nu was het ongeluk, dat de radio beneden nog op Engeland stond en de stoelen er ook nog netjes omheen geschaard waren. Als nu de deur geforceerd zou zijn en de luchtbescherming dit zou bemerken en de politie waarschuwen, dan zouden er heel onaangename gevolgen uit het geval kunnen voortvloeien. Dus stond mijnheer Van Daan op, trok zijn jas aan, zette een hoed op en ging achter vader heel voorzichtig de trap af, gevolgd door Peter, die voor alle zekerheid met een zware hamer bewapend was. De dames boven (inclusief Margot en ik) wachtten met spanning tot vijf minuten later de heren boven verschenen en vertelden, dat alles in huis rustig was.
Er werd afgesproken, dat we geen water zouden laten lopen, noch de W.C. doortrekken. Maar daar de opwinding bijna al de huisgenoten op de maag geslagen was, kun je je voorstellen wat een lucht daar heerste, toen we allen na elkaar onze boodschap achtergelaten hadden.
Als er zo iets is, komen er altijd een heleboel dingen bij elkaar, zo ook nu. No 1 was, dat de Westertorenklok niet speelde, en dat gaf me juist altijd zo’n geruststellend gevoel.
No 2: Dat mijnheer Vossen de vorige avond eerder weggegaan was en wij dus niet zeker wisten, of Elli de sleutel nog had kunnen bemachtigen en misschien vergeten had de deur af te sluiten.
Het was nog altijd avond en wij verkeerden nog steeds in onzekerheid, hoewel we toch weer een beetje gerustgesteld waren, daar we vanaf circa acht uur, toen de dief ons huis onveilig had gemaakt, tot half elf niets meer gehoord hadden. Het leek ons bij nader inzien dan ook erg onwaarschijnlijk dat een dief zo vroeg in de avond, als er nog mensen op straat kunnen lopen, een deur opengebroken zou hebben. Bovendien rees bij één van ons de gedachte, dat het wel mogelijk zou zijn, dat de magazijnmeester van onze buren nog aan het werk was, want in de opwinding en met de dunne muren kan men zich gemakkelijk in de geluiden vergissen en ook de verbeelding speelt meestal in zulke hachelijke ogenblikken een grote rol.
We gingen dus naar bed, maar de slaap wilde niet bij allen komen. Vader, zowel als moeder als mijnheer Dussel waren veel wakker en ik kan met een beetje overdrijving zeggen, dat ik geen oog dichtgedaan heb. Vanochtend zijn de heren naar beneden gegaan en hebben aan de buitendeur getrokken of ze nog afgesloten was, maar alles bleek veilig.
De gebeurtenissen, die ons zoveel angst hadden aangejaagd, werden in geuren en kleuren aan het gehele personeel verteld. Iedereen dreef er de spot mee, maar achteraf kan men om zulke dingen gemakkelijk lachen. Alleen Elli heeft ons au sérieux genomen.
Je Anne.
Zaterdag, 27 Maart 1943
Lieve Kitty,
De steno-cursus is af, we beginnen nu snelheid te oefenen.
Wat worden we knap! Om je verder nog eens iets van mijn dagdoodvakken te vertellen (dat noem ik zo, omdat we niets anders doen dan de dagen maar zo gauw mogelijk laten verlopen, zodat het eind van de onderduiktijd gauw naderbij komt): ik ben dol op mythologie en wel het meest op de Griekse en Romeinse Goden. Hier denken ze, dat het voorbijgaande neigingen zijn, ze hebben nog nooit van een bakvis met Godenappreciaties gehoord. Welnu, dan ben ik de eerste!
Mijnheer Van Daan is verkouden, of beter: hij heeft een weinig keelgekriebel. Hij maakt er een geweldige poespas om heen. Gorgelen met kamillenthee, verhemelte penselen met myrrhe-tinctuur, dampo op de borst, neus, tanden en tong en dan nog een slechte bui.
Rauter, één of andere hoge mof, heeft een rede gehouden: ‘Alle Joden moeten vóór 1 Juli de Germaanse landen verlaten hebben. Van 1 April tot 1 Mei zal de provincie Utrecht gezuiverd worden (alsof het kakkerlakken zijn). Van 1 Mei tot 1 Juni de provincies Noord- en Zuid-Holland’. Als een kudde ziek en verwaarloosd vee worden de arme mensen naar de onzindelijke slachtplaatsen gevoerd. Maar laat ik hierover zwijgen, ik krijg alleen nachtmerries van mijn eigen gedachten.
Een prettig nieuwtje is, dat de Duitse afdeling van de arbeidsbeurs door sabotage in brand gestoken is. Een paar dagen daarna volgde de Burgerlijke Stand. Mannen in uniformen van de Duitse politie hebben de wachtposten gekneveld en zodoende belangrijke papieren foetsjie gemaakt.
Je Anne.
Donderdag, 1 April 1943
Lieve Kitty,
Heus geen moppenstemming (zie datum), integendeel, vandaag kan ik gerust het gezegde aanhalen: ‘Een ongeluk komt nooit alleen’.
Ten eerste heeft onze opvrolijker mijnheer Koophuis gisteren een erge maagbloeding gehad en moet op zijn minst drie weken het bed houden. Ten tweede: Elli griep. Ten derde gaat mijnheer Vossen volgende week naar het ziekenhuis. Hij heeft waarschijnlijk een maagzweer en moet daaraan geopereerd worden. En ten vierde waren belangrijke zakenbesprekingen op komst, en alle voornaamste punten had vader met mijnheer Koophuis in details besproken, mijnheer Kraler kan in de gauwigheid niet zo goed ingelicht worden.
De verwachte heren kwamen, vader bibberde al van te voren over de afloop van de bespreking. ‘Als ik er maar bij kon zijn, was ik maar beneden’, riep hij uit. ‘Ga dan met je oor op de grond liggen, de heren komen toch in het privé-kantoor, dan kun je alles horen’. Vaders gezicht klaarde op en om half elf gisterochtend namen Margot en Pim (twee oren horen meer dan één) hun stelling op de grond in. De bespreking werd ‘s morgens niet beëindigd, maar ‘s middags was vader niet in staat de luistercampagne voort te zetten. Hij was geradbraakt door de ongewone en onpractische houding. Ik nam zijn plaats in om half drie, toen we stemmen in de gang hoorden. Margot hield me gezelschap, het gesprek was ten dele zo langdradig en vervelend, dat ik plotseling op de harde, koude linoleum-grond ingeslapen was. Margot durfde me niet aan te raken uit angst, dat ze ons beneden zouden horen en roepen ging helemaal niet. Ik sliep een goed half uur, werd toen verschrikt wakker en was alles van de belangrijke bespreking vergeten. Gelukkig had Margot beter opgelet.
Je Anne
Vrijdag, 2 April 1943
Lieve Kitty,
Ach, ik heb weer iets verschrikkelijks in mijn zondenregister staan.
Gisteravond lag ik in bed en wachtte tot vader met me zou komen bidden en dan goedennacht zou zeggen, toen moeder de kamer binnenkwam, op mijn bed ging zitten en heel bescheiden vroeg: ‘Anne, Pappie komt nog niet, zullen wij niet eens samen bidden?’
‘Neen, mansa’, antwoordde ik.
Moeder stond op, bleef naast mijn bed staan, liep dan langzaam naar de deur. Eensklaps draaide ze zich om en met een verwrongen gezicht zei ze: ‘Ik wil niet boos zijn, liefde laat zich niet dwingen’. Een paar tranen gleden over haar gezicht, toen zij de deur uitging.
Ik bleef stil liggen en vond het dadelijk gemeen van mezelf dat ik haar zo ruw van me gestoten had, maar ik wist ook, dat ik niet anders antwoorden kon. Ik kan niet huichelen en tegen mijn wil in met haar bidden. Het ging eenvoudig niet.
Ik had medelijden met moeder, heel erg veel medelijden, want voor de eerste keer in mijn leven heb ik gemerkt, dat mijn koele houding haar niet onverschillig laat. Ik heb het verdriet op haar gezicht gezien, toen ze over de liefde, die zich niet dwingen laat, sprak. Het is hard de waarheid te zeggen en toch is het de waarheid, dat zij zelf mij van zich gestoten heeft, dat zij zelf mij voor elke liefde van haar kant afgestompt heeft door haar ontactvolle opmerkingen, haar ruwe scherts over dingen, die bij mij voor grappen niet toegankelijk zijn. Zoals ik elke keer in elkaar krimp als zij mij haar harde woorden toevoegt, zo kromp haar hart ineen toen zij merkte, dat de liefde tussen ons werkelijk verdwenen was.
Zij heeft de halve nacht gehuild en de hele nacht haast niet geslapen. Vader kijkt me niet aan en als hij het even doet, lees ik in zijn ogen de woorden: ‘Hoe kon je zo naar zijn, hoe durf je moeder zo’n verdriet te doen’.
Ze verwachten, dat ik excuus zal aanbieden, maar dit is een geval, waarvoor ik geen excuses kan aanbieden, omdat ik iets gezegd heb, dat waar is en dat moeder vroeger of later toch moet weten. Ik lijk en ben onverschillig tegenover moeders tranen en vaders blik geworden, omdat zij alle twee de eerste keer iets voelen van wat ik onophoudelijk merk. Ik kan alleen medelijden hebben met moeder, die zelf haar houding terug moet vinden. Ik voor mij blijf zwijgen en ben koel en zal ook verder voor de waarheid niet terugdeinzen, omdat zij, naarmate zij langer wordt uitgesteld, des te moeilijker te horen valt.
Je Anne.
Dinsdag, 27 April 1943
Lieve Kitty,
Het hele huis dendert van ruzie. Moeder en ik, de Van Daans en Papa, moeder en mevrouw, alles is kwaad op elkaar, leuke sfeer, hè? Het gebruikelijke zondenregister van Anne kwam in zijn hele omvang opnieuw op het tapijt.
Mijnheer Vossen ligt al in het Binnengasthuis, mijnheer Koophuis is weer op, de maagbloeding was gauwer gestelpt dan anders. Hij heeft verteld, dat de Burgerlijke Stand nog eens extra toegetakeld is door de brandweer, die in plaats van alleen het vuur te blussen de heleboel onder water heeft gezet. Doet me plezier!
Het Carlton Hotel is kapot, twee Engelse vliegers met een grote lading brandbommen aan boord zijn precies op het ‘Of ziersheim’ gevallen. De hele hoek Vijzelstraat-Singel is afgebrand. De luchtaanvallen op Duitse steden worden van dag tot dag sterker. We hebben geen nacht meer rust, ik heb zwarte kringen onder mijn ogen door het tekort aan slaap. Ons eten is miserabel. Ontbijt met droog brood en koffiesurrogaat. Diner: al veertien dagen lang spinazie of sla. Aardappels van 20 cm lengte smaken zoet en rot. Wie wil vermageren logere in het Achterhuis! Boven klagen ze steen en been, wij vinden het niet zo tragisch. Alle mannen, die in 1940 gevochten hebben of gemobiliseerd waren, zijn opgeroepen om in krijgsgevangenschap voor den Führer te werken. Doen ze zeker als voorzorgsmaatregel tegen de invasie!
Je Anne.
Zaterdag, 1 Mei 1943
Lieve Kitty,
Als ik zo wel eens bedenk hoe we hier leven kom ik meestal tot de conclusie dat we het hier, in verhouding tot de andere Joden, die niet ondergedoken zijn, als in een paradijs hebben. Toch zal ik later, als alles weer gewoon is, wel verwonderd zijn hoe wij, die het thuis erg netjes hadden, zo afgezakt zijn.
Afgezakt in dien zin van het woord, waar het de manieren betreft. We hebben bijvoorbeeld al sinds we hier zijn altijd op onze tafel één zeildoek, dat door het vele gebruik meestal niet tot de schoonste behoort. Wel probeer ik het vaak wat op te knappen met een vuile afwasdoek, die meer gat dan doek is. Zelfs hiermee valt op de tafel, met nog zo hard boenen, niet veel eer te behalen. De Van Daans slapen nu al de hele winter op een lap flanel, die men hier niet wassen kan, omdat de bonzeeppoeder veel te schaars en bovendien veel te slecht is. Vader loopt met een gerafelde broek en ook zijn das vertoont slijtage. Mama’s korset is vandaag afgeknapt van ouderdom en is niet meer te repareren, terwijl Margot met een twee maten te kleine bustehouder loopt.
Moeder en Margot hebben de hele winter samen met drie hemdjes gedaan en de mijne zijn zo klein dat ze nog niet eens tot aan mijn buik komen.
Dit zijn nu wel allemaal dingen, waar overheen te stappen is, toch bedenk ik wel eens met schrik: ‘Hoe willen wij, die vanaf mijn onderbroek tot op de scheerkwast van vader met versleten dingen rondlopen, later weer eens tot onze vooroorlogse stand gaan behoren?’
Vannacht heb ik vier keer al mijn bezittingen op moeten pakken, zo hard paften ze. Vandaag heb ik een koffertje gepakt, waarin ik de nodigste vluchtbehoeften heb gestopt. Maar terecht zegt moeder: ‘Waar wil je naar toe vluchten?’
Heel Nederland heeft straf voor het staken in vele gebieden. Daarom is er staat van beleg afgekondigd en ieder krijgt een boterbon minder. Wat zijn de kindertjes stout!
Je Anne.
Dinsdag, 18 Mei 1943
Lieve Kitty,
Ik ben toeschouwster geweest van een hevig luchtgevecht tussen Duitse en Engelse vliegers. Een paar Geallieerden moesten jammer genoeg uit hun brandende toestellen springen. Onze melkboer, die in Halfweg woont, heeft aan de kant van de weg vier Canadezen zien zitten, waarvan er een vloeiend Hollands sprak. Deze vroeg den melkboer om vuur voor een sigaret en vertelde hem, dat de bemanning van de machine uit zes personen bestaan had. De piloot was verbrand en hun vijfde man had zich ergens verstopt. De groene politie kwam de vier kerngezonde mensen ophalen. Hoe is het mogelijk dat je na zo’n geweldige parachute-reis nog zoveel tegenwoordigheid van geest hebt.
Hoewel het tamelijk warm is, moeten wij om de dag onze kachels aanmaken om groente-afval en vuil te verbranden. In vuilnisemmers kunnen we niets gooien, omdat we altijd met de magazijnknecht rekening moeten houden. Hoe licht verraadt een kleine onvoorzichtigheid je niet!
Alle studenten, die van het jaar willen afstuderen of verder studeren, moeten op een lijst van de overheid tekenen, dat ze met de Duitsers sympathiseren en de nieuwe orde goed gezind zijn. 80 pCt heeft het vertikt zijn geweten en overtuiging te verloochenen, maar de gevolgen zijn niet uitgebleven. Alle studenten, die niet getekend hebben, moeten in een werkkamp naar Duitsland. Wat blijft er van de Nederlandse jeugd nog over, als allen in Duitsland hard moeten werken?
Wegens de harde knallen had moeder vannacht het raam gesloten; ik was in Pims bed. Eensklaps springt boven ons hoofd mevrouw uit haar bed, als door Mouschi gebeten, direct gevolgd door een harde klap. Het klonk alsof een brandbom naast mijn bed gevallen was. Ik gilde: ‘Licht, licht!’ Pim knipte de lamp aan. Ik verwachtte niet anders dan dat binnen een paar minuten de kamer in lichtelaaie zou staan. Er gebeurde niets. We haastten ons allen naar boven om te zien wat daar aan de gang was. Mijnheer en mevrouw hadden door het open raam een rose gloed gezien. Mijnheer dacht dat het hier in de buurt brandde en mevrouw dacht, dat ons huis vlam gevat had. Bij de klap die volgde stond mevrouw al op haar trillende benen. Maar er gebeurde verder niets en wij kropen weer in onze bedden.
Er was nog geen kwartier verlopen, of het schieten begon opnieuw. Mevrouw rees dadelijk overeind en liep de trap af naar mijnheer Dussels kamer, om daar de rust te vinden die haar bij haar ega niet beschoren was. Dussel ontving haar met de woorden: ‘Kom in mijn bed, mijn kind!’ Wat ons in een onbedaarlijke lach deed schieten. Het kanonvuur deerde ons niet meer, onze angst was weggevaagd.
Je Anne.
Zondag, 13 Juni 1943
Lieve Kitty,
Mijn verjaardagsvers van vader is te mooi dan dat ik je dit gedichtje kan onthouden.
Daar Pim meest in het Duits dicht, moest Margot aan het vertalen slaan. Oordeel naar het hier aangehaalde stukje zelf, of Margot zich niet prima van haar vrijwillige taak gekweten heeft. Na de gebruikelijke korte samenvatting van de jaarsgebeurtenissen volgt:
‘Als jongste van allen en toch niet meer klein
Heb je het niet makkelijk; een ieder wil zijn
Een beetje je leraar, jou dikwijls tot pijn.
“Wij hebben ervaring!” – “Neem het van mij aan!”
“Wij hebben zoiets al vaker gedaan
En weten beter wat kan en wat mag”.
Ja ja, zo gaat het sinds jaar en dag.
De eigen gebreken zijn van geen gewicht,
Daarom valt berispen een ieder zo licht.
Van andren de fouten die tellen zwaar,
‘t Is moeilijk voor ons, je ouderpaar
Altijd te oordelen zeer rechtvaardig,
De ouden berispen staat eigenaardig.
Is men tezamen met zoveel besjes,
Dan moet men slikken al die lesjes
Zoals je neemt een bittre pil.
Men doet het dan om vredes wil.
De maanden hier zijn niet verspild,
Dat had je zelf ook niet gewild.
Met leren en lezen van veel boeken
Kon je “verveling” met een lichtje zoeken.
Maar nog veel moeilijker is de vraag:
“Wat moet ik aandoen? Wat ik ook draag
Is veel te klein. Ik heb geen broek,
Mijn hemd is als een lendendoek
En dan de schoenen, ‘t is niet te dragen
Zoveel kwalen als me plagen”’.
Een stuk over het eetthema kon Margot niet op rijm vertaald krijgen en daarom laat ik het helemaal weg. Vind je overigens mijn vers niet mooi? Verder ben ik erg verwend en heb veel mooie dingen gekregen, onder andere een dik boek over mijn lievelingsonderwerp: de mythologie van Hellas en Rome. Ook over gebrek aan snoep kan ik niet klagen, allen hebben hun laatste voorraad aangesproken. Als Benjamin van de duikfamilie ben ik werkelijk met veel meer vereerd dan me toekomt.
Je Anne.
Dinsdag, 15 Juni 1943
Lieve Kitty,
Er is wel een massa gebeurd, maar ik denk meestal dat al mijn oninteressant geklets je erg verveelt en dat je blij bent, als je niet zoveel brieven ontvangt. Ik zal je de berichten dan ook maar in het kort weergeven.
Mijnheer Vossen is niet aan een maagzweer geopereerd. Toen ze hem op de operatietafel hadden en zijn maag open was, zagen de doktoren, dat hij kanker had, die al zover gevorderd was, dat er niets meer te opereren viel. Ze hebben de maag dus weer gesloten, hem toen drie weken in bed gehouden en goed te eten gegeven en ten slotte maar naar huis gestuurd. Ik heb ontzettend veel medelijden met hem en vind het heel erg dat we niet op straat kunnen gaan, anders zou ik hem beslist vaak bezoeken om hem af te leiden. Voor ons is het een ramp dat die goede Vossen ons niet meer van alles wat er in het magazijn gebeurt en gehoord wordt op de hoogte houdt. Hij was onze beste hulp- en steunkracht voor de voorzichtigheid, we missen hem erg.
Volgende maand zijn wij aan de beurt met de radio-inlevering. Koophuis heeft thuis een clandestien Baby-toestel, dat wij ter vervanging van onze grote Philips krijgen. Het is wel jammer dat die mooie kast ingeleverd moet worden, maar een huis waar onderduikers zitten moet zich in geen geval de overheid moedwillig op de hals halen. De kleine radio zetten we boven neer. Bij clandestiene Joden, clandestien geld en clandestien kopen kan ook nog wel een clandestiene radio.
Alle mensen proberen een oud toestel te bemachtigen om dat in plaats van hun ‘moed-houd-bron’ in te leveren. Het is heus waar, als de berichten van buiten steeds slechter worden, helpt de radio met haar wonder-stem, dat we de moed niet verliezen door elke keer weer te zeggen: ‘Kop op, houd goede moed, er komen ook weer andere tijden!’
Je Anne.
Zondag, 11 Juli 1943
Lieve Kitty,
Om voor de zoveelste keer op het opvoedingsthema terug te komen, zal ik je zeggen, dat ik me erg veel moeite geef om hulpvaardig, vriendelijk en lief te zijn en alles zo te doen, dat de aanmerkingsregen een motregentje wordt. Het is verhipt moeilijk om voor mensen, die je niet uit kunt staan zo voorbeeldig te doen, terwijl je er niets van meent. Maar ik zie werkelijk in dat ik er verder mee kom, als ik een beetje huichel, in plaats van mijn oude gewoonte te volgen, namelijk om iedereen mijn mening ronduit te zeggen (hoewel nooit iemand naar mijn mening vraagt of er waarde aan hecht.).
Vaak val ik erg uit mijn rol en kan mijn woede bij onrechtvaardigheden niet verkroppen, zodat er weer vier weken lang over het brutaalste meisje ter wereld gekletst wordt. Vind je niet dat ik soms te beklagen ben? Het is maar goed dat ik geen mopperpot ben, want dan zou ik verzuurd worden en mijn goede humeur niet kunnen bewaren.
Verder heb ik besloten om steno een beetje te laten schieten. Het heeft lang geduurd. Ten eerste om nog meer tijd aan mijn andere vakken te kunnen besteden en ten tweede om mijn ogen, want dat is een ellendige misère. Ik ben erg bijziend geworden en moest al lang een bril hebben (oei, wat zal ik er uilachtig uitzien), maar ja, je weet, onderduikers mogen … Gisteren sprak het hele huis over niets anders dan over Anne’s ogen, omdat moeder geopperd had om mevrouw Koophuis met mij naar den oogarts te sturen. Bij deze mededeling wankelde ik even op mijn benen, want dat is toch geen kleinigheid.
Op straat. Stel je voor: op straat! Het is niet om in te denken. Eerst was ik doodsbenauwd en later blij. Maar zo eenvoudig ging dat niet, niet alle instanties, die over zulk een stap te beslissen hebben, waren het er zo gauw over eens. Alle moeilijkheden en risico’s moesten eerst op de weegschaal gelegd worden, alhoewel Miep direct met me op stap wilde.
Ik haalde alvast mijn grijze jas uit de kast, maar die was zo klein, dat hij wel van mijn jongste zusje leek. Ik ben werkelijk benieuwd wat er van komt, maar ik denk wel niet dat het plan doorgaat, want intussen zijn de Engelsen op Sicilie geland en vader is weer op ‘een spoedig einde’ ingesteld.
Elli geeft Margot en mij veel kantoorwerk, dat vinden we alle twee gewichtig en het helpt haar een heel stuk. Correspondentie opbergen en een verkoopboek inschrijven kan iedereen, maar wij doen het bijzonder nauwgezet.
Miep is precies een pakezeltje, die sjouwt wat af. Haast elke dag heeft ze ergens groente opgescharreld en brengt alles in grote inkooptassen op de fiets mee. Zij is het ook, die iedere Zaterdag vijf bibliotheekboeken meebrengt. Wij kijken altijd reikhalzend naar de Zaterdag uit, omdat dan de boeken komen. Net als kleine kinderen, die een cadeautje krijgen.
Gewone mensen weten ook niet, hoeveel boeken voor ons opgeslotenen betekenen. Lezen, leren en de radio zijn onze afleidingen.
Je Anne.
Dinsdag, 13 Juli 1943
Lieve Kitty,
Gistermiddag had ik met vaders verlof aan Dussel gevraagd of hij het alstublieft goed zou vinden (toch erg beleefd) dat ik twee keer in de week van het tafeltje in onze kamer ook ‘s middags van vier uur tot half zes gebruik zou kunnen maken. Van half drie tot vier uur zit ik daar al elke dag, terwijl Dussel slaapt en verder is de kamer plus het tafeltje verboden terrein. Binnen, in onze algemene kamer is het ‘s middags veel te druk, daar kan men niet werken en trouwens, vader zit ‘s middags toch ook wel eens graag te werken aan de schrijftafel.
De reden was dus redelijk en de vraag alleen zuivere beleefdheid. Wat denk je nu wel dat de hooggeleerde Dussel antwoordde: ‘Neen’. Botweg en alleen maar ‘Neen!’ Ik was verontwaardigd en liet me niet zomaar afschepen, vroeg hem dus de reden van zijn ‘neen’. Maar ik kwam van een koude kermis thuis. Ziedaar de lading die volgde:
‘Ik moet ook werken, als ik niet ‘s middags kan werken schiet er voor mij helemaal geen tijd meer over. Ik moet mijn pensum afkrijgen, anders ben ik voor niets er aan begonnen. Jij werkt toch aan niets ernstigs. Die mythologie, wat is dat nou voor werk, breien en lezen is ook geen werk. Ik ben en blijf aan dat tafeltje’. Mijn antwoord was: ‘Mijnheer Dussel, ik werk wèl ernstig; ik kan ‘s middags binnen niet werken, ik verzoek u vriendelijk nog eens over mijn vraag na te denken!’
Met deze woorden draaide de beledigde Anne zich om, en deed of de hooggeleerde dokter lucht was. Ik ziedde van woede, vond Dussel verschrikkelijk onbeleefd (en dat was-ie ook) en mij heel vriendelijk. ‘s Avonds toen ik Pim nog even te pakken kon krijgen, vertelde ik hem hoe de zaak was afgelopen en besprak met hem wat ik nu verder moest doen, want opgeven wilde ik de zaak niet en wilde ze ook liever alleen opknappen. Pim gaf me zo ongeveer weer hoe ik de zaak moest aanpakken, maar vermaande me om liever tot de volgende dag te wachten, wegens mijn opgewondenheid.
Deze laatste raad sloeg ik in de wind en wachtte Dussel na de afwas op. Pim zat naast ons in de kamer en dat gaf me een grote rust. Ik begon: ‘Mijnheer Dussel, ik geloof dat u het niet de moeite waard vond om met mij de zaak eens beter onder de ogen te zien, maar ik verzoek u dat toch wel te doen’. Met zijn liefste glimlach merkte Dussel toen op: ‘Ik ben altijd en te allen tijde bereid om over deze, intussen al afgehandelde zaak, te spreken!’
Ik vervolgde toen het gesprek, steeds onderbroken door Dussel. ‘We hebben in het begin, toen u hier kwam, afgesproken, dat deze kamer voor ons samen zou zijn, als de indeling dus juist was, zou u de morgen en ik de hele middag krijgen! Maar dat vraag ik niet eens, en me dunkt, dan zijn twee middagen in de week toch wel billijk’.
Hierbij sprong Dussel als door een naald gestoken op. ‘Over recht heb jij hier helemaal niet te spreken. En waar moet ik dan blijven? Ik zal aan mijnheer Van Daan vragen of hij op zolder een hokje voor mij bouwen wil, dan kan ik daar zitten, ik kan ook nergens eens rustig werken. Met jou heeft een mens ook altijd ruzie. Als je zuster Margot, die toch wel meer reden tot zo’n vraag heeft, met hetzelfde verzoek tot mij zou komen, zou ik er niet aan denken te weigeren, maar jij …’
En toen volgde weer het verhaal van de mythologie en het breien, en Anne was opnieuw beledigd. Ze liet het echter niet merken en liet Dussel uitspreken: ‘Maar ja, met jou is nu eenmaal niet te praten. Je bent een schandelijke egoïst, als jij maar je zin kunt doordrijven, dan kunnen alle anderen opzij gaan, zo’n kind heb ik nog nooit gezien. Maar per slot van rekening zal ik toch wel genoodzaakt zijn je je zin te geven, want anders hoor ik later dat Anne Frank voor haar examen gezakt is, omdat mijnheer Dussel haar het tafeltje niet wilde afstaan’.
Het ging maar door en steeds maar door, op het laatst zo’n vloed, dat ik het haast niet meer bij kon houden. Het ene ogenblik dacht ik: ‘Ik geef hem direct een klap voor zijn snuit, dat hij met zijn onwaarheden tegen de muur aanvliegt’, en het volgende ogenblik zei ik tegen mijzelf: ‘Houd je kalm, die vent is niet waard, dat je je zo druk over hem maakt!’
Eindelijk was de heer Dussel dan uitgeraasd en ging met een gezicht, waarop zowel gramschap als triomf te lezen stonden, met zijn jas vol etenswaren de kamer uit. Ik rende naar vader en vertelde, voor zover hij ons gesprek niet gevolgd had, het hele relaas. Pim besloot om nog dezelfde avond met Dussel te gaan praten en zo gebeurde het. Ze praatten meer dan een half uur. Het onderwerp van het gesprek was ongeveer als volgt: ze spraken eerst daar over, of Anne nu aan het tafeltje moest zitten, ja dan neen. Vader zei dat Dussel en hij al een keer over datzelfde onderwerp gesproken hadden, maar dat hij toen zogenaamd Dussel gelijk gegeven had om den oudere niet tegenover de jongere in het ongelijk te stellen. Maar billijk had vader het toen al niet gevonden. Dussel vond, dat ik niet mocht spreken, alsof hij een indringer was en op alles beslag legde, maar dit sprak vader beslist tegen, want hij had zelf gehoord, dat ik daar met geen woord van gerept had. Het ging zo heen en weer, vader mijn egoïsme en mijn ‘pruts’-werk verdedigend, Dussel steeds na-mopperend.
Eindelijk moest Dussel dan toch toegeven en ik kreeg twee middagen in de week eens gelegenheid om ongestoord tot vijf uur te werken. Dussel keek heel sip, sprak twee dagen niet tegen me en moest van vijf tot half zes toch nog aan het tafeltje zitten … kinderachtig natuurlijk.
Iemand die al 54 jaar oud is en nog zulke pedante en kleinzielige gewoonten heeft, is door de natuur zo gemaakt en leert die gewoonten ook nooit meer af.
Je Anne.
Vrijdag, 16 Juli 1943
Lieve Kitty,
Alweer een inbraak, maar nu een echte!
Vanochtend ging Peter, als gewoonlijk, om zeven uur naar het magazijn en zag al dadelijk, dat zowel de magazijn als de straatdeur openstonden. Hij berichtte dit aan Pim, die in het privé-kantoor de radio op Duitsland en de deur op slot deed. Samen gingen ze toen naar boven.
Het gewone commando in dergelijke gevallen, geen kraan opendraaien, dus niet wassen, stil zijn, om acht uur kant en klaar zitten, en niet naar de W.C…., werd als gewoonlijk stipt opgevolgd. We waren alle acht blij, dat we ‘s nachts zo goed geslapen en niets gehoord hadden. Pas om half twaalf vertelde mijnheer Koophuis dat de inbrekers met een koevoet de buitendeur ingeduwd en de magazijndeur geforceerd hadden. Er viel in het magazijn echter niet veel te stelen en daarom beproefden de dieven hun geluk maar een étage hoger.
Ze hebben twee geldkistjes, inhoudende ƒ 40. -, blanco giro- en bankboekjes en dan het ergste, de hele suikertoewijzing in bons van totaal 150 kg gestolen.
Mijnheer Koophuis denkt, dat deze inbrekers tot hetzelfde gilde behoren als degene, die zes weken geleden hier was en aan alle drie deuren geprobeerd heeft binnen te komen. Toen was het niet gelukt.
Het geval heeft weer wat deining in ons gebouw veroorzaakt, maar zonder dit schijnt het Achterhuis het niet te kunnen stellen. We waren blij, dat de schrijfmachines en de kassa veilig in onze klerenkast zaten, want die halen ze elke avond naar boven.
Je Anne.
Maandag, 19 Juli 1943
Lieve Kitty,
Zondag is Amsterdam-Noord heel zwaar gebombardeerd. De verwoesting moet ontzettend zijn. Hele straten liggen in puin en het zal nog lang duren, voordat al de mensen opgedolven zijn. Tot nu toe zijn er 200 doden en ontelbare gewonden; de ziekenhuizen zijn propvol. Je hoort van kinderen die verloren in de smeulende ruïnes naar hun dode ouders zoeken.
Rillingen krijg ik als ik nog aan het doffe, dreunende gerommel in de verte denk, dat voor ons een teken van de naderende vernieling was.
Je Anne.
Vrijdag, 23 Juli 1943
Lieve Kitty,
Voor de aardigheid zal ik je eens vertellen wat nu de eerste wens van ons achten is, als we weer eens naar buiten mogen. Margot en mijnheer Van Daan wensen zich het meest een heet bad tot boven aan toe en willen daar wel meer dan een half uur in blijven. Mevrouw Van Daan wil het liefst dadelijk taartjes gaan eten, Dussel kent niets dan Lotje, zijn vrouw, moeder haar kopje koffie, vader gaat eerst een bezoek aan mijnheer Vossen brengen, Peter naar de stad en in de bioscoop en ik zou van de zaligheid niet weten wat te beginnen.
Ik verlang het meest naar een eigen woning, vrije beweging en eindelijk weer hulp bij het werk, dus naar school.
Elli heeft ons fruit aangeboden. Kost een kleinigheid. Druiven ƒ 5. – per kg, kruisbessen ƒ 0.70 per pond. Een perzik ƒ 0.50, 1 kg meloen ƒ 1.50. En dan zetten ze iedere avond met koeienletters in de krant: ‘Prijsopdrijving is woeker!’
Je Anne.
Maandag, 26 Juli 1943
Lieve Kitty,
Gisteren was het een erg rumoerige dag en we zijn nog steeds opgewonden. Je kunt eigenlijk vragen, welke dag er zonder opwinding voorbijgaat.
‘s Ochtends bij het ontbijt kregen we de eerste keer voor-alarm, maar dat kan ons niets bommen, want het betekent, dat er vliegers aan de kust zijn. Na het ontbijt ben ik een uurtje gaan liggen, want ik had erge hoofdpijn en ging toen naar beneden. Het
was ongeveer twee uur. Om half drie was Margot met haar kantoorwerk klaar; ze had haar boeltje nog niet gepakt of de sirenes loeiden, dus trok ik weer met haar naar boven. Het werd tijd, want we waren nog geen vijf minuten boven, of ze begonnen hard te schieten, zodat we in de gang gingen staan. En ja hoor, daar dreunde het huis en vielen de bommen.
Ik klemde mijn vluchttas tegen me aan, meer om wat te hebben om vast te houden dan om te vluchten, want we kunnen toch niet weg. Wanneer we in het uiterste geval zouden vluchten, betekent de straat evenveel levensgevaar als een bombardement. Na een half uur werd het vliegen minder, maar de bedrijvigheid in huis nam toe. Peter kwam van zijn uitkijkpost op de voorzolder, Dussel was in het voorkantoor, mevrouw voelde zich in het privé-kantoor veilig, mijnheer Van Daan had vanaf de vliering toegekeken en wij in het portaaltje verspreidden ons ook en ik klom de trap op, om de rookzuilen boven het IJ te zien opstijgen waarvan mijnheer Van Daan verteld had. Weldra rook het overal naar brand en het leek buiten of er dikke mist hing.
Hoewel zo’n grote brand geen leuk gezicht is, was het voor ons gelukkig weer achter de rug en we begaven ons aan onze respectievelijke bezigheden. ‘s Avonds bij het eten: luchtalarm. We hadden lekker eten, maar de trek verdween bij mij al bij het geluid alleen. Er gebeurde echter niets en drie kwartier later was alles veilig. De afwas stond aan de kant: luchtalarm, schieten, vreselijk veel vliegers. ‘Oh jeminee, twee keer op een dag, dat is erg veel’, dachten we allen, maar dat hielp niets, weer regende het bommen, dit keer aan de andere kant, naar de Engelsen zeggen op Schiphol. De vliegers doken, stegen, het suisde in de lucht en het was erg griezelig. Elk ogenblik dacht ik: ‘Nu valt hij, daar ga je’.
Ik kan je wel verzekeren dat, toen ik om negen uur naar bed ging, ik mijn benen nog niet recht kon houden. Klokslag twaalf werd ik wakker: vliegers. Dussel was zich aan het uitkleden, ik stoorde me er niet aan, sprong toch bij het eerste schot klaarwakker uit bed. Twee uur weer bij vader en ze vlogen steeds en steeds nog. Toen werd er geen schot meer gelost en ik kon naar bed gaan. Om half drie sliep ik in.
Zeven uur. Met een schok zat ik overeind in bed. Van Daan was bij vader. Inbrekers, was mijn eerste gedachte. ‘Alles’, hoorde ik Van Daan zeggen, ik dacht dat alles gestolen was. Maar neen, nu was het een heerlijk bericht, zo fijn als we in maanden, misschien in al de oorlogsjaren niet gehoord hadden. ‘Mussolini is afgetreden, de Keizerkoning van Italië heeft de regering overgenomen’. We juichten. Na al dat vreselijke van gisteren, eindelijk weer wat goeds en … hoop. Hoop op het einde, hoop op de vrede.
Kraler is even langs gekomen en vertelde dat Fokker zwaar geteisterd is. Intussen hadden we vannacht weer luchtalarm met overvliegers en nog een voor-alarm. Ik stik zowat in de alarms, ben niet uitgeslapen en heb geen zin in werk. Maar nu houdt toch de spanning over Italië ons wakker en de hoop op het einde, misschien nog dit jaar …
Je Anne.
Donderdag, 29 Juli 1943
Lieve Kitty,
Mevrouw Van Daan, Dussel en ik waren met de afwas bezig en wat haast nooit voorkomt en hun zeker op zou vallen was, dat ik buitengewoon stil was.
Om vragen te voorkomen zocht ik dus gauw een tamelijk neutraal onderwerp en
dacht dat het boek Henri van den Overkant aan die eis wel zou voldoen. Maar ik had me misrekend. Krijg ik mevrouw niet op mijn dak, dan is het mijnheer Dussel. Het kwam hierop neer: mijnheer Dussel had ons dit boek bijzonder aanbevolen, als een uitstekend exemplaar. Margot en ik vonden het evenwel allesbehalve uitstekend. Het jongetje was wel goed getekend, maar de rest … laat ik daarover liever zwijgen. Iets dergelijks bracht ik bij de afwas op het tapijt en dat bezorgde me een enorme lading.
‘Hoe kan jij de psyche van een man begrijpen! Van een kind is dat niet zo moeilijk (!). Je bent veel te jong voor een dergelijk boek, een man van twintig jaar zou dit niet eens kunnen bevatten’. (Waarom heeft hij speciaal Margot en mij dit boek zo aanbevolen?)
Nu vervolgden Dussel en mevrouw Van Daan tezamen:
‘Je weet veel te veel van dingen af, die niet voor je geschikt zijn, je bent totaal verkeerd opgevoed. Later, als je ouder bent, heb je nergens meer plezier in, dan zeg je: “Dat heb ik twintig jaar geleden al in boeken gelezen”. Je moet je maar haasten, wil je nog een man krijgen of verliefd worden, jou valt zeker alles tegen. Je bent in de theorie al helemaal volleerd, alleen de practijk, die mis je nog!’
Het is zeker hun opvatting van een goede opvoeding om me altijd zo tegen mijn ouders op te stoken, want dat is het wat ze vaak doen. En om een meisje van mijn leeftijd niets over ‘volwassen’ onderwerpen te vertellen, is al een even uitstekende methode. De resultaten van een dergelijke opvoeding treden vaak maar al te duidelijk aan het licht.
Ik kon die twee, die me daar belachelijk stonden te maken, in hun gezicht slaan op dat ogenblik. Ik was buiten mezelf van woede en zou werkelijk de dagen gaan tellen, dat ik van ‘die’ mensen af ben. Die mevrouw Van Daan is me ook een exemplaar! Daar moet men zijn voorbeelden vandaan halen, wel de voorbeelden … maar dan de slechte.
Ze staat bekend als erg onbescheiden, egoïstisch, sluw, berekenend en met niets tevreden. IJdelheid en coquetterie komen er ook nog bij. Ze is, daar valt niet aan te tornen, een uitgesproken naar persoontje. Over madame zou ik boekdelen kunnen vullen en wie weet, kom ik daar nog eens toe. Een mooi vernisje aan de buitenkant kan iedereen zich opleggen. Mevrouw is vriendelijk voor vreemden en vooral voor mannen en daardoor vergist men zich, als men haar pas kent.
Moeder vindt haar te dom om een woord aan te verliezen, Margot te onbelangrijk, Pim te lelijk (letterlijk en figuurlijk) en ik ben na een lange reis, want ik ben nooit van begin af aan vooringenomen, tot de slotsom gekomen, dat ze alle drie en nog veel meer is. Ze heeft zoveel slechte hoedanigheden, waarom zou ik dan met één er van beginnen?
Je Anne.
P.S. Wil de lezer even onder de ogen zien, dat toen dit verhaal geschreven werd, de schrijfster nog niet van haar woede bekoeld was!
Woensdag, 4 Augustus 1943
Lieve Kitty,
Je weet nu, nadat we ruim een jaar Achterhuizers zijn, wel wat van ons leven af, maar volledig kan ik je toch niet inlichten. Het is alles zo uitgebreid, anders dan in gewone tijden en bij gewone mensen. Om je toch een beetje een nadere blik in ons leven te gunnen zal ik in het vervolg af en toe een stuk van een gewone dag beschrijven. Vandaag begin ik met de avond en de nacht:
‘s Avonds negen uur begint in het Achterhuis de drukte van het naar bed gaan en dat is werkelijk altijd een hele drukte.
Stoelen worden verschoven, bedden omvergehaald, dekens opgevouwen; niets blijft waar het overdag wezen moet. Ik slaap op de kleine divan, die nog geen 1.50 m lang is. Hier moeten dus stoelen als verlengstuk dienen. Een plumeau, lakens, kussens, dekens, alles wordt uit Dussels bed gehaald, waar het overdag verblijf houdt.
Binnen hoort men een vreselijk gekraak; het bed à la harmonica van Margot. Weer divandekens en kussens, alles om de houten latjes een beetje comfortabeler te maken. Boven lijkt het of het onweert, het is alleen maar het bed van mevrouw. Dit wordt namelijk bij het raam geschoven om hare Hoogheid, met het rose bedjasje, iets prikkelends in de kleine neusgaatjes te geven. Negen uur: Na Peter treed ik de waskamer binnen, waar dan een grondige wasbehandeling volgt, en het gebeurt soms (alleen in de hete maanden of weken), dat er een kleine vlo mee in het waswater drijft. Dan tanden poetsen, haren krullen, nagels behandelen, waterstofwatjes hanteren (dient om zwarte snorharen te bleken) en dit alles in een klein half uur. Half tien. Gauw badjas aan, zeep in de ene, po, haarspelden, broek, kruipennen en watten in de andere hand snel ik de badkamer uit, meestal nog eens teruggeroepen voor de verschillende haren, die in sierlijke, maar voor de volgende wasser niet al te aangename bogen de wastafel ontsieren. Tien uur: Verduistering voor, goede nacht. In huis wel een kwartier lang een gekraak van bedden en een zuchten van kapotte veren, dan is alles stil, als tenminste de bovenburen geen bedruzie hebben. Half twaalf: De badkamerdeur kraakt. Een dunne streep licht valt in de kamer. Gekraak van schoenen, een grote jas, nog groter dan de man er onder … Dussel komt van zijn nachtwerk in het kantoor van Kraler terug. Tien minuten lang schuifelen over de grond, ritselen van papier (dat zijn de op te bergen etenswaren) en een bed wordt opgemaakt. Dan verdwijnt de gestalte weer en men hoort alleen van tijd tot tijd van de W.C. een verdacht geluid komen. Drie uur: Ik moet opstaan voor een kleine boodschap in het metalen blikje onder mijn bed, waar voorzichtigheidshalve een gummi-matje onder gelegd is, voor het eventuele lekken. Als dit moet geschieden, houd ik altijd mijn adem in, want het klatert in het busje als een beekje van een berg. Dan gaat het blikje weer op zijn plaats en een gestalte in een witte nachtjapon, die iedere avond weer aan Margot de uitroep ontlokt: ‘O, die onzedelijke nachtjapon!’ stapt in bed.
Een klein kwartiertje ligt dan een zeker iemand te luisteren naar de nachtelijke geluiden. Allereerst of er misschien een dief beneden zou kunnen zijn, dan naar de diverse bedden, boven naast en in de kamer, waaruit men meestal kan opmaken hoe de verschillende huisgenoten slapen of half-wakker de nacht doorbrengen.
Dit laatste is zeker niet prettig, vooral als het een lid van de familie met name Dussel betreft. Eerst hoor ik een geluidje alsof een vis naar lucht hapt, dit herhaalt zich een stuk of tien keer, dan worden met veel omhaal de lippen bevochtigd, afgewisseld door kleine smakgeluidjes, gevolgd door een langdurig heen en weer draaien in bed en verschikken van kussens. Vijf minuten volkomen rust en dan herhaalt zich deze afwikkeling van gebeurtenissen nog wel drie keer, waarna de dr zich zeker weer voor een poosje in slaap gesust heeft.
Het kan ook gebeuren, dat er ‘s nachts variërend tussen een en vier uur geschoten wordt. Dit besef ik nooit helemaal vóór ik uit gewoonte naast mijn bed sta. Soms ben ik ook zo aan het dromen, dat ik denk aan Franse onregelmatige werkwoorden of een bovenruzietje. Als dit dan afgelopen is, merk ik pas dat er geschoten is en ik stil in de kamer gebleven ben. Maar meestal gebeurt, zoals boven gezegd. Vlug wordt een kussen plus zakdoek in de hand gestopt, badjas aan, pantoffels en dan op een holletje naar vader, net zoals Margot in een verjaardagsgedicht schreef:
‘’s Nachts bij het allereerst geschiet,
Daar kraakt een deur en ziet …
Een zakdoek, een kussen en een kleine meid …’
Eenmaal bij het grote bed aangeland, is de ergste schrik al heen, behalve als het schieten erg hard mocht zijn. Kwart voor zeven: Trrrr … het wekkertje, dat op elk uur van de dag (als men er naar vraagt of soms ook zonder dat) zijn stemmetje kan verheffen. Knak … pang … Mevrouw heeft het afgezet. Kraak … mijnheer is opgestaan. Water opzetten en dan fluks naar de badkamer. Kwart over zeven: De deur kraakt weer. Dussel kan naar de badkamer gaan. Eenmaal alleen wordt ontduisterd … en de nieuwe dag in het Achterhuis is begonnen.
Je Anne.
Donderdag, 5 Augustus 1943
Lieve Kitty,
Vandaag nemen we het schaftuurtje maar eens. Het is half een: De hele rataplan ademt op. Nu zijn de magazijnknechten naar huis.
Boven hoort men het stompen van de stofzuiger over mevrouw haar mooie en enige kleed. Margot neemt een paar boeken onder haar arm en gaat naar het Nederlandse onderwijs ‘voor kinderen die niet verder komen’, want daarop lijkt Dussel wel. Pim gaat met zijn onafscheidelijke Dickens in een hoekje zitten, om toch maar ergens rust te vinden. Moeder spoedt zich een étage hoger om de nijv’re huisvrouw te helpen en ik ga naar de badkamer om die een beetje op te knappen, tegelijk met mijzelf. Kwart voor een: Het emmertje druppelt vol. Eerst mijnheer Van Santen, dan Koophuis of Kraler, Elli en soms ook even Miep. Een uur: Gespannen zit alles te luisteren naar de B.B.C. Geschaard om het baby-radiotje zitten ze en dit zijn de enige minuten, waar de leden van het Achterhuis elkaar niet in de rede vallen, want hier spreekt iemand dien zelfs mijnheer Van Daan niet tegenspreken kan. Kwart over een: De grote uitdeling. Ieder van beneden krijgt een kopje soep en als er eens een toetje mocht zijn, ook iets hiervan. Tevreden gaat mijnheer Van Santen op de divan zitten of tegen de schrijftafel leunen. De krant, het kopje en meestal de poes naast zich. Als één van deze drie mankeert zal hij niet nalaten te protesteren. Koophuis vertelt de laatste nieuwtjes uit de stad, hij is daarvoor inderdaad een uitstekende bron. Kraler komt holderdebolder de trap op, een korte en stevige tik op de deur en hij komt handenwrijvend binnen en, al naar gelang de stemming, goed gemutst en druk of slecht gehumeurd en stil. Kwart voor twee: De eters verheffen zich en ieder gaat weer naar zijn eigen bezigheden. Margot en moeder de afwas, mijnheer en mevrouw op hun divan. Peter op zolder, vader op de divan beneden, Dussel op de zijne en Anne aan het werk. Nu volgt het rustigste uurtje, als allen slapen wordt niemand gestoord. Dussel droomt van lekker eten, daar ziet zijn gezicht echt naar uit en ik kijk niet lang, want de tijd snelt en om vier uur staat de pedante dr al met de klok in de hand, omdat ik een minuut over tijd het tafeltje voor hem afruim.
Je Anne.
Maandag, 9 Augustus 1943
Lieve Kitty,
Dit keer vervolg van de Achterhuis-dagindeling. Na het schaftuurtje is de middagtafel aan de beurt: Mijnheer Van Daan opent de rij. Hij wordt het eerst bediend, neemt behoorlijk van alles, als het hem smaakt. Praat meestal mee, geeft altijd zijn opinie ten beste en als dat eenmaal het geval is, valt er niet meer aan te tornen. Want als iemand dàt durft, dan is hij lang niet mis. Och … hij kan als een kat tegen je blazen … ik heb het liever niet, hoor … als je het éénmaal meegemaakt hebt, geen tweede keer.
Hij heeft de beste mening, hij weet het meest van alles af. Nu goed, hij heeft een knappe kop, maar ‘zelfingenomenheid’ heeft bij dat heer een hoge graad bereikt. Madame: Eigenlijk kan ik beter zwijgen. Op sommige dagen, vooral als er een slechte bui op til is, is er in haar gezicht niet te kijken. Op de keper beschouwd, is zij de schuldige van al de discussies. Niet het onderwerp! Oh neen, daarvan houdt ieder zich liever afzijdig, maar men zou haar misschien de aanstichtster kunnen noemen. Stoken, dat is een leuk werk. Stoken tegen mevrouw Frank en Anne. Tegen Margot en vader gaat dat niet zo gemakkelijk.
Maar nu aan tafel. Mevrouw komt niet te kort, al denkt ze dat wel eens. De kleinste aardappels, het lekkerste hapje, het beste van alles; zoeken is madame’s parool. De anderen krijgen wel hun beurt, als ik maar eerst het beste heb.
Dan praten. Of er iemand luistert, of het iemand interesseert of niet, dat komt er schijnbaar niet op aan, zij denkt zeker: ‘wat mevrouw Van Daan zegt, interesseert iedereen …’
Coquet glimlachen, doen alsof men van alles wat afweet, ieder een beetje raad geven en bemoederen, dat moet toch een goede indruk wekken. Maar kijk je langer, dan is het goede er al lang van af.
Vlijtig één, vrolijk twee, coquet drie en soms een leuk snuitje. – Dit is Petronella van Daan. De 3de tafelgenoot: Men hoort er niet veel van. De jongeheer Van Daan is meest stil en laat niet veel van zich merken. Wat eetlust betreft: een Danaïdenvat, het wordt nooit vol en bij de allerstevigste maaltijd beweert hij met een doodkalm gezicht dat hij nog wel het dubbele zou kunnen eten. No 4 Margot: Eet als een muisje, praat helemaal niet. Het enige dat er ingaat is groente of fruit. ‘Verwend’ is Van Daans oordeel, ‘te weinig lucht en sport’ onze opinie. Daarnaast mama: Stevige eetlust, drukke praatster. Niemand heeft als bij mevrouw Van Daan het idee: dat is de huisvrouw. Waar het verschil zit? Wel, mevrouw kookt en moeder wast af en poetst. No 6 en 7: Over vader en mij zal ik maar niet veel zeggen. De eerste is de bescheidenste van heel de tafel. Hij kijkt eerst of de anderen ook hebben. Niets heeft hij nodig, de beste dingen zijn voor de kinderen. Daar zit het voorbeeld van het goede, er naast de zenuwpil van huize Achter. Dr Dussel: Neemt, kijkt niet, eet, praat niet. En als men praten moet, dan in ‘s hemelsnaam maar over eten; daar komt geen ruzie van, alleen opsnijderij. Enorme porties gaan er in en ‘neen’ wordt nooit gezegd, niet bij het goede en ook niet vaak bij het slechte. – De broek zit aan de borst, het rode jasje, zwarte pantoffels en een hoornen bril. Zo kan men hem zien aan het tafeltje, eeuwig werkende, alleen afgewisseld door het middagdutje, eten en … het liefste plekje … de W.C. Drie, vier, vijf keer per dag staat ongeduldig iemand voor de W.C.-deur en knijpt, hipt van het ene op het andere been en is haast niet te houden. Stoort hij er zich aan? Niks hoor, van kwart over zeven tot half acht, van half een tot één uur, van twee uur tot kwart over twee, van vier uur tot kwart over vier, van zes uur tot kwart over zes en van half twaalf tot twaalf uur. Men kan het noteren, dit zijn de vaste ‘zittingstijden’. Er wordt niet van afgeweken en hij stoort zich niet aan de smekende stem buiten de deur, die waarschuwt voor een snel naderend onheil.
No 9: Is geen Achterhuis-familielid, maar wel een huis- en tafelgenote. Elli heeft een gezonde eetlust. Laat niets staan, is niet kieskeurig. Met alles kan men haar plezieren en dat juist doet ons plezier. Vrolijk en goed gehumeurd, gewillig en goedig, dat zijn haar kenmerken.
Je Anne.
Dinsdag, 10 Augustus 1943
Lieve Kitty,
Nieuw idee: ik praat aan tafel meer met mezelf dan met de anderen, dat is in twee opzichten gunstig. Ten eerste zijn ze allemaal blij, als ik niet aan één stuk doorbabbel en ten tweede hoef ik me niet aan een andermans oordeel te ergeren. Mijn mening vind ik zelf niet stom en anderen wel; dus kan ik hem beter voor mezelf houden. Net zo doe ik, als ik iets moet eten, wat ik helemaal niet kan uitstaan. Ik neem het bord voor me, verbeeld me dat het iets heel lekkers is, kijk er zo weinig mogelijk naar en voordat ik het weet is het op. ‘s Ochtends bij het opstaan, ook zo iets dat zeer onaangenaam is, spring ik uit bed, denk bij mezelf ‘je gaat er dadelijk weer lekker in’, loop naar het raam, ontduister, snuffel zo lang aan de kier tot ik een beetje lucht voel en ben wakker.
Het bed wordt zo gauw mogelijk uitgelegd, dan is er geen verleiding meer. Weet je hoe moeder zoiets noemt? ‘Een levenskunstenaar!’ Vind je dat geen grappig woord? We zijn sinds een week allemaal een beetje met de tijd in de war, daar onze lieve en dierbare Westertorenklok blijkbaar weggehaald is voor oorlogsdoeleinden, en wij dag noch nacht precies weten hoe laat het is. Ik heb nog wel wat hoop, dat ze iets zullen uitvinden, dat de buurt een beetje aan de klok herinnert, bijvoorbeeld een tinnen, koperen of weet ik wat voor een ding.
Of ik boven, beneden of waar ook ben, iedereen kijkt me bewonderend op mijn voeten, waaraan een paar zeldzaam mooie schoenen (voor deze tijd) prijken. Miep heeft ze tweedehands op de kop getikt voor ƒ 27.50: wijnrood peau de suède met leer en een tamelijk hoge blokhak. Ik loop als op stelten en zie er nog veel groter uit dan ik al ben.
Dussel heeft ons indirect in levensgevaar gebracht. Hij liet warempel door Miep een verboden boek meebrengen, een scheldexemplaar op Mussolini en Hitler. Onderweg werd ze toevallig door een S.S.-motor aangereden. Ze verloor haar zelfbeheersing, schreeuwde ‘ellendelingen’ en reed door. Laat ik er niet aan denken wat er gebeurd zou zijn, als ze mee naar het bureau had moeten gaan.
Je Anne.
Woensdag, 18 Augustus 1943
Lieve Kitty,
Boven dit stukje de titel: De taak van de dag in de gemeenschap: aardappelschillen! De één haalt de kranten, de tweede de mesjes (houdt natuurlijk het beste voor zichzelf), de derde de aardappels, de vierde de pan met water.
Mijnheer Dussel begint, krabt niet altijd goed, maar krabt zonder ophouden, kijkt even links en rechts: doet iedereen het wel op dezelfde manier als hij? Neen: ‘Anne, kijk maal, ik neem het mesje zo in mijn hand, krab van boven toe onder! Nein, zo niet … maar zo!’
‘Ik vind het anders zó gemakkelijker, mijnheer Dussel’, merk ik schuchter op.
‘Maar dit is toch de beste manier. Du kannst dies toch van mij aannemen. Het kan mij natuurlijk niets schelen, aber Du musst het zelf weten’.
We krabben weer verder. Ik kijk tersluiks eens naar mijn buurman. Die schudt in gedachten nog eens zijn hoofd (zeker over mij), maar zwijgt.
Ik krab weer door. Kijk dan weer even naar de andere kant nu, waar vader zit; voor vader is aardappels krabben geen karwei, maar een precies werkje. Als hij leest heeft-ie een diepe rimpel in zijn achterhoofd, maar als hij aardappels, bonen of andere groente helpt klaarmaken, dan schijnt het of niets tot hem doordringt. Dan heeft hij zijn aardappelgezicht en nooit zal-ie een minder goed gekrabde aardappel afleveren; dat bestaat eenvoudig niet als hij zo’n gezicht trekt.
Ik werk weer door en dan kijk ik weer heel even op; nu weet ik al genoeg. Mevrouw probeert of ze Dussels aandacht niet kan trekken. Eerst kijkt ze even naar hem en Dussel doet of hij niets merkt. Dan knipoogt ze; Dussel werkt door. Dan lacht ze; Dussel kijkt niet op. Dan lacht moeder ook; Dussel trekt er zich niets van aan. Mevrouw heeft niets bereikt, nu moet ze wel weer wat anders verzinnen. Even stilte, dan: ‘Putti, doe toch een schort voor! Morgen moet ik weer de vlekken uit je pak halen!’
‘Ik maak me niet vuil!’
Weer even stilte.
‘Putti, waarom ga je niet zitten?’
‘Ik sta goed zo, ik sta liever!’ Pauze.
‘Putti, kijk Du spatst schon!’
‘Ja, mammi, ik pas wel op’. Mevrouw zoekt een ander onderwerp.
‘Zeg, Putti, waarom bombarderen de Engelsen nu niet?’
‘Omdat het weer te slecht is, Kerli’.
‘Maar gisteren was het weer toch mooi en hebben ze ook niet gevlogen’.
‘Laten we daar niet over praten’.
‘Waarom, daar kan men toch wel over praten of zijn mening over zeggen?’ ‘Neen’.
‘Waarom nu niet?’
‘Wees nu stil, mammi’chen’.
‘Mijnheer Frank geeft zijn vrouw toch ook altijd antwoord?’
Mijnheer worstelt, dit is zijn tere plek, daar kan hij niet tegen, en mevrouw begint
altijd weer:
‘De invasie komt toch nooit!’ Mijnheer wordt wit, als mevrouw dat merkt wordt
ze rood, maar ze gaat toch weer verder:
‘De Engelsen presteren niets!’ De bom barst.
‘En nu houd je je mond, donnerwetter-noch-einmal!’
Moeder kan haar lachen haast niet verbijten, ik kijk strak voor me.
Zoiets herhaalt zich haast elke dag, als ze tenminste niet pas een erge ruzie gehad
hebben, want dan houden zowel mijnheer als mevrouw hun mond.
Ik moet naar de zolder nog wat aardappels halen. Daar is Peter bezig de kat-te ontvlooien. Hij kijkt op, de kat merkt het, hup … weg is ie door het open raam, de goot in. Peter vloekt, ik lach en verdwijn.
Je Anne.
Vrijdag, 20 Augustus 1943
Lieve Kitty,
Precies half zes gaan de mannen uit het magazijn naar huis en dan hebben wij de vrijheid.
Half 6: Elli komt ons de avond-vrijheid schenken. Er komt dadelijk schot in het bedrijf. Ik ga eerst met Elli nog even naar boven, waar zij meestal ons avondtoetje vooruit krijgt.
Elli zit nog niet, of mevrouw begint al haar wensen op te sommen, het klinkt dan al gauw: ‘Ach, Elli, ik heb een wens …’
Elli knipoogt tegen mij, mevrouw zal geen keer overslaan om wie maar boven komt haar wensen kenbaar te maken. Dat is zeker één van de redenen, waarom ze geen van allen graag naar boven gaan.
Kwart voor 6: Elli vertrekt. Ik ga twee verdiepingen lager kijken. Eerst naar de keuken, dan naar het privé-kantoor, vervolgens naar het kolenhok om voor Mouschi het muizendeurtje open te maken. Na een lange inspectietocht raak ik dan in Kralers appartement verzeild. Van Daan kijkt in alle laden en mappen, om de post van de dag te zoeken. Peter haalt de magazijnsleutel en Moffi; Pim sleept schrijfmachines naar boven; Margot zoekt een rustig plekje om haar kantoorwerk te maken; mevrouw zet een ketel water op het gasstel; moeder komt met een pan aardappels de trap af; ieder weet zijn eigen werk.
Al gauw komt Peter uit het magazijn weerom. De eerste vraag geldt het brood. Dit wordt door de dames altijd in de keukenkast gelegd, maar daar is het niet. Dus vergeten? Peter wil in het voorkantoor zoeken. Hij maakt zich voor de deur van dit kantoor zo klein mogelijk en kruipt op handen en voeten, om niet van buitenaf gezien te worden, naar de stalen kast, pakt het brood, dat daar opgeborgen lag en verdwijnt, tenminste, hij wil verdwijnen, maar voor ie goed beseft wat er gebeurd is, is Mouschi over hem heengesprongen en helemaal onder de schrijftafel gaan zitten.
Peter zoekt naar alle kanten, ha, daar ziet-ie de kat, weer kruipt hij het kantoor binnen en trekt het dier aan de staart. Mouschi blaast, Peter zucht. Wat heeft hij bereikt? Mouschi zit nu helemaal bij het raam en likt zich, heel tevreden aan Peter ontsnapt te zijn. Nu houdt Peter als laatste lokmiddel de kat een stukje brood voor en jawel, Mouschi laat zich verleiden en de deur sluit zich.
Ik heb het allemaal staan aankijken, door de reet van de deur. We werken door. Tik, tik, tik. … Drie keer geklopt, etenstijd!
Je Anne.
Maandag, 23 Augustus 1943
Lieve Kitty,
Vervolg van de Achterhuis-dagindeling: als ‘s morgens de klok half negen slaat! Margot en moeder zijn zenuwachtig: ‘Sst … vader, stil Otto, sst … Pim! Het is half negen; kom nu hier, je kunt niet meer het water laten lopen; loop zachtjes!’ Dit zijn de diverse uitroepen voor vader in de badkamer. Klokslag half negen moet hij in de kamer zijn. Geen druppel water, geen W.C., niet lopen, alles stil. Als er nog niemand van het kantoorpersoneel aanwezig is, is alles voor het magazijn nog gehoriger.
Boven wordt om tien voor half negen de deur geopend en kort daarop drie tikjes op de grond: de pap voor Anne. Ik klauter de trap op en het honde-schoteltje wordt afgehaald.
Beneden in mijn kamer gekomen, gaat alles gauw, gauw: haar doen, klaterbus weg, bed op zijn plaats. Stil, de klok slaat! Mevrouw boven verwisselt van schoenen en sloft op badsloffen door de kamer, mijnheer ook op sloffen; alles in rust.
Nu is het ideale familie-tafereel wel op zijn hoogtepunt. Ik wil lezen of leren, Margot ook, evenals vader en moeder. Vader zit (natuurlijk met Dickens en het woordenboek) op de rand van het uitgezakte piep-bed, waar niet eens behoorlijke matrassen in liggen: twee peluwen boven op elkaar doen ook dienst. ‘Moet ik niet hebben, gaat ook zonder!’
Eenmaal aan het lezen kijkt hij niet op of om, lacht af en toe, doet vreselijke moeite moeder een verhaaltje op te dringen. Antwoord: ‘Ik heb nu geen tijd’. Even kijkt-ie teleurgesteld, dan leest-ie weer door; even later, als er weer iets typisch leuks komt, probeert hij het weer: ‘Dit moet je lezen, moeder!’
Moeder zit op het opklapbed, leest, naait, breit of leert, net wat er aan de beurt is. Opeens valt haar iets in. Gauw even zeggen: ‘Anne, weet je wel … Margot, schrijf even op …!’
Na een poosje is de rust weer teruggekeerd. Met een klap slaat Margot haar boek dicht, vader knijpt zijn wenkbrauwen in een grappig boogje, zijn leesrimpeltje plooit zich opnieuw en hij is weer verdiept; moeder begint met Margot te kwebbelen, ik word nieuwsgierig, luister ook! Pim wordt in de zaak betrokken … Negen uur! Ontbijt!
Je Anne.
Vrijdag, 10 September 1943
Lieve Kitty,
Elke keer als ik aan je schrijf is er weer iets bijzonders gebeurd, maar meestal zijn het meer onaangename dan aangename dingen. Nu echter is er iets fijns aan de gang. Woensdagavond 8 September j.l. zaten we aan de radio van zeven uur en het eerste wat we hoorden was: ‘Here follows the best news of the whole war. Italy had capitulated!’ Italië onvoorwaardelijk gecapituleerd! Om kwart over acht begon de Oranjezender: ‘Luisteraars, een uur geleden, toen ik juist klaar was met de kroniek van de dag, kwam het heerlijke bericht van de capitulatie van Italië binnen. Ik kan zeggen, dat ik nog nooit met zoveel genoegen mijn papier in de prullemand gedeponeerd heb als vandaag!’ God save the King, het Amerikaanse volkslied en de Internationale werden gespeeld. Als steeds was de Oranjezender hartverheffend en toch niet te optimistisch.
Toch hebben we ook narigheid, het gaat om mijnheer Koophuis. Je weet, we houden allemaal erg veel van hem en hoewel hij altijd ziek is, veel pijn heeft en niet veel eten en lopen mag, is hij altijd opgewekt en bewonderenswaardig moedig. ‘Als mijnheer Koophuis binnenkomt, gaat de zon op’, zei moeder pas geleden en daarmee heeft ze groot gelijk.
Nu moest hij voor een zeer onaangename darmoperatie naar het ziekenhuis en zal daar minstens vier weken moeten blijven. Je had eens moeten zien hoe hij afscheid van ons genomen heeft, alsof hij een boodschap ging doen, zo gewoon.
Je Anne.
Donderdag, 16 September 1943
Lieve Kitty,
De onderlinge verhouding hier wordt hoe langer hoe slechter. Aan tafel durft niemand zijn mond open te doen (behalve om er een hap in te laten glijden), want wat je zegt wordt òf kwalijk genomen òf verkeerd opgevat. Ik slik elke dag Valeriaantjes tegen angst en depressie, maar dat verhoedt toch niet dat mijn stemming de volgende dag nog miserabeler is. Eens goed en hard lachen zou beter helpen dan tien Valeriaantjes, maar lachen zijn wij haast verleerd. Soms ben ik bang, dat ik van de ernstigheid een uitgestreken gezicht en neerhangende mond zal krijgen. Met de anderen is het niet beter, allen kijken met bange voorgevoelens tegen het grote rotsblok, dat winter heet, op.
Nog een feit, dat ons niet opkikkert, is dat de magazijnman v.M. achterdochtig wordt aangaande het Achterhuis. Het zou ons niets kunnen schelen wat v.M. van de toestand denkt, als de man niet een hoge mate van nieuwsgierigheid bezat en zich niet met een kluitje in het riet laat sturen en bovendien niet betrouwbaar is.
Op een dag wou Kraler eens extra voorzichtig zijn, deed tien minuten voor één zijn jas aan en ging naar de drogisterij om de hoek. Nog geen vijf minuten later was hij weer terug, sloop als een dief de steile trap op, die direct naar boven leidt en kwam bij ons. Om kwart over één wilde hij weer weggaan, maar kwam Elli tegen die hem waarschuwde dat v.M. op kantoor zat. Kraler maakte rechtsomkeert en zat tot half twee bij ons. Dan nam hij zijn schoenen in zijn hand en liep op kousenvoeten naar de deur van de voorzolder, ging dan voetje voor voetje de trap af en na een heel kwartier op de trap gebalanceerd te hebben om het kraken te voorkomen, belandde hij vanaf de straatzijde op kantoor.
Elli intussen, even van v.M. bevrijd, kwam mijnheer Kraler bij ons afhalen, maar deze was al lang weg, die zat nog op kousenvoeten op de trap. Wat zullen de mensen op straat wel gedacht hebben, toen de directeur zijn schoenen buiten weer aandeed? Ha, die directeur op sokken!
Je Anne.
Woensdag, 29 September 1943
Lieve Kitty,
Mevrouw Van Daan is jarig. We hebben haar, behalve een kaas-, vlees- en broodbon alleen nog een potje jam cadeau gegeven. Van haar man, Dussel en onze beschermers heeft ze ook uitsluitend bloemen gekregen of etenswaren. Zo zijn de tijden nu eenmaal!
Elli had van de week een halve zenuwuitbarsting, zo vaak werd ze er op uitgestuurd, steeds werd er op aangedrongen dat ze iets gauw moest halen, dat ze nog eens moest lopen of dat ze het verkeerd gedaan had. Als je dan bedenkt, dat ze beneden op kantoor haar werk af moet hebben, Koophuis ziek is, Miep thuis met een verkoudheid, zijzelf haar enkel verstuikt, liefdesverdriet en een mopperenden vader heeft, dan kun je je wel indenken, dat ze met haar handen in het haar zit. Wij hebben haar getroost en gezegd, dat als ze een paar keer energiek zou beweren dat ze geen tijd heeft, die boodschappenlijstjes vanzelf wel kleiner zouden worden.
Met Van Daan gaat het weer mis, ik zie het al aankomen! Vader is om de een of andere reden erg woedend. O, welke uitbarsting hangt ons nu weer boven het hoofd? Als ik maar niet zo nauw met al die schermutselingen verbonden was, als ik maar weg kon gaan. Ze maken ons nog gek!
Je Anne.
Zondag, 17 October 1943
Lieve Kitty,
Koophuis is weer terug, gelukkig! Hij ziet nog wat bleekjes maar gaat toch welgemoed op straat om voor Van Daan kleren te verkopen. Het is een naar feit dat het geld van de Van Daans radicaal op is. Mevrouw wil van haar stapel jassen, jurken en schoenen niets missen, mijnheer zijn pak is moeilijk van de hand te doen, omdat hij te hoge prijzen vraagt. Het slot van het liedje is nog niet in zicht. Mevrouw zal haar bontjas wel moeten afstaan. Boven hebben ze dienaangaande een knallende ruzie achter de rug en nu is de verzoeningsperiode van ‘och, lieve Putti’ en ‘schattige Kerli’ ingetreden.
Ik duizel van de scheldwoorden die in de laatste maand door dit eerbare huis rondgevlogen zijn. Vader loopt met opeengeperste lippen rond; als iemand hem roept kijkt hij zo schichtig op, alsof hij bang is opnieuw een precaire zaak te moeten opknappen. Moeder heeft rode plekjes van opgewondenheid op haar wangen. Margot klaagt over hoofdpijn, Dussel kan niet slapen, mevrouw klaagt de hele dag en ikzelf ben de kluts helemaal kwijt. Eerlijk gezegd vergeet ik af en toe met wie we ruzie hebben en met welke persoon de verzoening al heeft plaats gehad.
Het enige wat afleidt is leren en dat doe ik veel. Je Anne.
Vrijdag, 29 October 1943
Lieve Kitty,
Hier waren weer klinkende ruzie’s tussen mijnheer en mevrouw. Het kwam zo: zoals ik al schreef is het geld van de Van Daans op. Op een dag, al een tijd geleden, sprak Koophuis over een bevrienden bontwerker; daardoor kwam mijnheer op het idee nu toch mevrouws bontjas te verkopen. Het is een bontjas uit konijnenvellen gemaakt en zeventien jaar lang gedragen. ƒ 325. – kreeg hij er voor, dit is een enorm bedrag. Mevrouw wilde het geld echter houden om na de oorlog nieuwe kleren te kopen en het had heel wat voeten in de aarde, eer mijnheer haar duidelijk gemaakt had, dat het geld in de huishouding dringend nodig was.
Dat gegil, geschreeuw, gestamp en gescheld kun je je onmogelijk voorstellen. Het was angstwekkend. Mijn familie stond met ingehouden adem onder aan de trap, om zo nodig de vechtenden uit elkaar te houden. Al dat gegil, gehuil en die zenuwachtigheid zijn zo spannend en inspannend, dat ik ‘s avonds huilend in mijn bed val en de hemel dank dat ik eens een half uurtje voor me alleen heb.
Mijnheer Koophuis is weer afwezig; zijn maag laat hem niet met rust. Hij weet zelf nog niet eens of het bloed al gestelpt is. Hij was voor de eerste keer erg down toen hij ons vertelde, dat hij zich niet goed voelde en naar huis ging.
Met mij gaat het in het algemeen goed, behalve dat ik helemaal geen trek heb. Steeds weer hoor ik: ‘Wat zie je er toch slecht uit’. Ik moet zeggen, dat ze zich erg uitsloven om me een beetje op peil te houden. Druivensuiker, levertraan, gisttabletten en kalk moeten er aan te pas komen.
Mijn zenuwen ben ik lang niet altijd de baas, vooral ‘s Zondags voel ik me er ellendig aan toe. Dan is de stemming in huis drukkend, slaperig en loodzwaar. Buiten hoor je geen vogel zingen, een doodse en benauwende stilte hangt over alles heen en dit zware klemt zich aan mij vast, alsof ik mee moest naar een diepe onderwereld.
Vader, moeder en Margot laten me dan bij tijd en wijle onverschillig, ik dwaal van de ene naar de andere kamer, de trap af en weer op en heb een gevoel als een zangvogel, wiens vleugels hardhandig uitgerukt zijn en die in een volslagen duisternis tegen de spijlen van zijn nauwe kooi aanvliegt. ‘Naar buiten, lucht en lachen’, schreeuwt het in me. Ik antwoord niet eens meer, ga op een divan liggen en slaap om de tijd, de stilte, de verschrikkelijke angst ook, te verkorten, want te doden zijn ze niet.
Je Anne.
Woensdag, 3 November 1943
Lieve Kitty,
Om ons wat afleiding en ontwikkeling te bezorgen heeft vader een prospectus van de Leidse Onderwijs Instelling aangevraagd. Margot neusde het dikke boek wel drie keer door, zonder dat ze iets naar haar gading en haar beurs vond. Vader was vlugger om iets te vinden, hij wilde naar de instelling laten schrijven en om een proefles ‘Elementair Latijn’ vragen. Zo gezegd, zo gedaan, de les kwam, Margot trok enthousiast aan het werk en de cursus werd genomen. Voor mij is hij veel te moeilijk, hoewel ik erg graag Latijn zou leren.
Om mij eveneens aan iets nieuws te laten beginnen vroeg vader aan Koophuis naar een kinderbijbel, om eindelijk eens iets van het nieuwe testament te weten te komen. ‘Wil je Anne voor Chanuka een bijbel geven?’ vroeg Margot wat ontdaan.’ ‘Ja … eh, ik denk dat Sint Nicolaas een betere gelegenheid is’, antwoordde vader. ‘Jezus past nu eenmaal niet op Chanuka’.
Je Anne.
Maandagavond, 8 November 1943
Lieve Kitty,
Als je mijn brievenstapeltje achter elkaar door zou lezen, dan zou het je zeker opvallen in wat voor verschillende stemmingen mijn brieven geschreven zijn. Ik vind het zelf vervelend dat ik hier in het Achterhuis zo erg van stemmingen afhankelijk ben, dat ben ik trouwens niet alleen, dat zijn wij allemaal. Als ik een boek lees, dat indruk op me maakt, moet ik in mezelf grondig orde scheppen, alvorens me onder de mensen te begeven, anders zou men van mij denken dat ik een wat rare geest had. Op het ogenblik, zoals je wel zult merken, heb ik een periode, waarin ik neerslachtig ben. Ik zou je echt niet kunnen zeggen hoe ik zo kom, maar ik geloof dat het mijn lafheid is, waar ik telkens weer tegen op bots.
Vanavond, toen Elli er nog was, werd er lang, hard en doordringend gebeld. Op dat ogenblik werd ik wit, kreeg buikpijn en hartkloppingen en dat allemaal van de angst.
‘s Avonds in bed zie ik me in een kerker alleen, zonder vader en moeder. Soms zwerf ik aan de weg, of ons Achterhuis staat in brand, of ze komen ons ‘s nachts weghalen. Ik zie alles, alsof ik het aan mijn eigen lijf beleef en heb daarbij het gevoel dat dit alles me dadelijk zal kunnen overkomen!
Miep zegt wel vaak, dat ze ons benijdt, omdat we hier rust hebben. Dat kan best waar zijn, maar aan onze angst denkt ze zeker niet. Ik kan me helemaal niet voorstellen dat de wereld voor ons ooit weer eens gewoon wordt. Ik spreek wel over ‘na de oorlog’, maar dan is dat, alsof ik over een luchtkasteeltje spreek, iets dat nooit werkelijkheid kan worden. Aan ons vroeger thuis, de vriendinnen, schoolpretjes, aan dat alles denk ik als aan iets, dat een ander dan ikzelf beleefd heeft.
Ik zie ons achten samen met het Achterhuis, alsof wij een stukje blauwe hemel waren, omringd door zware, zwarte regenwolken. Het ronde, afgebakende plekje, waarop wij staan is nog veilig, maar de wolken rukken steeds dichter op ons toe en de ring, die ons van het naderende gevaar scheidt wordt steeds nauwer toegehaald. Nu zijn we al zover door gevaar en donkerte omgeven, dat wij van vertwijfeling, waar uitredding te vinden, tegen elkaar aanbotsen. We kijken allen naar beneden waar de mensen tegen elkaar vechten, we kijken allen naar boven, waar het rustig en mooi is en onderwijl zijn we afgesneden door die duistere massa, die ons niet naar boven laat gaan, maar die voor ons staat als een ondoordringbare muur, die ons verpletteren wil, maar nog niet kan. Ik kan niets anders doen dan roepen en smeken: ‘O ring, ring wordt wijder en open je voor ons!’
Je Anne.
Donderdag, 11 November 1943
Lieve Kitty,
Ik heb net een goede titel voor dit hoofdstuk:
Ode aan mijn Vulpen.
In Memoriam.
Mijn vulpen was voor mij altijd een kostbaar bezit; ik waardeerde haar hogelijk, vooral wegens de dikke punt die zij had, want ik kan alleen met dikke vulpenpunten werkelijk netjes schrijven. Mijn vulpen heeft een zeer lang en interessant vulpen-leven gehad, dat ik in het kort wil meedelen.
Toen ik 9 jaar oud was, kwam mijn vulpen in een pakje (in watten gewikkeld) als ‘monster zonder waarde’ helemaal uit Aken, de woonplaats van mijn grootmoeder, de goede geefster. Ik lag in bed met griep, terwijl de Februariwind om het huis gierde. De glorierijke vulpen had een rood leren étuitje om zich heen en werd dadelijk aan al mijn vriendinnen getoond. Ik, Anne Frank, de trotse bezitster van een vulpen.
Toen ik 10 jaar was, mocht ik de pen mee naar school nemen en de juffrouw stond zowaar toe, dat ik er mee schreef.
Met 11 moest mijn schat echter weer opgeborgen worden, daar de juffrouw van de zesde klas alleen schoolpennen en inktpotjes als schrijfgerei toestond.
Toen ik 12 werd en naar het Joodse Lyceum ging, kreeg mijn vulpen ter meerdere ere een nieuw étui, waar een potlood bij kon en dat bovendien veel echter stond, daar het met een ritssluiting sloot.
Met 13 ging de vulpen mee naar het Achterhuis, waar zij met mij door talloze dagboeken en geschriften is gerend.
Toen ik 14 jaar oud was, was dat het laatste jaar dat mijn vulpen met mij voltooid had, en nu …
Het was op Vrijdagmiddag na vijf uur, dat ik uit mijn kamertje gekomen aan tafel wilde gaan zitten om te schrijven, toen ik hardhandig opzij geduwd werd en plaats moest maken voor Margot en vader die hun ‘Latijn’ oefenden. De vulpen bleef ongebruikt op tafel liggen, en haar bezitster nam zuchtend genoegen met een heel klein hoekje tafel en ging boontjes wrijven. ‘Boontjes wrijven’ is hier beschimmelde bruine bonen weer in hun fatsoen brengen.
Om kwart voor zes ging ik de grond vegen en gooide het vuil tezamen met de slechte bonen op een krant en in de kachel. Een geweldige vlam sloeg er uit en ik vond het prachtig, dat op die manier de kachel, die op apegapen gelegen had, zich herstelde. De rust was weergekeerd, de Latijners opgehoepeld en ik ging aan tafel zitten om mijn voorgenomen schrijfwerk op te nemen, maar, waar ik ook zocht, mijn vulpen was nergens te bekennen. Ik zocht nog eens, Margot zocht, moeder zocht, vader zocht, Dussel zocht, maar het ding was spoorloos verdwenen.
‘Misschien is zij wel in de kachel gevallen, tegelijk met de bonen’, opperde Margot. ‘Ach, wel neen, kind!’ antwoordde ik.
Toen mijn vulpen echter ‘s avonds nog niet te voorschijn wou komen, namen we allen aan, dat zij verbrand was, temeer daar celluloid reusachtig brandt.
En werkelijk, de droeve verwachting werd bevestigd, toen vader de andere morgen bij het kachel-uithalen het clipje, waarmee je een vulpen vaststeekt, te midden van een lading as terugvond. Van de gouden pen was niets meer te vinden. ‘Zeker vastgebakken in de een of andere steen’, meende vader.
Eén troost is mij gebleven, al is hij maar schraal: mijn vulpen is gecremeerd, net wat ik later zo graag wil!
Je Anne.
Woensdag, 17 November 1943
Lieve Kitty,
Huisschokkende gebeurtenissen aan de gang.
Bij Elli thuis heerst diphterie, daarom mag ze zes weken lang niet met ons in aanraking komen. Zowel met eten als met boodschappen doen is het erg lastig, om van de ongezelligheid nog maar niet te spreken. Koophuis ligt nog steeds en heeft al drie weken lang niets anders dan melk en pap gehad. Kraler heeft het razend druk.
Margots ingestuurde Latijnse lessen worden door een leraar gecorrigeerd teruggezonden. Margot schrijft onder Elli’s naam, de leraar is erg aardig en geestig bovendien. Hij is zeker blij, dat hij zo’n knappe leerlinge gekregen heeft.
Dussel is helemaal in de war, wij weten geen van allen waarom. Het is er mee begonnen, dat hij boven zijn mond dichtkneep en noch met mijnheer noch met mevrouw een woord sprak. Dit viel iedereen op en toen het een paar dagen aanhield nam moeder de gelegenheid waar om hem te waarschuwen voor mevrouw, die hem inderdaad nog veel onaangenaamheden zou kunnen bezorgen, als hij zo doorging.
Dussel zei, dat mijnheer Van Daan met zwijgen begonnen was en hij was dan ook niet van plan zijn zwijgen te verbreken.
Nu moet je weten, dat het gisteren 16 November was, de dag, waarop hij een jaar in het Achterhuis is. Moeder werd ter gelegenheid daarvan met een potje bloemen vereerd, maar mevrouw Van Daan, die al weken van te voren meermalen op deze datum een toespeling had gemaakt en haar mening, dat Dussel moest tracteren, niet onder stoelen of banken stak, kreeg niets. In plaats van voor het eerst zijn dank voor het onbaatzuchtige opnemen te uiten, sprak hij helemaal niet. En toen ik hem op de morgen van de 16de vroeg, of ik hem feliciteren of condoleren moest, antwoordde hij, dat hij alles in ontvangst nam. Moeder, die voor de mooie rol van vredesstichtster wilde fungeren, kwam geen stap met hem verder en uiteindelijk bleef de toestand gelijk.
‘Der Mann hat einen grossen Geist
Und ist so klein von Taten!’
Je Anne.
Zaterdag, 27 November 1943
Lieve Kitty,
Gisteravond vóór het inslapen kwam opeens voor mijn ogen: Lies.
Ik zag haar voor mij, in lompen gekleed met een vervallen en vermagerd gezicht.
Haar ogen waren heel groot en zij keek mij zo droevig en verwijtend aan, dat ik in haar ogen kon lezen: ‘O Anne, waarom heb je me verlaten? Help, o help mij, red mij uit deze hel!’
En ik kan haar niet helpen, ik kan slechts toekijken hoe andere mensen lijden en sterven en kan God slechts bidden om haar terug te voeren naar ons.
Juist Lies zag ik, geen ander en ik begreep het. Ik heb haar verkeerd beoordeeld, was te veel kind om haar moeilijkheden te begrijpen. Zij was gehecht aan haar nieuwe vriendin en het leek, alsof ik haar die wilde ontnemen. Hoe moet de arme zich gevoeld hebben, ik weet het, ik ken zelf dat gevoel zo goed!
Soms, in een flits, zag ik iets van haar leven, om egoïstisch direct weer in eigen genoegens en moeilijkheden op te gaan. Het was lelijk van me zoals ik met haar gehandeld heb en nu keek ze me met haar bleke gezicht en smekende ogen o zo hulpeloos aan. Kon ik haar maar helpen!
O God, dat ik hier alles heb wat ik me maar wensen kan en dat zij door het harde noodlot zo aangepakt is. Zij was minstens zo vroom als ik, zij wilde ook het goede, waarom werd ik dan uitverkoren om te leven en moet zij wellicht sterven? Welk verschil was er tussen ons? Waarom zijn wij nu zo ver van elkander?
Eerlijk gezegd, heb ik haar maandenlang, ja een jaar haast vergeten. Niet helemaal, maar toch heb ik nooit zo aan haar gedacht, dat ik haar in al haar ellende voor me zag.
Ach Lies, ik hoop dat ik je, als je het einde van de oorlog nog zou beleven en bij ons terug zou komen, opnemen kan, om je iets te vergoeden van wat er tegen je misdaan is.
Maar als ik weer in staat ben om haar te helpen, dan heeft zij mijn hulp niet zo nodig als nu. Zou zij nog een keer aan mij denken en wat zal zij dan voelen?
Goede God, geef haar steun, opdat ze tenminste niet alleen is. O, kon jij haar maar zeggen, dat ik met liefde en medelijden aan haar denk; het zou haar misschien in haar uithoudingsvermogen sterken.
Ik mag niet verder denken, want ik kom er niet uit. Ik zie steeds weer haar grote ogen, die me niet loslaten. Zou Lies werkelijk in zichzelf geloof hebben, zou zij het geloof niet alleen van buiten opgedrongen gekregen hebben?
Ik weet dat niet eens, nooit heb ik me de moeite genomen om het haar te vragen.
Lies, Lies, kon ik je maar weghalen van waar je nu bent, kon ik je maar laten delen in alles wat ik geniet. Het is te laat, ik kan niet meer helpen en niet meer herstellen, wat ik verkeerd gedaan heb. Maar ik zal haar nooit meer vergeten en altijd voor haar bidden.
Je Anne.
Maandag, 6 December 1943
Lieve Kitty,
Toen Sinterklaas naderde, dachten we allemaal onwille-keurig aan de leuk opgemaakte mand van verleden jaar en vooral mij leek het vervelend om dit jaar alles over te slaan. Ik dacht lang na, totdat ik iets gevonden had, iets grappigs.
Pim werd geraadpleegd en een week geleden gingen we aan het werk om voor alle acht een versje te maken.
Zondagavond om kwart over acht verschenen we boven met de grote wasmand tussen ons in, die versierd was met guurtjes en strikken van rose en blauw doorslagpapier. Over de mand lag een groot stuk pakpapier heen, waarop een briefje was bevestigd. Allen waren enigszins verbaasd over de omvang van de verrassing.
Ik nam het briefje van het papier en las: Proloog
Sinterklaas is ook dit jaar weder gekomen,
Zelfs het Achterhuis heeft het vernomen
Helaas, kunnen we het niet zo leuk begaan
Als het verleden jaar was gedaan.
Toen waren we hoopvol en dachten beslist
Dat zegevieren zou de optimist
En meenden dat dit jaar vrij
Sint Nicolaas te vieren zij.
Toch willen wij deez’ dag gedenken,
Maar daar nu niets meer is te schenken,
Zo moeten wij iets anders doen:
Een ieder kijke in zijn schoen!
(terwijl vader en ik het pakpapier oplichtten).
Een daverend gelach volgde, toen iedere eigenaar zijn schoen uit de mand haalde.
In elke schoen zat een klein pakje in papier gewikkeld met het adres van den schoeneigenaar.
Je Anne.
Woensdag, 22 December 1943
Lieve Kitty,
Een zware griep heeft me verhinderd je eerder dan vandaag te schrijven. Het is ellendig om hier ziek te zijn. Als ik moest hoesten kroop ik één, twee, drie onder de dekens en probeerde mijn keel zo zacht mogelijk tot stilte te brengen, wat meestal ten gevolge had, dat de kriebel helemaal niet meer wegging en melk met honing, suiker of pastilles er aan te pas moesten komen. Als ik aan de kuren denk die ze me door hebben laten maken, dwarrelt het me. Zweten, omslagen, natte borstlappen, droge borstlappen, heet drinkken, gorgelen, penselen, stil liggen, warmte-kussen, kruiken, citroenkwast en daarbij om de twee uur de thermometer.
Kan men op zo’n manier eigenlijk beter worden? Het ergste vond ik wel, als mijnheer Dussel doktertje ging spelen en met zijn pomadehoofd op mijn blote borst ging liggen, om de geluiden daarbinnen af te luisteren. Niet alleen dat zijn haar me verschrikkelijk kriebelde, ik geneerde me ondanks het feit, dat hij eens dertig jaar geleden gestudeerd en de artsentitel heeft. Wat heeft die vent aan mijn hart te gaan liggen? Hij is mijn geliefde toch niet! Trouwens, wat daarbinnen gezond of niet gezond is, hoort hij toch niet, zijn oren moeten eerst uitgespoten worden, daar hij angstig veel op een hardhorende gaat lijken.
Maar nu genoeg over de ziekte. Ik ben weer kiplekker, een centimeter gegroeid, twee pond aangekomen, bleek en leerlustig.
Veel nieuws is er niet te berichten. Bij uitzondering is de verstandhouding hier goed, niemand heeft ruzie, we hebben zo’n huisvrede zeker een half jaar niet gehad. Elli is nog steeds van ons gescheiden.
We krijgen voor Kerstmis extra olie, snoep en stroop; het ‘cadeau’ is een broche, gefabriceerd uit een plak van twee en een halve cent en dit netjes glimmend. Enfin, niet uit te leggen prachtig. Mijnheer Dussel heeft aan moeder en mevrouw Van Daan een mooie taart cadeau gegeven, die Miep op zijn verzoek gebakken heeft. Bij al het werk moet Miep ook dat nog doen! Ik heb ook wat voor Miep en Elli. Wel twee maanden lang heb ik namelijk de suiker van mijn pap opgespaard en zal daarvan, door bemiddeling van mijnheer Koophuis, borstplaatjes laten maken.
Het weer is druilerig, de kachel stinkt, het eten drukt zwaar op aller magen wat aan alle kanten donderende geluiden veroorzaakt; oorlogs-stilstand, rotstemming.
Je Anne.
Vrijdag, 24 December 1943
Lieve Kitty,
Ik heb al meer geschreven, dat we hier allemaal met stemmingen te doen hebben en ik geloof, dat deze kwaal bij mij vooral in de laatste tijd sterk toeneemt. ‘Himmelhoch jauchzend und zum Tode betrübt’ is hier zeker wel van toepassing. ‘Himmelhoch jauchzend’ ben ik, als ik er aan denk hoe goed we het hier hebben en mij vergelijk met andere Joodse kinderen en ‘zum Tode betrübt’ overvalt me, wanneer bijvoorbeeld, zoals vandaag, mevrouw Koophuis hier geweest is en vertelt van haar dochter Corry’s hockeyclub, kanovaarten, toneelopvoeringen en vrienden. Ik geloof niet, dat ik jaloers op Corry ben, maar wel krijg ik dan zo’n sterk verlangen om ook eens flink pret te maken en te lachen tot ik er buikpijn van krijg. Vooral nu in de winter met al die vrije Kerst- en Nieuwjaarsdagen, dan zitten we hier zo als uitgestotenen en toch mag ik deze woorden eigenlijk niet opschrijven, omdat ik dan ondankbaar lijk en het is ook wel overdreven. Maar wat je ook van me mag denken, ik kan niet alles voor mezelf bewaren en haal dan nog maar mijn beginwoorden aan: ‘Papier is geduldig’.
Als iemand net van buiten komt, met de wind in zijn kleren en de kou op zijn gezicht, dan zou ik wel mijn hoofd onder de dekens willen stoppen om niet te denken: ‘Wanneer is het ons weer gegund lucht te ruiken?’ En omdat ik mijn hoofd niet in dekens mag verbergen, het integendeel rechtop en flink moet houden, komen de gedachten toch, niet één keer maar och, ontelbare malen. Geloof me, als je anderhalf jaar opgesloten zit, dan kan het je op sommige dagen eens teveel worden. Alle rechtvaardigheid of dankbaarheid ten spijt; gevoelens laten zich niet verdringen. Fietsen, dansen, fluiten, de wereld inkijken, me jong voelen, weten dat ik vrij ben, daar snak ik naar en toch mag ik het niet laten merken, want denk eens aan, als we alle acht ons gingen beklagen of ontevreden gezichten zetten, waar moet dat naar toe? Ik vraag mezelf wel eens af: ‘Zou iemand me hierin begrijpen, heenzien over Jood of niet-Jood, alleen maar in me zien de bakvis, die zo’n behoefte heeft aan uitgelaten pret?’ Ik weet het niet, en zou er ook met niemand over kunnen spreken, want ik weet dat ik dan ga huilen. Huilen kan zo’n verlichting brengen.
Ondanks theorieën en moeiten mis ik elke dag de echte moeder die me begrijpt. Daarom ook denk ik bij alles wat ik doe en wat ik schrijf, dat ik later voor mijn kinderen wil zijn de ‘mams’ die ik me voorstel. De mams die niet alles zo ernstig opvat, wat er zo gezegd wordt en wel ernstig, wat van mij komt. Ik merk, ik kan het niet beschrijven, maar het woord mams zegt al alles. Weet je wat ik er op gevonden heb om toch zoiets als mams tegen mijn moeder te zeggen? Ik noem haar vaak ‘mansa’ en daarvan komt dan ‘mans’. Het is als het ware de onvolkomen mams, die ik zo graag met nog een pootje aan de ‘n’ zou vereren, maar die dit niet beseft. Het is gelukkig zo, want zij zou er zich ongelukkig over maken.
Nu genoeg daarover, mijn ‘zum Tode betrübt’ is bij het schrijven een beetje overgegaan.
Je Anne.
Zaterdag, 25 December 1943
Lieve Kitty,
In deze dagen, nu Kerstmis nog maar één dag af is, moet ik aldoor aan Pim denken en wat hij mij verleden jaar omtrent zijn jeugdliefde verteld heeft. Verleden jaar begreep ik de betekenis van zijn woorden niet zo goed, als ik ze nu begrijp. Sprak hij nog maar een keer, misschien zou ik hem dan kunnen aantonen dat ik hem begreep.
Ik geloof dat Pim daarover gesproken heeft, omdat hij die ‘zoveel hartsgeheimen van anderen weet’, zich ook één keer moest uiten; want Pim zegt anders nooit wat over zichzelf en ik geloof ook niet, dat Margot vermoedt wat Pim allemaal heeft moeten doormaken. De arme Pim, hij kan mij niet wijsmaken, dat hij alles vergeten is. Nooit zal hij dit vergeten. Hij is toegevend geworden. Ik hoop, dat ik een beetje op hem ga lijken, zonder dat ik dat ook allemaal moet doormaken.
Je Anne.
Maandag, 27 December 1943
Lieve Kitty,
Vrijdagavond heb ik voor het eerst van mijn leven iets voor Kerstmis gekregen.
De meisjes, Koophuis en Kraler hadden weer een heerlijke verrassing voorbereid. Miep heeft een Kerstkoek gebakken, waar ‘Vrede 1944’ op stond. Een pond boterkoekjes van vooroorlogse kwaliteit verzorgde Elli. Voor Peter, Margot en mij was er een flesje yoghurt en voor de volwassenen elk een flesje bier. Alles was weer zo leuk ingepakt en plaatjes waren op de verschillende pakjes geplakt. De Kerstdagen zijn voor ons verder gauw voorbijgegaan.
Je Anne.
Woensdag, 29 December 1943
Lieve Kitty,
Gisteravond was ik weer erg verdrietig. Oma en Lies kwamen voor mijn geest.
Oma, o die lieve Oma, hoe weinig hebben wij begrepen wat zij geleden heeft, hoe lief was ze. En daarbij bewaarde ze steeds zorgvuldig het vreselijke geheim, dat ze met zich meedroeg.[note]Oma had een zware innerlijke ziekte.[/note]
Hoe trouw en goed was Oma altijd, geen van ons zou zij ooit in de steek gelaten hebben. Wat het ook was, hoe stout ik ook geweest was, Oma verontschuldigde me altijd.
Oma – heb jij van me gehouden of heb jij mij ook niet begrepen? Ik weet het niet. Tegen Oma heeft ook nooit iemand wat van zichzelf gezegd. Hoe eenzaam moet Oma geweest zijn, hoe eenzaam ondanks ons. Een mens kan eenzaam zijn ondanks de liefde van velen, want voor niemand is hij toch ‘de liefste’. En Lies, leeft zij nog? Wat doet zij? O God, bescherm haar en breng haar naar ons terug. Lies, aan jou zie ik steeds hoe mijn lot ook had kunnen zijn, steeds zie ik mij in jouw plaats. Waarom ben ik dan vaak nog verdrietig om wat hier gebeurt? Moet ik niet altijd blij, tevreden en gelukkig zijn, behalve als ik aan haar en haar lotgenoten denk?
Ik ben zelfzuchtig en laf. Waarom droom en denk ik altijd de ergste dingen en zou ik het van angst wel willen uitgillen? Omdat ik toch nog, ondanks alles. God niet genoeg vertrouw. Hij heeft mij zoveel gegeven, wat ik zeker niet verdiend had en toch doe ik elke dag nog zoveel verkeerds.
Als men aan zijn naasten denkt moet men huilen, men kan eigenlijk wel de hele dag huilen. Er blijft niets anders over dan te bidden, dat God een wonder laat gebeuren en nog enigen van hen spaart. En ik hoop, dat ik dat voldoende doe!
Je Anne.
Zondag, 2 Januari 1944
Lieve Kitty,
Toen ik vanmorgen niets te doen had, bladerde ik eens in mijn dagboek en kwam meermalen aan brieven, die het onderwerp ‘moeder’ in zo driftige woorden behandelden, dat ik, er van geschrokken, me afvroeg: ‘Anne, ben jij het die over haat gesproken heeft? O Anne, hoe kon je dat!’
Ik bleef met de open bladzijde in de hand zitten en dacht er over na hoe het kwam, dat ik zo boordevol woede en werkelijk met zoiets als haat vervuld was, dat ik alles aan jou moest toevertrouwen. Ik heb geprobeerd de Anne van een jaar geleden te begrijpen en te verontschuldigen, want mijn geweten is niet zuiver, zolang ik je met deze beschuldigingen laat zitten, zonder je nu achteraf te verklaren hoe ik zo kwam.
Ik lijd en leed aan stemmingen die me (figuurlijk) met mijn hoofd onder water hielden en de dingen, zoals ze waren, alleen subjectief lieten zien, zonder dat ik probeerde rustig over de woorden van de tegenpartij na te denken en dan te handelen in de geest van diegene, die ik in mijn opbruisende temperament beledigd of verdriet gedaan heb.
Ik heb me in mezelf verstopt, alleen mezelf bekeken en al mijn vreugde, spot en verdriet ongestoord in mijn dagboek opgepend. Dit dagboek heeft voor mij veel waarde, omdat het vaak een memoiren boek is geworden, maar op vele bladzijden zou ik wel ‘voorbij’ kunnen zetten.
Ik was woedend op moeder, ben het soms nog. Zij begreep mij niet, dat is waar, maar ik begreep haar ook niet. Daar zij wel van mij hield was zij teder, maar daar zij ook in vele onaangename situaties door mij is gekomen, en dan daardoor en door vele andere droevige omstandigheden zenuwachtig en geprikkeld was, is het wel te begrijpen, dat zij mij afsnauwde.
Ik nam dit veel te ernstig op, was beledigd, brutaal en vervelend tegen haar, wat haar op haar beurt weer verdrietig stemde. Het was dus eigenlijk een heen en weer van onaangenaamheden en verdrietigheden. Prettig was het voor ons allebei zeker niet, maar het gaat voorbij.
Dat ik dit niet wilde inzien en veel medelijden met mezelf had is eveneens te begrijpen. De zinnen die zo heftig zijn, zijn enkel uitingen van boosheid, die ik in het gewone leven met een paar maal stampvoeten in een kamer achter slot, of schelden achter moeders rug botgevierd zou hebben.
De periode, dat ik moeder in tranen veroordeel, is voorbij.
Ik ben wijzer geworden en moeders zenuwen zijn wat gekalmeerd. Ik houd meestal mijn mond als ik me erger en zij doet dat eveneens en daardoor gaat het ogenschijnlijk veel beter. Want van moeder zó echt houden met de aanhankelijke liefde van een kind, dat kan ik niet, daarvoormis ik het gevoel.
Ik sus mijn geweten nu maar met de gedachte, dat scheldwoorden beter op papier kunnen staan dan dat moeder ze moet meedragen in haar hart.
Je Anne.
Woensdag, 5 Januari 1944
Lieve Kitty,
Vandaag moet ik je twee dingen bekennen, die heel wat tijd in beslag zullen nemen, maar die ik aan iemand moet vertellen en dat kan ik dan toch maar het best aan jou doen, omdat ik stellig weet, dat jij altijd en onder alle omstandigheden zult zwijgen.
Het eerste is over moeder. Je weet dat ik veel geklaagd heb over moeder en dan toch steeds weer moeite deed aardig tegen haar te zijn. Plotseling is het me nu duidelijk geworden wat er aan haar mankeert. Moeder heeft ons zelf verteld, dat ze ons meer als haar vriendinnen dan als haar dochters beschouwt. Dat is nu wel heel mooi, maar toch kan een vriendin de plaats van een moeder niet vervangen. Ik heb er behoefte aan mijn moeder als een voorbeeld te nemen en eerbied voor haar te hebben. Ik heb het gevoel, dat Margot in al deze dingen zo anders denkt en wat ik je nu verteld heb nooit zou begrijpen. En vader ontwijkt alle gesprekken, die over moeder zullen handelen.
Een moeder stel ik me voor als een vrouw, die in de eerste plaats veel tact aan de dag legt, vooral voor haar kinderen die in onze leeftijd zijn en die niet doet zoals mansa, die, als ik om iets huil, niet om pijn maar om andere dingen, me uitlacht.
Eén ding, het mag misschien onbenullig lijken, heb ik haar nooit vergeven. Het was op een dag dat ik naar den tandarts moest. Moeder en Margot zouden meegaan en vonden het goed, dat ik mijn fiets meenam. Toen we bij den tandarts klaar waren en weer voor de deur stonden, vertelden Margot en moeder dat ze naar de stad gingen, om iets te bekijken of te kopen, ik weet het niet meer zo heel precies. Ik wilde meegaan, maar dat mocht niet, omdat ik mijn fiets bij me had. Van woede sprongen me de tranen in de ogen en Margot en moeder begonnen me uit te lachen. Toen werd ik zo woedend, dat ik op straat mijn tong tegen hen uitstak, terwijl toevallig een klein vrouwtje langs kwam, dat heel verschrikt keek. Ik reed op de fiets naar huis en heb zeker nog lang gehuild.
Het is eigenaardig, dat de wond, die moeder me toen toegebracht heeft, nog gaat branden als ik er aan denk, hoe kwaad ik toen was.
Het tweede is iets dat me erg veel moeite kost om het je te vertellen, want het gaat over mezelf.
Gisteren las ik een artikel van dra Sis Heyster, die over blozen schreef. Zij spreekt in dit artikel net alsof het tegen mij alleen was. Hoewel ik niet zo gauw bloos, zijn die andere dingen die daarin staan, toch wel op mij van toepassing. Zij schrijft zo ongeveer, dat een meisje in de puberteitsjaren stil wordt in zichzelf en gaat nadenken over de wonderen, die er met haar lichaam verricht worden.
Ook ik heb dat en daarom krijg ik de laatste tijd het gevoel, dat ik me ga generen voor Margot, moeder en vader. Margot daarentegen is veel verlegener dan ik en geneert zich helemaal niet.
Ik vind het zo wonderlijk, dat wat er met me gebeurt en niet alleen dat, wat aan de uiterlijke kant van mijn lichaam te zien is, maar dat wat zich daarbinnen voltrekt. Juist omdat ik over mezelf en over al deze dingen nooit met iemand spreek, spreek ik met mezelf er over.
Telkens weer als ik ongesteld ben, en dat is nog maar drie keer gebeurd, heb ik het gevoel dat ik, ondanks alle pijn, narigheid en viezigheid, een zoet geheim met me meedraag en daarom, al heb ik er niets dan last van, verheug ik me in zekere zin altijd weer op de tijd, dat ik weer dat geheim in me zal voelen.
Verder schrijft Sis Heyster nog, dat jonge meisjes in die jaren niet geheel zeker van zichzelf zijn en gaan ontdekken, dat zij zelf een mens zijn met ideeën, gedachten en gewoonten. Ik ben, daar ik hier al kort na mijn 13de jaar gekomen ben, vroeger dan andere meisjes begonnen met over mezelf na te denken en te weten, dat ik een ‘mens op zichzelf’ ben. Soms krijg ik ‘s avonds in bed een verschrikkelijke behoefte om mijn borsten te bevoelen en te horen, hoe rustig en zeker mijn hart slaat.
Onbewust heb ik dergelijke gevoelens al gehad, vóór ik hier kwam, want ik weet, dat ik, toen ik eens bij een vriendin sliep, een sterke behoefte had haar te zoenen en dat ik dat ook gedaan heb. Ik raak elke keer in extase, als ik een naakt vrouwen guur zie, zoals bijvoorbeeld een Venus. Ik vind het soms zo wonderlijk en mooi, dat ik me moet inhouden om mijn tranen niet te laten rollen.
Had ik maar een vriendin! Je Anne.
Donderdag, 6 Januari 1944
Lieve Kitty,
Mijn verlangen om eens met iemand te praten werd zo groot, dat ik het op de een of andere manier in mijn hoofd kreeg Peter daarvoor uit te kiezen.
Als ik boven wel eens in Peters kamertje kwam, bij licht, vond ik het daar altijd erg gezellig, maar omdat Peter zo bescheiden is en nooit iemand die te lastig wordt de deur uitzet, durfde ik nooit langer te blijven, omdat ik bang was dat hij me erg vervelend zou vinden. Ik zocht naar een gelegenheid om onopvallend in het kamertje te blijven en hem aan de klets te houden en die gelegenheid deed zich gisteren voor. Peter heeft namelijk plotseling een manie voor kruiswoordpuzzles gekregen en doet niets anders meer dan puzzlen. Ik hielp hem daarbij en al gauw zaten we tegenover elkaar aan zijn tafeltje, hij op de stoel, ik op de divan.
Het werd mij wonderlijk te moede, telkens als ik in zijn donkerblauwe ogen keek en hij daar zat met die geheimzinnige glimlach om zijn mond. Ik kon uit alles zo zijn innerlijk lezen, ik zag op zijn gezicht nog die hulpeloosheid en die onzekerheid hoe zich te houden en tegelijkertijd een zweem van het besef van zijn mannelijkheid. Ik zag zo die verlegen houding en werd zo zacht van binnen, ik kon het niet laten telkens en telkens weer die donkere ogen te ontmoeten en smeekte haast met heel mijn hart: o vertel me toch wat er in je omgaat, o kijk toch over die noodlottige babbelzucht heen.
Maar de avond ging voorbij en er gebeurde niets, behalve dat ik hem dat over dat blozen vertelde, natuurlijk niet dat wat ik opgeschreven heb, maar alleen dat hij wel zekerder zou worden met de jaren.
‘s Avonds in bed vond ik de hele situatie lang niet opwekkend en het idee, dat ik om Peters gunsten moet smeken, gewoon afstotend. Men doet heel wat om zijn verlangens te bevredigen, dat zie je wel aan mij, want ik nam me voor vaker bij Peter te gaan zitten en hem op de een of andere manier aan de praat te krijgen.
Je moet in geen geval denken, dat ik verliefd op Peter ben, geen sprake van. Als de Van Daans in plaats van een zoon hier een dochter hadden gehad, zou ik ook geprobeerd hebben met haar vriendschap te sluiten.
Vanochtend werd ik om ongeveer vijf minuten voor zevenen wakker en wist meteen heel stellig wat ik gedroomd had. Ik zat op een stoel en tegenover me zat Peter … Wessel, we bladerden een boek met tekeningen van Mary Bos door. Zo duidelijk was mijn droom dat ik me de tekeningen gedeeltelijk nog herinner. Maar dat was niet alles, de droom ging verder. Opeens ontmoetten Peters ogen de mijne en lang keek ik in die mooie fluweelbruine ogen. Toen zei Peter heel zacht: ‘Als ik dat geweten had, was ik al lang bij je gekomen!’ Brusk draaide ik me om, want de ontroering werd me te machtig. En daarna voelde ik een zachte, o zo koele en weldadige wang tegen de mijne en was alles zo goed, zo goed …
Op dit punt aangekomen werd ik wakker, terwijl ik nog zijn wang tegen de mijne aanvoelde en zijn bruine ogen diep in mijn hart voelde kijken, zo diep dat hij daarin gelezen had hoezeer ik van hem gehouden had en hoeveel ik nog van hem hield. De tranen sprongen me weer in de ogen en ik was erg bedroefd, omdat ik hem weer kwijt was, maar tegelijkertijd toch ook blij, omdat ik weer met zekerheid wist, dat Peter nog steeds mijn uitverkorene is.
Het is eigenaardig dat ik hier vaak zulke duidelijke droombeelden krijg. Eerst zag ik Omi[note]Omi is grootmoeder van van vaderskant en Oma van moederskant[/note]. op een nacht zo duidelijk, dat ik haar huid van dik, zacht rimpel-fluweel kon onderscheiden. Toen verscheen Oma als beschermengel, daarna Lies, die mij nog het symbool van de ellende van al mijn vriendinnen en alle Joden toelijkt. Als ik voor haar bid, bid ik voor alle Joden en arme mensen samen. En nu Peter, mijn lieve Peter, nog nooit is hij mij in mijn geest zo duidelijk voor ogen gekomen, ik hoef geen foto van hem te hebben, ik zie hem voor mijn ogen o zo goed!
Je Anne.
Vrijdag, 7 Januari 1944
Lieve Kitty,
Stomkop die ik ben! Ik heb er helemaal niet aan gedacht, dat ik je de geschiedenis van mij en al mijn aanbidders nooit heb verteld.
Toen ik nog heel klein was, zelfs nog op de kleuterschool, was mijn sympathie gevallen op Karel Samson. Hij had geen vader meer en woonde met zijn moeder bij een tante in. Een neefje van Karel, Robby, was een knappe, slanke, donkere jongen, die steeds meer bewondering opwekte dan de kleine, humoristische dikzak, die Karel was. Ik keek niet naar knapheid, maar hield jaren lang erg veel van Karel.
Een tijd lang waren we veel samen, maar overigens bleef mijn liefde onbeantwoord. Toen kwam Peter op mijn weg en ik kreeg een echte kinderverliefdheid te pakken. Hij mocht mij eveneens graag en een zomer door waren we onafscheidelijk. Ik zie ons in gedachten nog hand in hand door de straten lopen, hij in een wit katoenen pak, ik in een korte zomerjurk. Aan het einde van de grote vacantie kwam hij in de eerste klas van de middelbare school en ik in de zesde klas van de lagere school. Hij haalde me van school af en omgekeerd haalde ik hem. Peter was een beeld van een jongen, groot, knap, slank met een ernstig, rustig en intelligent gezicht. Hij had donker haar en prachtig bruine ogen, roodbruine wangen en een spitse neus. Vooral op zijn lach was ik dol, dan zag hij er zo kwajongensachtig en ondeugend uit. Ik ging in de vacantie naar buiten; toen ik terugkwam was Peter inmiddels verhuisd en woonde samen met een veel ouderen jongen. Deze maakte hem er schijnbaar opmerkzaam op, dat ik een kinderachtige puk was en Peter liet me los. Ik hield zoveel van hem, dat ik de waarheid niet wilde inzien en hem vasthield, tot de dag kwam, waarop het tot me doordrong, dat ik, als ik hem nog langer achterna liep, voor jongensgek uitgemaakt zou worden. De jaren gingen voorbij. Peter ging met meisjes van zijn eigen leeftijd om en dacht er niet meer aan mij te groeten, maar ik kon hem niet vergeten. Ik ging naar het Joodse Lyceum, vele jongens van onze klas werden verliefd op me, ik vond het leuk, was vereerd, maar verder raakte het mij niet. Nog weer later was Harry dol op me, maar zoals al gezegd, ik werd nooit meer verliefd.
Er bestaat een gezegde: ‘De tijd heelt alle wonden’; zo ging het ook met mij. Ik verbeeldde mij, dat ik Peter vergeten was en hem helemaal niet meer aardig vond. De herinnering aan hem leefde echter in mijn onderbewust zijn zo sterk voort, dat ik mezelf wel eens bekende, dat ik jaloers was op die andere meisjes en hem daarom niet meer aardig vond. Vanochtend heb ik begrepen, dat niets veranderd is, integendeel, terwijl ik ouder en rijper werd, groeide mijn liefde in mij mee. Ik kan nu goed begrijpen, dat Peter me toen kinderachtig vond en toch trof het me steeds weer pijnlijk, dat hij me zo vergeten had. Zijn gelaat vertoonde zich zo duidelijk aan me en ik weet nu, dat niemand anders zo in me kon blijven vastzitten.
Na de droom ben ik geheel in de war. Toen vader me vanochtend een zoen gaf, wilde ik wel schreeuwen: ‘O, was je Peter maar!’ Bij alles denk ik aan hem en de hele dag herhaal ik niets anders bij mezelf dan: ‘O Petel, lieve, lieve Petel …!’
Wie kan me nu helpen? Ik moet gewoon verder leven en God bidden, dat hij, als ik hier uitkom, Peter op mijn weg zal brengen en dat die, terwijl hij in mijn ogen mijn gevoelens leest, zal zeggen: ‘O Anne, als ik dat geweten had, was ik al lang bij je gekomen!’
Ik heb in de spiegel mijn gezicht gezien en dat ziet er zo anders uit. Mijn ogen zien zo helder en zo diep, mijn wangen zijn, wat in weken niet gebeurd is, roze gekleurd, mijn mond is veel weker, ik zie er uit of ik gelukkig ben en toch is er zo iets droevigs in mijn uitdrukking, mijn glimlach glijdt meteen van mijn lippen af. Ik ben niet gelukkig, want ik zou kunnen weten dat Peters gedachten niet bij mij zijn en toch, toch voel ik steeds weer zijn mooie ogen op me gericht, en zijn koele zachte wang tegen de mijne …
O Petel, Petel, hoe kom ik ooit weer van je beeld los? Is ieder ander in je plaats niet een armzalig surrogaat? Ik houd van je, o met zoveel liefde dat die niet langer in mijn hart kon groeien, maar te voorschijn springen moest en zich plotseling, in zo’n geweldige omvang, aan mij openbaarde.
Een week geleden, een dag geleden zou ik, als men me gevraagd had: ‘Wie van je kennissen zou je het meest geschikt vinden om mee te trouwen?’ geantwoord hebben: ‘Ik weet het niet’, en nu zou ik schreeuwen: ‘Petel, want van hem houd ik met geheel mijn hart, met geheel mijn ziel, in volledige overgave!’ Behalve dat éne, hij mag me niet verder aanraken, dan in mijn gezicht.
Vader zei eens tegen me, toen we over sexualiteit spraken, dat ik de begeerte toch nog niet kon begrijpen; ik wist altijd dat ik het wel begreep en nu begrijp ik het helemaal. Niets is me nu zo dierbaar als hij, mijn Petel!
Je Anne.
Woensdag, 12 Januari 1944
Lieve Kitty,
Sinds 14 dagen is Elli weer bij ons. Miep en Henk konden twee dagen niet op hun plaats zijn, ze hadden alle twee hun maag bedorven. Ik heb op het ogenblik dans- en balletbevliegingen en oefen elke avond vlijtig danspassen. Uit een lichtblauwe onderjurk met kant van Mansa heb ik een hypermoderne dansjurk vervaardigd. Van boven is er een bandje doorgetrokken, dat boven de borst sluit; een rose geribbeld lint voltooit het geheel. Tevergeefs probeerde ik van mijn gymschoenen echte ballet adden te maken. Mijn stijve ledematen zijn hard op weg om, zoals vroeger, soepel te worden. Een knaloefening vind ik op de grond zitten, met elke hand een hiel vasthouden en dan beide benen in de hoogte tillen. Ik moet wel een kussen als onderlegsel gebruiken, anders wordt mijn arme stuitje te zeer mishandeld.
Hier lezen ze een boek Ochtend zonder wolken getiteld. Moeder vond het buitengewoon goed; er zijn veel jeugdproblemen in beschreven. Een beetje ironisch dacht ik bij mezelf: ‘Bemoei je maar eerst meer met je eigen jeugd’.
Ik geloof dat moeder denkt, dat Margot en ik de beste verhouding tot onze ouders hebben, die er maar bestaat, en dat niemand zich meer met het leven van zijn kinderen bemoeit dan zij. Ze kijkt in deze stellig alleen naar Margot, want ik geloof dat zij zulke problemen en gedachten als ik heb nooit heeft. Moeder wil ik helemaal niet op de gedachten brengen, dat het bij één van haar spruiten er heel anders uitziet dan zij zich dat voorstelt, want zij zou geheel verbijsterd staan en toch niet weten hoe de zaak dan anders aan te pakken; het verdriet dat daardoor voor haar zou volgen wil ik haar besparen, vooral omdat ik weet, dat alles voor mij toch hetzelfde zou blijven.
Moeder voelt wel, dat Margot veel meer van haar houdt dan ik, maar zij denkt dat dit bij periodes zo is! Margot is zo lief geworden, zij lijkt mij heel anders dan vroeger, ze is lang zo kattig niet meer en wordt een echte vriendin. Ze beschouwt me in het geheel niet meer als de kleine uk waar je geen rekening mee te houden hebt.
Het is een gek verschijnsel dat ik mij soms zie als door de ogen van een ander. Ik bekijk me de zaken van een zekere ‘Anne’ dan op mijn dooie gemak en zit in mijn eigen levensboek te bladeren, alsof het van een vreemde was. Vroeger, thuis, toen ik nog niet zoveel nadacht, had ik bij tijd en wijle het gevoel, dat ik niet bij Mansa, Pim en Margot hoorde en altijd een buitenbeentje zou blijven. Soms speelde ik dan wel een tijdje de rol van een weeskind, totdat ik mezelf bestrafte en me verweet, dat het niets dan mijn eigen schuld was, dat ik de lijdenspersoon speelde, terwijl ik het altijd zo goed had. Dan volgde een periode waarin ik me dwong vriendelijk te zijn. Elke morgen als iemand de trap afkwam hoopte ik, dat het moeder zou zijn, die me goeden morgen zou zeggen en ik begroette haar lief, omdat ik me er ook werkelijk in verheugde, dat ze me zo lief aankeek. Dan, door de een of andere opmerking, was ze onvriendelijk tegen me en dan ging ik geheel ontmoedigd naar school. Op weg naar huis verontschuldigde ik haar, dacht bij mezelf dat ze zorgen had, kwam opgewekt thuis, praatte honderd uit, totdat zich hetzelfde herhaalde en ik met een peinzend gezicht met mijn schooltas de deur uitging. Soms nam ik me voor boos te blijven, maar uit school thuisgekomen had ik zoveel nieuws, dat ik mijn voornemen al lang vergeten was en moeder onder alle omstandigheden een open oor voor al mijn belevenissen moest hebben. Dan kreeg ik weer de tijd, waarin ik ‘s morgens niet meer naar stappen op de trap luisterde, me eenzaam voelde en ‘s avonds mijn kussentje met tranen overgoot.
Hier is alles veel erger geworden, enfin, je weet het.
Eén hulp in deze dingen heeft God me nu gestuurd. ‘Peter’…
Ik voel even aan mijn hangertje, druk er een zoen op, en denk: ‘Wat kan me de
hele rommel ook schelen! Peter hoort bij mij en niemand weet er van’. Op die manier kan ik elke afsnauwing overwinnen.
Wie zou weten, hoeveel er in een bakvisziel omgaat? Je Anne.
Zaterdag, 15 Januari 1944
Lieve Kitty,
Het heeft geen doel, dat ik je steeds weer tot in de kleinste bijzonderheden ruzies en disputen beschrijf. Ik vind het voldoende als ik je vertel, dat we zeer veel dingen, zoals vet, boter en vlees gedeeld hebben en onze eigen aardappels bakken. Sinds enige tijd eten we er wat roggebrood extra bij, omdat we om vier uur al reikhalzend naar het middageten uitzagen en onze rammelende magen haast niet in bedwang konden houden.
Moeders verjaardag nadert met rasse schreden. Zij heeft van Kraler extra suiker gekregen, een aanleiding voor jaloezie van de kant van de Van Daans, omdat bij mevrouws verjaardag de tractatie overgeslagen was. Maar waar dient het voor elkaar nog verder met harde woorden, huilbuien en nijdige gesprekken te vervelen! Wees er van overtuigd, Kitty, dat ze ons nòg meer vervelen. Moeder heeft de voorlopig onuitvoerbare wens geuit, dat ze de Van Daans 14 dagen niet behoeft te zien.
Ik vraag me herhaaldelijk af, of men met alle mensen, waar men zo lang mee samenwoont, op den duur ruzie zou krijgen. Of hebben wij misschien erg gewanboft? Is het merendeel van de mensheid dan zo egoïstisch en schraperig? Ik vind het best, dat ik hier een klem beetje mensenkennis gekregen heb, maar het lijkt me nu voldoende. De oorlog stoort zich toch niet aan onze ruzies, vrijheids- en lucht-neigingen en daarom moeten we proberen het beste van ons verblijf te maken. Ik zit te preken, maar ik geloof ook dat ik, als ik hier nog lang blijf, een uitgedroogde bonenstaak word. En ik zou zo graag nog een echte bakvis zijn!
Je Anne.
Zaterdag, 22 Januari 1944
Lieve Kitty,
Kan jij me misschien vertellen hoe het komt, dat alle mensen hun innerlijk zo angstvallig verbergen? Hoe het komt, dat ik in gezelschap altijd heel anders doe dan ik moest doen?
Waarom vertrouwt de een de ander zo weinig? Ik weet het, er zal zeker een reden zijn, maar soms vind ik het erg naar dat je nergens, zelfs bij de mensen die je het naast staan, vertrouwelijkheid vindt.
Het lijkt me, alsof ik sinds de nacht van mijn droom ouder geworden ben, veel meer ‘een persoon op zichzelf’. Je zult wel heel erg gek opkijken als ik je zeg, dat zelfs de Van Daans een andere plaats bij mij ingenomen hebben. Ik bekijk ineens al die discussies enzovoort enzovoort niet meer vanuit ons vooringenomen standpunt.
Hoe kom ik zo veranderd? Ja, zie je, ik dacht er opeens aan dat, als moeder anders was, een echte mams, onze verhouding dan heel en heel anders geweest zou zijn. Het is natuurlijk wel waar, dat mevrouw Van Daan allesbehalve een fijn mens is, maar toch denk ik dat, als moeder niet óók moeilijk te hanteren werd bij elk puntig gesprek, de helft van alle ruzies vermeden had kunnen worden.
Mevrouw Van Daan heeft namelijk één zonzijde en dat is, dat je met haar praten kunt. Ondanks alle egoïsme, schraperigheid en achterbaksheid kun je haar makkelijk tot toegeven bewegen, als je haar maar niet prikkelt en weerbarstig maakt. Tot de volgende aanleiding werkt dit middel niet, maar als je een geduldig iemand bent, kun je dan opnieuw proberen hoe ver je komt.
Al onze opvoedingskwesties, de verwennerij, het eten, alles en alles had een heel andere loop genomen, als men open en vriendschappelijk was gebleven en niet steeds alleen de slechte kanten voor ogen had gehad.
Ik weet precies wat je zult zeggen, Kitty. ‘Maar Anne, komen deze woorden heus van jou? Van jou, die zoveel harde woorden van boven hebt moeten horen, van jou, die al het onrecht weet, dat er gebeurd is?’ En toch, het komt van mij.
Ik wil opnieuw alles doorgronden en daarbij niet volgens het spreekwoord: ‘Zoals de ouden zongen, piepen de jongen’ te werk gaan. Ik wil zelf de Van Daans onderzoeken en zien wat waar en wat overdreven is. Als ik dan zelf de teleurstelling ondervonden heb, kan ik weer eenzelfde lijn trekken met vader en moeder, zo niet, dan zal ik eerst proberen hen van hun verkeerde voorstelling af te brengen en als dat niet mocht lukken, dan zal ik toch mijn eigen mening en oordeel hoog houden. Ik zal elke gelegenheid aangrijpen om openlijk met mevrouw over vele twistpunten te praten en niet bang zijn om, ondanks de naam van wijsneus, mijn neutrale mening te zeggen.
Ik moet nu niet tegen mijn eigen familie ingaan, maar roddelen van mijn kant behoort, van vandaag af, tot het verleden.
Tot nu toe dacht ik rotsvast, dat alle schuld van de ruzies bij de Van Daans ligt, maar een deel lag zeker ook bij ons. Wij hadden wel gelijk met wat de onderwerpen betreft, maar van verstandige mensen (waartoe wij ons rekenen!) verwacht men toch wat meer inzicht, hoe andere mensen te behandelen. Ik hoop dat ik een tikkeltje van dat inzicht gekresen heb en de gelegenheid zal vinden het goed aan te wenden.
Je Anne.
Maandag, 24 Januari 1944
Lieve Kitty,
Mij is iets overkomen, of eigenlijk kan ik van overkomen niet spreken, dat ik zelf gek vind.
Vroeger thuis en op school werd er over geslachtsvraagstukken òf geheimzinnig òf weerzinwekkend gesproken. Woorden die daar betrekking op hadden werden gefluisterd en vaak werd iemand, als hij niets wist, uitgelachen. Ik vond dat raar en dacht: ‘Waarom spreekt men over deze dingen zo geheimzinnig en vervelend?’ Maar omdat daar toch niets aan te veranderen scheen, hield ik zoveel mogelijk mijn mond of vroeg soms ook vriendinnen om inlichtingen.
Toen ik van veel op de hoogte was en ook met mijn ouders gesproken had, zei moeder op een dag: ‘Anne, ik geef je een goede raad, spreek over dit onderwerp nooit met jongens en geef geen antwoord als zij er over beginnen’. Ik weet mijn antwoord heel precies, ik zei: ‘Neen, natuurlijk niet, stel je voor!’
En daar is het bij gebleven.
In het begin van de onderduiktijd vertelde vader dikwijls wat van dingen, die ik liever van moeder gehoord had en de rest kwam ik uit boeken of gesprekken wel te weten. Peter van Daan was nooit zo vervelend op dit gebied als de jongens op school, in het begin misschien een enkele keer, maar nooit om mij aan het praten te krijgen.
Mevrouw had ons eens verteld dat zij met Peter over deze dingen nooit gesproken had en naar zij wist, ook haar man niet. Schijnbaar wist ze niet eens in hoeverre Peter ingelicht was.
Gisteren, toen Margot, Peter en ik aan het aardappelschillen waren, kwam het gesprek vanzelf op Moffi. ‘We weten nog steeds niet, van welk geslacht Moffi is, hè?’ vroeg ik.
‘Toch wel’, antwoordde hij, ‘het is een kater’. Ik begon te lachen. ‘Mooie kater die in verwachting is’. Peter en Margot lachten mee om die grappige vergissing. Peter had namelijk een maand of twee geleden geconstateerd, dat het niet lang zou duren of Moffi had kinderen, haar buik werd opzienbarend dik. De dikte bleek echter van de vele gestolen boutjes te komen en de kindertjes groeiden niet hard, laat staan, dat ze geboren werden.
Peter moest zich tegen die beschuldiging toch even verdedigen. ‘Neen’, zei hij, ‘Je kunt zelf meegaan om hem te bekijken, ik heb, toen ik eens met hem ravotte, heel goed gezien, dat hij een kater is’.
Ik was niet in staat mijn nieuwsgierigheid te bedwingen en ging mee naar het magazijn. Moffi had echter geen ontvanguur en was nergens te bekennen. Wij wachtten een poosje, kregen het koud en stegen al de trappen weer op. Later op de middag hoorde ik hem voor de tweede keer naar beneden gaan. Ik raapte al mijn moed samen om alleen het stille huis door te lopen, en belandde in het magazijn. Op de paktafel stond Moffi te spelen met Peter, die hem juist op de weegschaal zette om zijn gewicht te controleren.
‘Hallo, wil je hem zien?’ Hij maakte geen lange toebereidselen, pakte het dier op, draaide hem op zijn rug, hield heel handig kop en poten vast en de les begon. ‘Dit is het mannelijk geslachtsdeel, dit zijn een paar losse haartjes en dat is zijn achterste’. De kat maakte nogmaals een halve draai en stond weer op zijn witte sokjes.
Iedere andere jongen, die me ‘het mannelijk geslachtsdeel’ zou hebben gewezen, zou ik niet meer aangekeken hebben.
Maar Peter sprak doodgewoon verder over het anders zo penibele onderwerp, had helemaal geen nare bijbedoelingen en stelde me ten slotte in zoverre gerust, dat ik ook gewoon werd. We speelden met Moffi, amuseerden ons, kletsten samen en gingen daarna slenterend het uitgestrekte pakhuis door naar de deur.
‘Ik vind wat ik wil weten altijd toevallig in het een of andere boek, jij niet?’ vroeg ik.
‘Waarom, ik vraag het boven wel. Mijn vader weet dat beter dan ik en heeft meer ervaring in die dingen’.
We stonden al op de trap en ik hield verder mijn mond.
‘’t Kan verkeren’, zei Bredero. Ja werkelijk, zo gewoon zou ik er nooit met een meisje over gesproken hebben. Ik weet ook zeker dat moeder dit nooit bedoelde, toen ze me voor de jongens waarschuwde. Ondanks alles was ik de hele dag een beetje uit mijn gewone doen, toen ik over ons gesprek nadacht, leek het me toch eigenaardig. Maar op één punt ben ik tenminste wijzer geworden: er zijn ook jonge mensen en nog wel van de andere sexe, die ongedwongen en zonder grappen kunnen spreken.
Zou Peter werkelijk veel aan zijn ouders vragen, zou hij dan heus zo zijn als hij zich gisteren voordeed?
Ach, wat weet ik er vanaf!!! Je Anne.
Donderdag, 27 Januari 1944
Lieve Kitty,
In de laatste tijd heb ik een sterke liefde voor stambomen en genealogische tabellen van koninklijke huizen opgevat en ben tot de conclusie gekomen, dat men, als men eenmaal met zoeken begint, steeds verder in de oudheid moet graven en tot steeds interessanter ontdekkingen komt.
Hoewel ik buitengewoon ijverig ben, wat mijn leervakken betreft, al tamelijk goed de home-service van de Engelse radio kan volgen, besteed ik nog veel Zondagen aan het uitzoeken en sorteren van mijn grote filmsterren-verzameling, die een zeer respectabele omvang aangenomen heeft.
Mijnheer Kraler maakt me elke Maandag blij, als hij de Cinema & Theater meebrengt. Hoewel deze verwennerij vaak betiteld wordt als geldverspilling, door de onmondaine huisgenoten, staan ze elke keer weer verbaasd over de nauwkeurigheid, waarmee ik na een jaar nog precies de medespelers in een bepaalde film kan opnoemen. Elli, die dikwijls haar vrije dagen met haar vriend in de bios doorbrengt, deelt me de titel van de voorgenomen films zaterdags mee en ik ratel haar zowel de hoofdrolvertolkers als de kritiek in enen af. Het is nog niet lang geleden, dat Mans zei, dat ik later niet naar de bioscoop hoefde, omdat ik inhoud, sterren en kritiek zo goed in mijn hoofd had.
Als ik op een dag met een nieuw kapsel aan kom zeilen, kijken ze me allemaal met afkeurende gezichten aan en ik kan er op rekenen dat er eentje vraagt welke filmster deze coiffure op haar hoofd heeft prijken. Als ik antwoord, dat het eigen vinding is, geloven ze me nog maar half.
Wat het kapsel aangaat, dat zit niet langer dan een half uur goed, dan ben ik zo beu van de afwijzende oordelen, dat ik me naar de badkamer spoed en gauw mijn gewone huis-, tuin- en keukenkapsel herstel.
Je Anne.
Vrijdag, 28 Januari 1944
Lieve Kitty,
Vanochtend heb ik me afgevraagd, of jij je niet voorkomt als een koe, die al de oude nieuwtjes steeds opnieuw weer moet herkauwen en die van het eenzijdige voedsel ten slotte hard gaapt en in stilte wenst, dat Anne eens wat nieuws opduikelt. Helaas, ik weet, het oude is vervelend voor jou, maar denk je eens in, hoe zeurderig ik van de oude koeien word, die steeds opnieuw uit de sloot gehaald worden. Als een tafelgesprek niet over politiek of een heerlijke maaltijd gaat, wel dan komen moeder of mevrouw maar weer met al lang vertelde jeugdverhalen op de proppen, of bazelt Dussel over de uitgebreide klerenkast van zijn vrouw, mooie renpaarden, lekke roeiboten, jongens die met vier jaar zwemmen, spierpijn en angstige patiënten. Het komt alles hier op neer, dat, als een van de acht zijn mond open doet, de andere zeven zijn begonnen verhaal kunnen afmaken. De pointe van elke mop weten we al van te voren en de verteller lacht in zijn eentje om de geestigheid. De diverse melkboeren, kruideniers en slagers van de ex-huisvrouwen zien wij in onze verbeelding al met een baard, zoveel zijn ze aan tafel opgehemeld of afgemaakt; het is onmogelijk dat iets nog jong en fris is, als het in het Achterhuis ter sprake komt.
Dat alles zou nog te dragen zijn, als de volwassenen er niet zo’n handje van hadden, verhalen die Koophuis, Henk of Miep ten beste geven, tien keer over te vertellen en het elke volgende keer opsieren met hun eigen bedenksels, zodat ik me vaak onder tafel in mijn arm moet knijpen om den enthousiasten verteller niet de juiste weg te wijzen. Kleine kinderen, zoals Anne er een is, mogen volwassenen onder geen omstandigheid verbeteren, welke blunders ze ook mogen slaan of welke onwaarheden en bedenksels ze uit hun duim zuigen.
Een onderwerp dat Koophuis en Henk nogal eens eer aan doen, is het schuilen of onderduiken. Zij weten heel goed dat alles, wat op andere onderduikers of verstopte mensen betrekking heeft, ons brandend interesseert en dat wij oprecht meeleven met opgepakte onderduikers in hun leed, zowel als met bevrijde gevangenen in hun vreugde.
Onderduiken en schuilen zijn net zo’n gewoon begrip geworden als vroeger de pantoffels van papa, die voor de kachel moesten staan. Instellingen als ‘Vrij Nederland’, die persoonsbewijzen vervalsen, geld aan onderduikers verstrekken, plaatsen om onder te duiken vrijmaken, ondergedoken Christenjongens werk verlenen, zijn er heel veel en het is verbazingwekkend hoe veel, hoe nobel en hoe ons baatzuchtig werk er door de mensen wordt verricht, die met inzet van hun eigen leven anderen helpen en anderen redden. Het beste voorbeeld daarvan zijn toch wel onze helpers die ons er tot nu toe doorheengetrokken hebben en ons hopelijk helemaal op het droge zullen afleveren, anders zullen zij zelf het lot moeten delen van allen, die gezocht worden. Nooit hebben wij één woord gehoord, dat op de last duidt, die wij toch zeer zeker zijn, nooit klaagt één van hen, dat wij hun te veel moeite veroorzaken.
Elke dag komen ze allen boven, spreken met de heren over zaak en politiek, met de dames over eten en de lasten van de oorlogstijd, met de kinderen over boeken en kranten. Zij zetten zoveel mogelijk een vrolijk gezicht, brengen bloemen en cadeau’s voor verjaar- en feestdagen mee, staan altijd en overal voor ons klaar. Dat is wat wij nooit mogen vergeten, dat, hoewel anderen heldenmoed in de oorlog of tegenover de Duitsers tonen, onze helpers heldenmoed in hun opgewektheid en liefde aan de dag leggen.
De gekste praatjes doen de ronde en toch zijn de feiten meestal werkelijk gebeurd. Koophuis deelde ons bijvoorbeeld van de week mee, dat er in Gelderland twee elftallen tegen elkaar gevoetbald hebben, het ene bestond uitsluitend uit onderduikers en het tweede was samengesteld uit elf leden van de marechaussée. In Hilversum worden nieuwe stamkaarten uitgereikt. Opdat de vele onderduikers ook hun deel van de rantsoenering krijgen, hebben ambtenaren van de uitreiking alle onderduikers uit de omtrek op een bepaald uur besteld, dan kunnen zij hun bescheiden aan een apart tafeltje afhalen. Je moet toch maar voorzichtig zijn, dat dergelijke staaltjes de moffen niet ter ore komen.
Je Anne.
Donderdag, 3 Februari 1944
Lieve Kitty,
De invasie-stemming stijgt in het land met de dag en als je hier zou zijn, dan zou je zeker aan de ene kant net als ik onder de indruk komen van al die voorbereidingen, maar aan de andere kant zou je ons uitlachen, omdat we zo’n drukte maken, wie weet voor niets.
Alle kranten staan vol over de invasie en maken de mensen gek, omdat ze schrijven: ‘Als de Engelsen eventueel in Nederland zouden landen, zullen de Duitse autoriteiten alles in het werk stellen om het land te verdedigen, zo nodig het ook onder water laten lopen’. Daarbij zijn kaartjes gepubliceerd waarop de delen van Nederland, die onder water gezet kunnen worden, gearceerd zijn. Daar grote delen van Amsterdam tot het gearceerde behoren, was de eerste vraag wat te doen als het water een meter hoog in de straten komt te staan.
Op deze moeilijke vraag kwamen van alle kanten de meest verschillende antwoorden:
‘Omdat fietsen of lopen uitgesloten is, zullen we dan door het stilstaande water moeten waden’.
‘Welneen, men moet proberen te zwemmen. We doen allemaal een badmuts en badpak aan en zwemmen zoveel mogelijk onder water, dan ziet niemand dat we Joden zijn’.
‘Ach, wat een praats, ik zie de dames al zwemmen, als de ratjes in hun benen bijten!’ (Dat was natuurlijk een man, zien wie het hardst gilt!)
‘We zullen het huis niet meer uit kunnen, het magazijn is zo wankel, dat zakt bij zo’n overstroming beslist in elkaar’.
‘Hoor eens jongens, nu alle gekheid op een stokje, we zullen een bootje zien te krijgen’.
‘Waarvoor is dat nodig? Ik weet iets veel beters, we nemen elk een melksuikerkist van de voorzolder en roeien met een pollepel’.
‘Ik ga stelten lopen, dat kon ik in mijn jeugd primissima’.
‘Henk van Santen heeft dat niet nodig, die neemt zijn vrouw zeker op zijn rug, dan heeft Miep stelten’.
Nu weet je het wel zo ongeveer, niet Kit? Dit geklets is allemaal erg grappig; de waarheid zal het anders leren.
De tweede invasie-vraag kon niet uitblijven. Wat te doen, als de Duitsers Amsterdam evacueren?
‘Meegaan, ons zo goed mogelijk vermommen’.
‘In geen geval meegaan. Het enige is hier blijven! De Duitsers zijn in staat de hele bevolking steeds verder mee terug te drijven, totdat ze in Duitsland doodgaan’.
‘Ja natuurlijk, we blijven hier, hier is het het veiligst. We zullen proberen Koophuis over te halen om met zijn familie hier te komen wonen. We zullen zien een zak houtwol te krijgen, dan kunnen we op de grond slapen. Laat Miep en Koophuis alvast dekens hierheen brengen’.
‘We zullen nog bij onze 60 pond wat graan bestellen. Laat Henk peulvruchten zien te krijgen, we hebben nu ongeveer 60 pond bonen en 10 pond erwten in huis. Vergeet de 50 blikken groente niet’. ‘Moeder, tel de andere etenswaren eens even!’ ‘10 Blikjes vis, 40 blikjes melk, 10 kg melkpoeder, 3 flessen olie, 4 weckpotten boter, 4 dito’s vlees, 2 mandflessen aardbeien, 2 flessen frambozen-bessen, 20 flessen tomaten, 10 pond havermout, 8 pond rijst, dat is alles’.
‘Onze voorraad valt nogal mee, maar als je bedenkt, dat we er nog visite bij zullen moeten voeden en er elke week van gebruikt wordt, dan lijkt het enormer dan het is. Kolen en brandhout zijn voldoende in huis, kaarsen ook. Laten we allemaal borstzakjes naaien, om zo nodig al ons geld mee te nemen.
We zullen lijsten opmaken van wat bij vluchten het eerst meemoet en nu maar vast rugzakken pakken. Als het zover is zetten we twee uitkijkposten op wacht, één op de voor- en één op de achtervliering. Zeg, wat beginnen we met zoveel etenswaren, als we geen water, gas en electra hebben?’
‘Dan moeten we op de kachel koken. Water filtreren en koken. We zullen grote mandflessen schoonmaken en daar water in bewaren’.
Deze praatjes hoor ik de hele dag, invasie voor, invasie na, disputen over hongerlijden, sterven, bommen, brandspuiten, slaapzakken, Jodenbewijzen, gifgassen enzovoort enzovoort. Allemaal niet opwekkend. Een goed voorbeeld van de ondubbelzinnige waarschuwingen van de heren uit het Achterhuis is het volgende gesprek met Henk:
Achterhuis: ‘We zijn bang, dat de Duitsers, als ze terugtrekken, de hele bevolking met zich mee zullen nemen’.
Henk: ‘Dat is niet mogelijk, daarvoor hebben ze geen treinen ter beschikking’.
A.: ‘Treinen? Dacht u, dat ze de burgers ook nog in een wagentje zouden zetten? Geen kwestie van, de benenwagen kunnen ze gebruiken’. (Per pedes apostolorum, zegt Dussel altijd.)
H.: ‘Ik geloof er niets van, u ziet alles door een veel te zwarte bril. Wat zouden ze er voor belang bij hebben alle burgers mee te drijven?’
A.: ‘Weet u niet, dat Goebbels gezegd heeft: ‘Als wij zullen moeten terugtrekken, slaan we achter ons de deur van alle bezette gebieden dicht?’
H.: ‘Ze hebben al zoveel gezegd’.
A.: ‘Denkt u, dat de Duitsers voor zo’n daad te edel of te menslievend zijn? Die denken: “Als wij ten onder moeten gaan, dan zullen alle mensen, die binnen het bereik van onze macht liggen, ook ten onder gaan”’.
H.: ‘U kunt me veel vertellen, ik geloof er niets van!’
A.: ‘Het is altijd weer hetzelfde liedje; niemand wil het gevaar inzien dat hem bedreigt, voordat het zijn eigen lijf geraakt heeft’.
H.: ‘U weet toch ook niets positiefs; u veronderstelt het toch ook maar’. A.: ‘We hebben het allemaal toch zelf meegemaakt, eerst in Duitsland en toen hier. En wat gebeurt er in Rusland?’
H.: ‘De Joden moet u even buiten beschouwing laten, ik geloof dat niemand weet wat er in Rusland aan de hand is. De Engelsen en Russen zullen, net als de Duitsers, voor propagandadoeleinden overdrijven’.
A.: ‘Geen kwestie van, de Engelse radio heeft altijd de waarheid gezegd. En stel, dat de berichten overdreven zijn, dan zijn de feiten nog erg genoeg, want u kunt niet ontkennen, dat het een feit is, dat er in Polen en Rusland vele millioenen vreedzame mensen zonder veel omwegen vermoord of vergast worden’.
Verder zal ik je onze gesprekken sparen, ik ben heel rustig en trek me van alle drukte niets aan. Ik ben zover gekomen, dat het me niet veel meer kan schelen of ik doodga of blijf leven. De wereld zak ook zonder mij verder draaien en ik kan me tegen de gebeurtenissen toch niet verzetten.
Ik laat het er op aankomen en doe niets anders dan leren en op een goed einde hopen.
Je Anne.
Zaterdag, 12 Februari 1944
Lieve Kitty,
De zon schijnt, de hemel is diep-blauw, er waait een heerlijke wind en ik verlang zo -, verlang zo – naar alles ….. Naar praten, naar vrijheid, naar vrienden, naar alleen-zijn. Ik verlang zo … naar huilen! Ik heb een gevoel in me of ik spring en ik weet dat het met huilen beter zou worden; ik kan het niet. Ik ben onrustig, loop van de ene naar de andere kamer, adem door de kier van een dicht raam, voel mijn hart kloppen, alsof het zegt: ‘Voldoe toch eindelijk aan mijn verlangen’.
Ik geloof, dat ik het voorjaar in me voel, ik voel het lente-ontwaken, ik voel het in mijn hele lichaam en in mijn ziel. Ik moet me in bedwang houden om gewoon te doen, ik ben totaal in de war, weet niet wat te lezen, wat te schrijven, wat te doen, weet alleen, dat ik verlang …!
Je Anne.
Zondag, 13 Februari 1944
Lieve Kitty,
Sinds Zaterdag is er voor mij veel veranderd. Dat komt zo. Ik verlangde – en ik verlang nog – maar … voor een klein, heel klein deeltje ben ik al geholpen. Zondagochtend merkte ik al – ik zal eerlijk zijn – tot mijn grote vreugde dat Peter me aldoor zo aankeek. Zo heel anders dan gewoonlijk, ik weet niet, ik kan het niet uitleggen hoe.
Vroeger had ik gedacht, dat Peter verliefd op Margot was, nu had ik opeens het gevoel, dat dit niet zo is. De hele dag keek ik hem expres niet veel aan, want als ik dat deed, keek hij ook steeds en dan -, ja dan, dan kreeg ik een fijn gevoel in me, dat ik toch niet te vaak mocht krijgen.
Ik heb een sterke behoefte om alleen te zijn. Vader merkt, dat ik niet gewoon ben, maar ik kan hem ook niet alles vertellen. ‘Laat me met rust, laat me alleen!’ dat zou ik steeds maar willen uitroepen. Wie weet, word ik nog eens meer alleen gelaten dan me lief is!
Je Anne.
Maandag, 14 Februari 1944
Lieve Kitty,
Zondagavond zaten ze allen aan de radio, behalve Pim en ik, naar de ‘Unsterbliche Musik Deutscher Meister’ te luisteren. Dussel draaide aanhoudend aan het toestel. Peter ergerde zich en de anderen ook. Na een half uur van ingehouden zenuwachtigheid verzocht Peter enigszins geprikkeld dat gedraai te staken. Dussel antwoordde op zijn hooghartigste toontje: ‘Ich mach’ das schon’. Peter werd kwaad, werd brutaal, mijnheer Van Daan viel hem bij en Dussel moest toegeven. Dat was alles.
De aanleiding was op zichzelf niet zo buitengewoon belangrijk, maar het schijnt, dat Peter zich de zaak erg aangetrokken heeft. Hij kwam in ieder geval vanochtend, toen ik in de boekenkist op zolder rommelde, naar me toe en begon de kwestie te vertellen. Ik wist van niets af, Peter merkte dat hij een aandachtige toehoorster gevonden had, en kwam op dreef.
‘Ja, en zie je’, zo zei hij, ‘ik zeg niet gauw iets, want ik weet al vooruit, dat ik niet uit mijn woorden zal komen. Ik ga stotteren, krijg een kleur en draai de woorden, die ik zeggen wilde om, tot ik mijn beweringen moet afbreken, omdat ik zelf de woorden niet meer vind. Gisteren ging het me net zo, ik wilde heel iets anders zeggen, maar toen ik eenmaal begonnen was, raakte ik de kluts kwijt en dat is vreselijk. Ik had vroeger een slechte gewoonte, die ik nu nog het liefst zou willen toepassen. Als ik kwaad op iemand was, dan bewerkte ik hem liever met mijn vuisten dan dat ik met hem redetwistte. Ik weet wel, dat ik met deze methode niet verder kom en daarom bewonder ik jou, jij komt tenminste recht uit je woorden, zegt de mensen wat je te zeggen hebt en bent in het minst niet verlegen’.
‘Dan vergis je je erg’, antwoordde ik, ‘ik zeg in de meeste gevallen de dingen heel anders dan ik me oorspronkelijk voorgenomen had en dan praat ik veel te veel en veel te lang, dat is net zo’n erge kwaal’.
In stilte moest ik om deze laatste zin lachen, wilde hem echter gerust verder over zichzelf laten spreken, liet hem van mijn vrolijkheid niets merken, ging op een kussen op de grond zitten, sloeg mijn armen om mijn opgetrokken benen en keek hem opmerkzaam aan.
Ik ben reuze blij, dat er nog iemand in huis is, die precies zulke woedeaanvallen kan krijgen als ik. Het deed Peter zichtbaar goed, dat hij in de ergste bewoordingen Dussel mocht becritiseren, zonder dat hij bang voor klikken moest zijn. En ik, ik vond het ook fijn, omdat ik een sterk gevoel van gemeenschap merkte, wat ik vroeger alleen maar met mijn vriendinnen had.
Je Anne.
Woensdag, 16 Februari 1944
Lieve Kitty,
Margot is jarig.
Om half een kwam Peter de cadeautjes bekijken en bleef veel langer praten dan volstrekt nodig was, wat hij anders nooit gedaan zou hebben. ‘s Middags ging ik de koffie halen en haalde daarna de aardappels, omdat ik Margot één keer in het jaar verwennen wilde. Ik kwam door Peters kamer, hij haalde direct al zijn papieren van de trap af en ik vroeg of ik het luik naar de vliering moest sluiten. ‘Ja’, antwoordde hij, ‘doe dat maar. Als je terugkomt klop je, dan doe ik het wel voor je open’.
Ik bedankte hem, ging naar boven en zocht wel tien minuten lang de kleinste aardappels uit de grote ton. Toen kreeg ik pijn in mijn rug en werd koud. Ik klopte natuurlijk niet, deed zelf het luik open, maar hij kwam me toch zeer gedienstig tegemoet en pakte de pan aan. ‘Ik heb lang gezocht, ik kon geen kleinere vinden’, zei ik.
‘Heb je in de grote ton gekeken?’
‘Ja, ik heb alles met mijn handen omgewoeld’.
Ik stond intussen onder aan de trap en hij keek onderzoekend in de pan, die hij nog in zijn handen hield. ‘O, maar ze zijn best’, zei hij en voegde er aan toe, toen ik de pan van hem overnam: ‘Mijn compliment, hoor!’ Daarbij keek hij me aan met zo’n warme, zachte blik, dat ik ook warm en zacht van binnen werd. Ik kon zo echt merken, dat hij me plezier wilde doen en omdat hij geen grote lofrede kon houden, legde hij zijn woorden in zijn blik. Ik begreep hem o zo goed en was hem reuze dankbaar. Nu nog word ik blij, als ik me de woorden en die blik voor ogen haal.
Toen ik beneden kwam, zei moeder, dat ik nog meer aardappels moest halen, nu voor het avondeten. Ik bood heel gewillig aan nog eens naar boven te gaan.
Toen ik bij Peter kwam, verontschuldigde ik me, dat ik hem nog eens moest storen. Hij stond op, ging tussen de trap en de muur staan, pakte mijn arm vast toen ik al op de trap stond en wilde me met alle geweld tegenhouden. ‘Ik ga wel’, zei hij. Ik antwoordde, dat dat heus niet nodig was en dat ik nu geen kleine behoefde te halen. Toen was hij overtuigd en liet mijn arm los. Op de terugweg kwam hij het luik openen en pakte weer de pan van me aan. Bij de deur vroeg ik: ‘Wat ben je aan het doen?’ ‘Frans’, was het antwoord. Ik vroeg of ik de lessen eens mocht inkijken, waste mijn handen en ging tegenover hem op de divan zitten.
Nadat ik hem van Frans wat uitgelegd had, gingen we al gauw aan het praten. Hij vertelde me dat hij later naar Nederlands-Indië wou en daar in de plantages leven. Hij sprak over zijn leven thuis, over het zwart-handelen en dat hij zo’n nietsnut was. Ik zei, dat hij wel een heel sterk minderwaardigheidsgevoel had. Hij sprak ook over de Joden. Hij zou het veel gemakkelijker gevonden hebben, als hij Christen was en als hij na de oorlog Christen zou kunnen zijn. Ik vroeg, of hij zich wou laten dopen, maar dat was ook niet het geval. Na de oorlog zou toch niemand weten of hij Christen of Jood was, zei hij.
Daarbij ging me even een steek door het hart, ik vind het zo jammer, dat hij nog altijd een rest oneerlijkheid in zich heeft. Verder spraken we heel gezellig over vader en over mensenkennis en over alle mogelijke dingen, ik weet zelf niet meer wat.
Om half vijf ging ik pas weg.
‘s Avonds zei hij nog iets, dat ik mooi vond. We hadden het over een filmster die hij eens van mij gekregen heeft en die nu zeker al anderhalf jaar in zijn kamer hangt. Hij vond die zo leuk en ik bood hem aan hem eens wat andere filmsterren te geven.
‘Neen’, antwoordde hij toen, ‘ik laat het liever zo; deze hier, daar kijk ik elke dag tegen aan en dat zijn mijn vrienden geworden’.
Waarom hij Mouschi altijd zo tegen zich aandrukt, begrijp ik nu ook beter. Hij heeft natuurlijk ook behoefte aan tederheid.
Nog iets heb ik vergeten, waar hij over sprak. Hij zei: ‘Bangheid ken ik niet; alleen wanneer mijzelf iets mankeert. Maar dat leer ik ook al af’.
Dat minderwaardigheidsgevoel bij Peter is heel erg. Zo denkt hij bijvoorbeeld altijd, dat hij zo stom is en wij zo knap zijn. Als ik hem met Frans help, bedankt hij duizend maal. Ik zal beslist eens zeggen: ‘Schei uit met die praatjes, jij kent Engels en aardrijkskunde weer veel beter’.
Je Anne.
Vrijdag, 18 Februari 1944
Lieve Kitty,
Als ik, wanneer ook, naar boven ga, heeft dat altijd ten doel dat ik ‘hem’ zal zien.
Mijn leven hier is dus eigenlijk veel beter geworden, omdat het nu weer een doel heeft en ik me op iets kan verheugen.
Het voorwerp van mijn vriendschap is tenminste altijd in huis en ik hoef, behalve voor Margot, niet bang voor rivalen te zijn. Denk niet, dat ik verliefd ben, dat is niet waar, maar ik heb aldoor het gevoel, dat er tussen Peter en mij nog eens iets moois zal groeien, iets dat vriendschap is en vertrouwen geeft. Als het maar even kan ga ik naar hem toe en het is niet meer zoals vroeger, dat hij niet goed weet wat met me te beginnen. Integendeel, hij praat nog als ik al haast de deur uit ben.
Moeder ziet het niet graag dat ik naar boven ga, ze zegt altijd dat ik Peter lastig val en dat ik hem met rust moet laten. Zou ze nu heus niet begrijpen, dat ik ook nog intuïtie heb?
Altijd als ik naar binnen ga in het kleine kamertje, kijkt ze me zo gek aan. Als ik van boven naar beneden kom, vraagt ze, waar ik geweest ben. Ik kan dat niet hebben en vind het erg.
Je Anne.
Zaterdag, 19 Februari 1944
Lieve Kitty,
Het is weer Zaterdag en dat zegt op zichzelf eigenlijk al genoeg.
De ochtend was rustig. Ik heb boven wat geholpen, maar ‘hem’ heb ik niet meer dan vluchtig gesproken. Toen om half drie allen hun kamers hadden opgezocht óf om te lezen óf om te slapen, toog ik met deken en al naar het privé-kantoor beneden om aan de schrijftafel te gaan zitten lezen of schrijven. Het duurde niet erg lang, toen werd het me te machtig, mijn hoofd viel voorover op mijn arm en ik snikte het uit. De tranen stroomden en ik voelde me diep ongelukkig. O, was ‘hij’ maar gekomen om me te troosten. Het was al vier uur toen ik weer naar boven ging. Ik haalde aardappels met weer nieuwe hoop in mijn hart op een ontmoeting, maar toen ik nog in de badkamer mijn haar aan het opdoffen was, ging hij naar Moffi in het magazijn.
Opeens voelde ik weer de tranen opkomen en snelde naar de W.C., nog vlug onderweg de handspiegel meepakkend. Daar zat ik dan nu, geheel aangekleed, terwijl mijn tranen donkere vlekken op het rood van mijn schort maakten en ik diep bedroefd was.
Ik dacht zo ongeveer: ‘O, zo bereik ik Peter nooit. Wie weet vindt hij me helemaal niet aardig en heeft hij geen behoefte aan vertrouwen. Misschien denkt hij wel nooit meer dan oppervlakkig aan me. Ik moet weer alleen verder, zonder vertrouwen en zonder Peter. Wellicht gauw weer zonder hoop, troost en verwachting. O, kon ik mijn hoofd nu maar tegen zijn schouder aanvlijen en me niet zo hopeloos alleen en verlaten voelen! Wie weet, geeft hij wel helemaal niet om me en kijkt hij de anderen ook zo zacht aan. Heb ik het me misschien wel verbeeld, dat dit voor mij was? O Peter, kon je me maar horen of zien. Doch de waarheid, die misschien zo teleurstellend is, zou ik niet kunnen verdragen’.
Maar even later voelde ik me toch weer hoopvol en vol verwachting, terwijl de tranen in me nog vloeiden.
Je Anne.
Woensdag, 23 Februari 1944
Lieve Kitty,
Sinds gisteren is het buiten heerlijk weer en ik ben helemaal opgekikkerd. Ik ga haast elke ochtend naar de zolder waar Peter werkt om de bedompte kamerlucht uit mijn longen te laten waaien. Vanuit mijn lievelingsplekje op de grond kijk ik naar de blauwe hemel, naar de kale kastanjeboom aan wiens takken kleine druppeltjes schitteren, naar de meeuwen en de andere vogels, die in hun scheervlucht wel van zilver lijken.
Hij stond met zijn hoofd tegen de dikke balk aangeleund, ik zat, we ademden de lucht in, keken naar buiten en voelden, dat dit iets was om niet met woorden te onderbreken. We keken heel lang naar buiten en toen hij moest gaan om hout te hakken op de vliering, wist ik, dat hij een fijne kerel is. Hij klom de trap op, ik volgde en gedurende het kwartier dat hij hout hakte spraken we weer geen woord. Ik keek van mijn standplaats naar hem, hoe hij zichtbaar zijn best deed goed te hakken, om zijn kracht aan mij te tonen. Maar ik keek ook uit het open raam, over een groot stuk van Amsterdam heen, over alle daken tot aan de horizon, die zo licht blauw was, dat de scheidingslijn niet duidelijk te zien was. ‘Zolang dit nog bestaat’, dacht ik ‘en ik het mag beleven, deze zonneschijn, die hemel waaraan geen wolk is, zolang kan ik niet treurig zijn’.
Voor ieder die bang, eenzaam of ongelukkig is, is stellig het beste middel naar buiten te gaan, ergens waar hij helemaal alleen is, alleen met de hemel, de natuur en God. Want dan pas, dan alleen voelt men, dat alles is, zoals het zijn moet en dat God de mensen in de eenvoudige, maar mooie natuur gelukkig wil zien. Zolang dit bestaat en dat zal wel altijd zo zijn, weet ik, dat er in welke omstandigheden ook, een troost voor elk verdriet is. En ik geloof stellig, dat bij elke ellende de natuur veel ergs kan wegnemen.
O, wie weet duurt het niet lang meer, dat ik dit overstelpende geluksgevoel kan delen met iemand, die het net zo ondergaat als ik.
Je Anne.
Gedachte:
Wij missen hier veel, zeer veel en zeer lang en ik mis het ook net zoals jij. Ik heb het niet over uiterlijke dingen, daarvan zijn we hier voorzien, neen, ik bedoel de innerlijke dingen. Ik verlang net zoals jij naar vrijheid en lucht, maar nu geloof ik, dat we voor deze ontberingen ruimschoots vergoeding hebben gekregen. Dit besefte ik plotseling toen ik vanmorgen voor het raam zat. Ik bedoel vergoeding van binnen.
Toen ik naar buiten keek en eigenlijk God en de natuur recht en diep aankeek, toen was ik gelukkig, niet anders dan gelukkig. En Peter, zolang er dat geluk van binnen is, dat geluk om natuur, gezondheid en nog heel veel meer, zolang men dat met zich meedraagt, zal men altijd weer gelukkig worden.
Rijkdom, aanzien, alles kan je verliezen, maar dat geluk in eigen hart kan alleen maar versluierd worden, en zal je steeds opnieuw, zolang je leeft, weer gelukkig maken. Zolang je onbevreesd tot de Hemel kunt opzien, zolang weet je, dat je zuiver van binnen bent en dat je toch weer gelukkig zult worden.
Zondag, 27 Februari 1944
Liefste Kitty,
Van ‘s ochtends vroeg tot ‘s avonds laat doe ik eigenlijk niets anders dan aan Peter denken. Ik slaap met zijn beeld voor ogen in, droom van hem en word weer wakker als hij me nog aankijkt.
Ik heb sterk het gevoel, dat Peter en ik helemaal niet zoveel verschillen als dat van buiten wel lijkt en ik zal je ook uitleggen waarom. Peter en ik missen alle twee een moeder. De zijne is te oppervlakkig, flirt graag en bekommert zich niet veel om zijn gedachten. De mijne bemoeit zich wel met me, maar mist het fijne gevoel, het moederbegrip.
Peter en ik worstelen alle twee met ons binnenste, we zijn alle twee nog onzeker en eigenlijk te teer en te zacht van innerlijk om hard aangepakt te worden. Doet men dat toch, dan is mijn reactie daarop de drang van ‘er uit te willen’. Maar omdat dat onmogelijk is, verberg ik mijn binnenste, gooi met pannen en water en ben luidruchtig, zodat iedereen maar wou, dat ik weg was.
Hij daarentegen sluit zich op, spreekt haast niet, is stil, droomt en verbergt zich daardoor ook angstvallig.
Maar hoe en wanneer zullen wij elkaar eindelijk bereiken?
Ik weet niet hoelang ik met mijn verstand dit verlangen nog de baas kan blijven. Je Anne.
Maandag, 28 Februari 1944
Liefste Kitty,
Het wordt een nacht- en dagmerrie. Ik zie hem haast elk uur en kan niet bij hem komen, ik mag niets tonen, moet vrolijk zijn, terwijl binnen in me alles wanhopig is.
Peter Wessel en Peter van Daan zijn samengevloeid tot één Peter, die goed en lief is en waar ik verschrikkelijk naar verlang.
Moeder is lastig, vader lief en daardoor nog lastiger, Margot het lastigste, want ze maakt aanspraak op een lief gezicht en ik wil rust hebben.
Peter kwam niet bij me op zolder, hij ging naar de vliering en timmerde daar wat. Met elk gekraak en elke slag brokkelde er een stukje van mijn moed af en werd ik nog verdrietiger. En in de verte speelde een klok: ‘Rechtop van lijf, rechtop van ziel!’ Ik ben sentimenteel, – ik weet het. Ik ben wanhopig en onverstandig, – dat weet ik ook.
O help mij! Je Anne.
Woensdag, 1 Maart 1944
Lieve Kitty,
Mijn eigen aangelegenheden zijn op de achtergrond gedrongen en wel … door een inbraak. Ik word vervelend met mijn inbraken, maar wat kan ik er aan doen, dat de inbrekers er zo’n plezier in hebben Kolen & Co. met een bezoek te vereren? Deze inbraak is veel ingewikkelder dan de vorige van Juli 1943.
Toen mijnheer Van Daan gisteravond als gewoonlijk om half acht naar Kralers kantoor ging, zag hij de glazen tussendeuren en de kantoordeur open staan. Dit verwonderde hem, hij liep door en werd steeds verbaasder, toen de kabinetdeuren eveneens geopend waren en op het voorkantoor een vreselijke rommel heerste. ‘Hier was een dief’, flitste het door zijn hoofd en om dadelijk zekerheid omtrent het geval te hebben liep hij de trap af, onderzocht de voordeur, voelde aan het Lipsslot, alles was dicht. ‘Och, dan zullen zowel Peter als Elli vanavond erg slordig geweest zijn’, veronderstelde hij nu. Hij bleef een poosje in Kralers kamer zitten, draaide dan de lamp uit, ging naar boven en maakte zich noch over de open deuren, noch over het rommelige voorkantoor veel zorgen.
Vanochtend klopte Peter al vroeg aan onze kamerdeur en kwam met het minder prettige nieuwtje, dat de voordeur wijd openstond. Verder wist hij te vertellen, dat het projectietoestel en Kralers nieuwe actetas uit de muurkast verdwenen waren. Peter kreeg opdracht de deur te sluiten, Van Daan vertelde zijn ondervindingen van de vorige avond en wij waren danig ongerust.
Het hele geval kan niet anders uitgelegd worden dan dat de dief een namaaksleutel van de deur heeft, want die was in het geheel niet opengebroken. Hij moet ‘s avonds al heel vroeg hier binnengeslopen zijn, de deur achter zich gesloten hebben en door Van Daan gestoord zich verstopt hebben, tot deze weggegaan was om vervolgens met zijn buit te vluchten, waarbij hij in de haast de deur open liet staan. Wie kan onze sleutel hebben? Waarom is de dief niet naar het magazijn gegaan? Zou misschien één van onze eigen magazijnmannen de dader zijn en zou hij ons nu niet gaan verraden, daar hij Van Daan toch gehoord en misschien zelfs gezien heeft?
Het is erg griezelig, omdat we niet weten, of de desbetreffende inbreker het niet in zijn hoofd haalt nog een keer onze deur te openen. Of zou hij misschien zelf van den man, die hier rondliep, geschrokken zijn?
Je Anne.
Donderdag, 2 Maart 1944
Lieve Kitty,
Margot en ik waren vandaag boven op zolder; al kan ik met haar samen niet zo genieten als ik me dat had voorgesteld, toch weet ik, dat zij bij de meeste dingen net zo voelt als ik.
Aan de afwas begon Elli met moeder en mevrouw Van Daan over haar mismoedigheid te praten. Hoe helpen die twee haar?
Weet je wat moeder haar voor raad gaf? Ze moest maar aan al die andere mensen denken, die ondergaan in deze wereld! Wie helpt de gedachte aan ellende nu, als hij zelf al ellendig is? Dit zei ik ook, het antwoord was: ‘Jij kunt over zulke dingen niet meepraten’.
Wat zijn de volwassenen toch idioot en stom! Alsof Peter, Margot, Elli en ik niet allen hetzelfde voelen en daartegen helpt alleen moederliefde of liefde van heel, heel goede vrienden. Maar die moeders hier hebben nog niet zo’n greintje verstand van ons. Mevrouw Van Daan misschien nog iets meer dan moeder. O, ik zou die arme Elli zo graag iets gezegd hebben, iets waarvan ik bij ervaring weet, dat het helpt. Maar vader kwam er tussen en duwde me opzij.
Wat zijn ze allemaal stom! Wij mogen geen oordeel hebben. Ja, ze zijn verschrikkelijk modern. Geen oordeel hebben! Men kan zeggen, je moet je mond houden, maar geen oordeel hebben bestaat niet. Niemand kan een ander zijn oordeel verbieden, al is die ander nog zo jong.
Voor Elli, Margot, Peter en mij helpt alleen een grote en toegewijde liefde, die we alle vier niet krijgen. En niemand, vooral die idiote wijzen hier kunnen ons begrijpen, want we zijn veel gevoeliger en veel verder met onze gedachten dan iemand van hier maar in de verste verte zou vermoeden.
Op het ogenblik zit moeder weer te mopperen; ze is zichtbaar jaloers, omdat ik tegenwoordig meer met mevrouw Van Daan praat dan met haar.
Vanmiddag heb ik Peter te pakken gekregen, we hebben minstens drie kwartier samen gepraat. Peter had erg veel moeite om wat van zichzelf te vertellen, het kwam heel langzaam. Hij vertelde dat zijn ouders zo vaak ruzie hadden over politiek, sigaretten en over allerlei meer. Hij was erg verlegen.
Ik vertelde hem dan over mijn ouders. Vader verdedigde hij: hij vond hem een ‘moordkerel’. Dan hadden we het nog over beneden en boven; hij was heus een beetje verbaasd, dat wij zijn ouders nog altijd niet graag mogen. ‘Peter’, zei ik, ‘je weet dat ik eerlijk ben, waarom zou ik het jou niet vertellen, wij weten hun fouten toch ook’. Onder andere zei ik nog: ‘Peter, ik zou je zo graag willen helpen, kan ik dat niet? Je zit hier zo tussen en ik weet, al zeg je het niet, dat je je het toch wel aantrekt’.
‘O, ik zou altijd van je hulp gebruik willen maken’. ‘Misschien kan je beter naar vader toegaan, die vertelt ook niets verder, die kun je het gerust vertellen, hoor!’
‘Ja, die is een echte kameraad’.
‘Je houdt veel van hem, hè?’ Peter knikte en ik vervolgde: ‘Nou, hij ook van jou, hoor!’
Hij keek vlug en rood op, het was werkelijk ontroerend hoe blij hij met die paar woorden was.
‘Denk je?’ vroeg hij.
‘Ja’, zei ik, ‘dat kun je wel opmaken uit wat hij zo af en toe loslaat!’ Peter is, net als vader, ook een ‘moordkerel’!
Je Anne.
Vrijdag, 3 Maart 1944
Lieve Kitty,
Toen ik vanavond in het kaarsje keek[note]Een Joods gebruik op Vrijdagavond[/note], werd ik weer blij en rustig. Oma zit eigenlijk in dat kaarsje en Oma is het ook, die me behoedt en beschut en die me weer blij maakt.
Maar … er is een ander, die mijn hele stemming beheerst en dat is … Peter. Toen ik vandaag de aardappels haalde en nog met de volle pan op de trap stond, vroeg hij al: ‘Wat heb je tussen-de-middag gedaan?’
Ik ging op de trap zitten en we begonnen te praten. Om kwart over vijf (een uur na het halen) kwamen de aardappels, die ik intussen op de grond had gezet, pas in de kamer aan.
Peter sprak geen woord meer over zijn ouders, we praatten alleen over boeken en over vroeger. Wat heeft die jongen een warme blik; het scheelt, geloof ik, niet veel meer of ik word verliefd op hem. Daar had hij het vanavond over. Ik kwam bij hem binnen, na het aardappelschillen, en zei, dat ik het zo warm had.
‘Aan Margot en mij kun je zo de temperatuur zien, als het koud is zijn we wit, als het warm is rood’, zei ik.
‘Verliefd?’ vroeg hij.
‘Waarom zou ik verliefd zijn?’ Mijn antwoord was vrij onnozel.
‘Waarom niet!’ zei hij, en toen moesten we gaan eten.
Zou hij met die vraag iets bedoeld hebben? Ik ben er vandaag eindelijk toe gekomen om hem te vragen of hij mijn kletsen niet lastig vond, hij zei alleen: ‘Ik vind het goed, hoor!’
In hoeverre dit antwoord nu verlegen is, kan ik niet beoordelen.
Kitty, ik ben net als een verliefde, die niets anders te vertellen weet dan van haar schat. Peter is ook inderdaad een schat. Wanneer zou ik hem dat eens kunnen vertellen? Natuurlijk alleen als hij mij ook een schat vindt, maar ik ben geen katje om zonder handschoenen aan te pakken, dat weet ik heus wel. En hij houdt van zijn rust, dus in hoeverre hij mij aardig vindt, daar heb ik geen idee van. In ieder geval leren we elkaar een beetje kennen, ik wou maar vast, dat we voor veel meer dingen zouden durven uitkomen. Wie weet komt die tijd gauwer dan ik denk! Zo’n paar keer per dag krijg ik een blik van verstandhouding van hem, ik knipoog terug en we zijn alle twee blij.
Ik lijk wel gek om van zijn blijheid te praten, maar ik heb het onweerstaanbare gevoel, dat hij net zo denkt als ik.
Je Anne.
Zaterdag, 4 Maart 1944
Lieve Kitty,
Deze Zaterdag is sinds maanden en maanden eens niet zo vervelend, treurig en saai als alle vorige. Niemand anders dan Peter is daarvan de oorzaak.
Vanochtend kwam ik op zolder mijn schort ophangen, toen vader vroeg of ik niet wou blijven om wat Frans te spreken. Ik vond het goed, we spraken eerst wat Frans, ik legde Peter wat uit, toen deden we Engels. Vader las uit Dickens voor en ik was de hemel te rijk, want ik zat op vaders stoel dicht naast Peter.
Om 11 uur ging ik naar beneden. Toen ik om half 12 weer boven kwam, stond hij al op de trap op me te wachten. We praatten tot kwart voor één. Als het maar even te pas komt, wanneer ik de deur uitga, bijvoorbeeld na het eten, als niemand het hoort, zegt hij: ‘Dag Anne, tot straks’.
O, ik ben zo blij! Zou hij nu toch van me gaan houden? In ieder geval is hij een leuke kerel en wie weet hoe fijn ik met hem praten kan!
Mevrouw vindt het wel goed, als ik met hem praat, maar vandaag vroeg ze plagend: ‘Kan ik jullie tweeën daar boven wel vertrouwen?’
‘Natuurlijk’, zei ik protesterend. ‘U beledigt me, hoor!’
Ik verheug me er van ‘s ochtends tot ‘s avonds op Peter te zien. Je Anne.
Maandag, 6 Maart 1944.
Lieve Kitty,
Aan Peters gezicht kan ik zien, dat hij net zoveel denkt als ik en gisteravond heb ik me dan ook geërgerd, toen mevrouw zo spottend zei: ‘De denker!’ Peter werd er rood en verlegen van en ik zat op springen.
Laat die mensen dan toch hun mond houden!
Je kunt je niet voorstellen, hoe naar het is om werkeloos aan te zien hoe eenzaam hij is. Ik kan me voorstellen, alsof ik het zelf meegemaakt had, hoe wanhopig hij soms bij ruzie en liefde moet zijn. Arme Peter, hoezeer heeft hij liefde nodig!
Hoe hard klonk het in mijn oren, toen hij er van sprak, dat hij geen vrienden nodig had. O, hoe vergist hij zich! Ik geloof ook, dat hij van die woorden niets meent!
Hij klampt zich vast aan zijn eenzaamheid, zijn gemaakte onverschilligheid en zijn volwassenheid om maar niet uit zijn rol te vallen, om nooit, nooit te tonen hoe hij zich voelt. Arme Peter, hoe lang kan deze rol nog duren? Zal op die bovenmenselijke inspanning geen verschrikkelijke uitbarsting volgen?
O Peter, kon en mocht ik je maar helpen! Wij samen zouden ons beider eenzaamheid wel verdrijven!
Ik denk veel, maar zeg niet veel. Ik ben blij als ik hem zie en als de zon daarbij nog schijnt. Gisteren was ik bij het hoofdwassen erg uitgelaten; ik wist wel, dat hij in de kamer naast ons zat. Ik kon er niets aan doen, hoe stiller en ernstiger ik van binnen ben, des te luidruchtiger ben ik van buiten.
Wie zal de eerste zijn, die dit pantser ontdekt en doorbreekt? Het is toch goed dat de Van Daans geen meisje hebben, nooit zou mijn verovering zo moeilijk, zo mooi en zo fijn kunnen zijn, als niet juist het andere geslacht zou trekken.
Je Anne.
P.S. Je weet, dat ik je eerlijk alles schrijf, daarom moet ik je ook zeggen, dat ik eigenlijk van de ene ontmoeting op de andere leef. Steeds hoop ik te ontdekken, dat hij ook zo op mij wacht en ik ben in mezelf opgetogen, als ik zijn kleine verlegen pogingen merk. Hij zou volgens mij zo graag net zo uit zijn woorden komen als ik; hij weet ook niet, dat juist zijn onbeholpenheid me treft.
Je Anne.
Dinsdag, 7 Maart 1944
Lieve Kitty,
Als ik nu zo over mijn leventje van 1942 nadenk, doet dat alles zo onwerkelijk aan. Dit godenleventje beleefde een heel andere Anne dan die, die hier nu wijs geworden is. Een godenleventje, dat was het. Aan elke hoek aanbidders, een stuk of twintig vriendinnen en kennisjes, de lieveling van het merendeel der leraren, verwend door vader en moeder van boven tot onder, veel snoep, genoeg geld, wat wil je meer?
Je zult me allicht willen vragen hoe ik al die mensen dan zo ingepalmd heb. Wat Peter zegt: ‘Aantrekkelijkheid’, is toch niet helemaal waar. Elke leraar vond mijn gewiekste antwoorden, mijn grappige opmerkingen, mijn lachende gezicht en mijn critische blik leuk, amusant en grappig. Meer was ik ook niet; een verschrikkelijke flirt, coquet en amusant. Een paar voordelen had ik, waardoor ik tamelijk in de gunst bleef, namelijk vlijt, eerlijkheid en gulheid. Nooit zou ik wie dan ook geweigerd hebben om af te kijken, snoep verdeelde ik met ruime hand en ik was niet verwaand.
Zou ik van al die bewondering niet overmoedig geworden zijn? Het is één geluk, dat ik middenin, op het hoogtepunt van het feest, opeens in de werkelijkheid kwam te staan, en het heeft ruim een jaar geduurd vóór ik er aan gewend was, dat er nergens meer bewondering kwam.
Hoe zagen ze me op school? De aanvoerster bij grappen en grapjes, altijd haantje de voorste, nooit in een slechte bui of huilerig. Was het een wonder dat iedereen graag met me fietste of me een attentie bewees?
Ik kijk op die Anne neer, alsof ze een leuk, maar erg oppervlakkig meisje was, dat met mij niets meer te maken heeft. Peter zei zeer terecht over me: ‘Als ik jou zag, was je steevast door twee of meer jongens en een troep meisjes omringd. Altijd lachte je en was je het middelpunt!’
Wat is er van dit meisje nog overgebleven? O zeker, ik heb mijn lachen en mijn antwoorden nog niet verleerd, ik kan nog net zo goed of nog beter de mensen becritiseren, ik kan nog flirten, als ik … wil. Daar zit het hem in, ik wil nog wel eens voor een avondje, een paar dagen, een week zo leven, schijnbaar onbezorgd en vrolijk. Maar aan het eind van die week zou ik doodaf zijn en de eerste de beste, die over iets behoorlijks zou praten, erg dankbaar zijn. Ik wil geen aanbidders, maar vrienden, geen bewonderaars voor een vleiend lachje, maar voor optreden en karakter. Ik weet heel goed, dat dan de kring om mij heen veel kleiner zou zijn. Maar wat hindert dat, als ik nog maar een paar mensen, oprechte mensen overhoud?
Ondanks alles was ik in 1942 ook niet onverdeeld gelukkig; ik voelde me vaak verlaten, maar omdat ik van ‘s morgens tot ‘s avonds in de weer was, dacht ik niet na en maakte pret zoveel ik kon. Bewust of onbewust probeerde ik met grapjes de leegte te verdrijven. Nu bekijk ik mijn eigen leven en werk. Eén tijdperk er van is onherroepelijk afgesloten. De onbezorgde, onbekommerde schooltijd komt nooit meer terug.
Ik verlang er niet eens meer naar, ik ben er boven uit gegroeid, ik kan niet alleen maar plezier maken, een deeltje van me bewaart altijd zijn ernst.
Ik zie mijn leventje tot aan Nieuwjaar 1944 als onder een scherpe loupe. Thuis het leven met veel zon, dan in 1942 hier, de plotselinge overgang, de ruzies, de beschuldigingen. Ik kon het niet vatten, ik was overrompeld en wist niets anders om mijn houding te bewaren dan brutaliteit.
De eerste helft van 1943; mijn huilbuien, de eenzaamheid, het langzame inzien van al die fouten en gebreken, die zo groot zijn en nog dubbel zo groot leken. Ik praatte overdag over alles heen, probeerde Pim naar me toe te trekken; het lukte niet. Ik stond alleen voor de moeilijke taak me zó te maken, dat ik geen verwijten meer zou horen, want die drukten me neer tot een vreselijke moedeloosheid.
De tweede helft van het jaar werd het iets beter, ik werd bakvis, werd meer als volwassene beschouwd. Ik begon te denken, verhalen te schrijven en kwam tot de slotsom, dat de anderen geen recht meer hadden mij als een slingerbol van links naar rechts te trekken. Ik wilde mezelf hervormen naar mijn eigen wil. Maar één ding dat me nog méér raakte was, dat ik inzag, dat ook vader nooit mijn vertrouwde in alles zou worden. Ik wilde niemand meer vertrouwen dan mezelf.
Na Nieuwjaar: de tweede grote verandering, mijn droom … Daarmee ontdekte ik mijn verlangen naar een jongen; niet naar een meisjesvriendin, maar naar een jongens-vriend. Ontdekte ook het geluk in mezelf en mijn pantser van oppervlakkigheid en vrolijkheid. Bij tijd en wijle werd ik stil, ontdekte mijn grenzenloos verlangen naar alles wat mooi en goed is.
En ‘s avonds, als ik in bed lig en mijn gebed eindig met de woorden: ‘Ik dank je voor al het Goede en Lieve en Mooie’, dan jubelt het in mij. Dan denk ik aan ‘het Goede’ van het onderduiken, van mijn gezondheid en mijn hele zelf, aan ‘het Lieve’ van Peter, dat wat nog klein en gevoelig is en wat we alle twee nog niet durven noemen of aanraken, dat wat eens komen zal, de liefde, de toekomst, het geluk en aan ‘het Mooie’ dat de wereld is; de wereld, de natuur, de schoonheid en al, al het mooie bij elkaar.
Dan denk ik niet aan al de ellende, maar aan het mooie dat nog overblijft. Hierin ligt voor een groot deel het verschil tussen moeder en mij. Haar raad voor zwaarmoedigheid is: ‘Denk aan al de ellende in de wereld en wees blij, dat jij die niet beleeft!’ Mijn raad is: ‘Ga naar buiten, naar de velden, de natuur en de zon, ga naar buiten en probeer het geluk in jezelf te hervinden en in God. Denk aan al het mooie dat er in en om jezelf nog overblijft en wees gelukkig!’
Volgens mij kan moeders zin niet opgaan, want wat moet je doen, als je zelf de ellende beleeft? Dan ben je verloren. Daarentegen vind ik, dat er nog altijd iets moois overblijft, aan de natuur, de zonneschijn, de vrijheid, aan jezelf, daar heb je wat aan. Kijk daarnaar, dan vind je jezelf weer en God, dan word je evenwichtig.
En wie gelukkig is, zal ook anderen gelukkig maken, wie moed en vertrouwen heeft, zal nooit in de ellende ondergaan!
Je Anne.
Zondag, 12 Maart 1944
Lieve Kitty,
De laatste tijd heb ik geen zitvlees meer; ik loop van boven naar beneden en weer terug. Ik vind het fijn met Peter te praten, maar ben aldoor bang, dat ik hem lastig val. Hij heeft me het een en ander over vroeger, zijn ouders en zichzelf verteld. Ik vind het veel te weinig en vraag me af, hoe ik er toe kom méér te verlangen. Hij vond me vroeger onuitstaanbaar; het ging vice versa, nu ben ik van mening veranderd, moet hij dan ook veranderd zijn?
Ik denk van wel, toch sluit dat nog niet in, dat we dikke vrienden moeten worden, hoewel ik van mijn kant daardoor het hele onderduiken lichter zou kunnen dragen. Maar laat ik me niet overstuur maken; ik houd me genoeg met hem bezig en hoef jou niet samen met mij verdrietig te maken, omdat ik me zo lamlendig voel.
Zaterdagmiddag was ik, na een rijtje droevige berichten van buiten, zo doorgedraaid, dat ik op mijn divan ging liggen om te slapen. Ik wou niets dan slapen om niet te moeten nadenken. Ik sliep tot vier uur, moest dan naar binnen. Het viel me heel erg moeilijk om moeder op al haar vragen te antwoorden en voor vader een smoesje te bedenken, dat mijn slapen verklaarde. Ik wendde hoofdpijn voor, wat niet gelogen was, daar ik ook hoofdpijn had … van binnen!
Gewone mensen, gewone meisjes, bakvissen zoals ik, zullen me wel getikt vinden in mijn zelfbeklag. Maar ja, dat is het juist, ik zeg jou alles wat op mijn hart ligt en ben de verdere dag zo brutaal, vrolijk en zelfbewust als maar mogelijk is, om alle vragen te vermijden en me niet inwendig aan mezelf te ergeren.
Margot is erg lief en zou graag mijn vertrouwde zijn, ik kan haar toch niet alles zeggen. Zij is lief en goed en mooi, maar ze mist de nonchalance om over diepere dingen te spreken; ze neemt me ernstig, veel te ernstig op en denkt lang over haar gekke zusje na, kijkt me bij alles wat ik zeg onderzoekend aan en denkt bij alles: ‘Is het nu komedie of meent ze het werkelijk?’ Dat komt, omdat we aldoor samen zijn en ik mijn vertrouwde niet aldoor om me heen zou kunnen hebben.
Wanneer kom ik weer uit die warboel van gedachten, wanneer zal er weer rust en vrede in me zijn?
Je Anne.
Dinsdag, 14 Maart 1944
Lieve Kitty,
Het is misschien vermakelijk voor jou – voor mij allerminst – om te horen wat we vandaag zullen eten. Op het ogenblik zit ik, daar de werkster beneden is, aan de zeildoektafel bij de Van Daans, heb een zakdoek in mijn mond en tegen mijn neus geduwd, die doordrenkt is van welriekend vóórduiks parfum. Je zult er op die manier niet veel van snappen, dus weer:
‘Bij het begin beginnen’.
Daar onze bonnenleveranciers opgepakt zijn, hebben wij, behalve onze vijf levensmiddelenkaarten geen extra bonnen en geen vet. Daar zowel Miep als Koophuis ziek zijn, kan Elli geen boodschappen doen en daar de hele stemming mistroostig is, is het eten dat ook. Vanaf morgen hebben we geen brokje vet, boter of margarine meer. We ontbijten niet meer met gebakken aardappelen (broodbesparing), maar met pap en daar mevrouw denkt dat we verhongeren, hebben we clandestien volle melk gekocht. Ons middageten van vandaag is boerenkoolstamppot uit het vat. Vandaar de voorzorgsmaatregel met de zakdoek. Ongelooflijk zoals boerenkool stinken kan, als die een jaar oud is. Het ruikt hier in de kamer naar een mengsel van bedorven pruimen, scherp conserveermiddel en rotte eieren. Bah, ik word al misselijk bij het idee alleen, dat ik die rommel eten moet.
Hierbij komt nog, dat onze aardappels zulke vreemdsoortige ziektes opgelopen hebben, dat van twee emmers pommes de terre er één in de kachel belandt. We vermaken ons er mee precies de verschillende ziektes uit te zoeken en zijn tot de conclusie gekomen, dat kanker, pokken en mazelen elkaar afwisselen. O neen, het is geen pretje om in het vierde oorlogsjaar ondergedoken te zijn. Was al die rotzooi maar afgelopen!
Eerlijk gezegd zou al het eten me niet zoveel kunnen schelen, als het overigens maar wat plezieriger hier was. Daar zit hem de kneep: ons allemaal begint dit saaie leven kregel te maken.
Hier volgt de mening van vijf volwassen onderduikers over de tegenwoordige toestand:
Mevrouw Van Daan:
‘Het baantje van keukenprinses staat me al lang niet meer aan. Zitten en niets onderhanden hebben verveelt, dus kook ik maar weer. Toch moet ik klagen, zonder vet koken is onmogelijk, ik word misselijk van al die vieze geurtjes. Niets dan ondankbaarheid en geschreeuw is het loon voor mijn moeite; ik ben altijd het zwarte schaap, van alles krijg ik de schuld. Verder is mijn opvatting, dat de oorlog niet veel voortgang maakt, de Duitsers zullen tenslotte de overwinning nog wegdragen. Ik ben vreselijk bang, dat we verhongeren en kaffer ieder uit als ik een slecht humeur heb’.
Mijnheer Van Daan:
‘Ik moet roken, roken, roken, dan is eten, politiek, Kerli’s humeur allemaal niet zo erg. Kerli is een lieve vrouw’.
Maar als hij niets te roken krijgt, deugt niets, dan hoort men: ‘Ik word ziek, we leven te slecht, ik moet vlees hebben. Verschrikkelijk dom mens, die Kerli van me!’ Daarna volgt er beslist een hooglopende ruzie.
Mevrouw Frank:
‘Het eten is niet erg belangrijk, maar nu zou ik graag een sneetje roggebrood hebben, want ik heb vreselijke honger.
Als ik mevrouw Van Daan was, had ik achter dat eeuwigdurende roken van mijnheer al lang een stokje gestoken. Maar nu moet ik beslist een sigaret hebben, want mijn zenu wen zijn me de baas.
De Engelsen maken veel fouten, maar de oorlog gaat vooruit, ik moet praten en blij zijn dat ik niet in Polen zit’.
Mijnheer Frank:
‘Alles goed, heb niets nodig. Kalm aan, we hebben de tijd. Geef mij mijn aardappels, dan houd ik mijn mond. Gauw van mijn rantsoen nog wat voor Elli apart leggen. De politiek loopt in uitstekende banen, ik ben reuze optimistisch!’
Mijnheer Dussel:
‘Ik moet mijn pensum halen alles op zijn tijd afmaken. Politiek “oitschtekent”, dat we gepakt worden is “unmooglijk”.
Ik, ik, ik,..!’ Je Anne.
Woensdag, 15 Maart 1944
Lieve Kitty,
Pf, hè, hè, eventjes van de sombere voortaferelen bevrijd!
Ik hoor vandaag niets anders dan ‘als dit en dat gebeurt, dan zullen we daarmee moeilijkheden krijgen en als die nog ziek wordt, zitten we als alleen op de wereld, en als dan …’ En fin, de rest weet je wel, ik vermoed tenminste dat je de Achterhuizers intussen voldoende kent om hun gesprekken te kunnen raden.
De aanleiding van de ‘als, als’ is, dat mijnheer Kraler opgeroepen is om te spitten, Elli meer dan snipverkouden is en waarschijnlijk morgen thuis moet blijven, Miep van haar griep nog niet genezen is en Koophuis een maagbloeding met bewusteloosheid heeft gehad. Een ware treurlijst!
De magazijnmensen hebben morgen een dag vrij gekregen; mocht Elli thuisblijven, dan blijft de deur op slot en wij moeten muisstil zijn, opdat de buren ons niet horen. Henk komt dan de verlatenen om één uur bezoeken en speelt als het ware de rol van Artisoppasser. Hij heeft ons vanmiddag voor de eerste keer sinds lange tijd weer eens iets van de grote wereld verteld. Je had ons achten eens om hem heen moeten zien zitten, het leek sprekend op een plaatje: Als grootmoeder aan het vertellen is. – Hij kletste honderd uit voor zijn dankbaar publiek, natuurlijk over het eten en dan over Mieps dokter, waar wij hem naar vroegen. ‘Dokter, praat me niet van den dokter! Ik belde hem vanochtend op, kreeg een assistentje aan de telefoon en vroeg een recept tegen de griep. Het antwoord was, dat ik ‘s morgens tussen acht en negen een recept kon komen halen. Als je een zeer zware griep hebt, komt de dokter zelf even aan de telefoon en zegt: “Steek uw tong eens uit, zeg eens aah. Ik hoor het al, u hebt een rode keel. Ik schrijf wel een receptje voor u uit, kunt u bij de apotheek bestellen, dag mijnheer.”’ En daarmee basta. Makkelijke praktijk is dat, uitsluitend bediening door de telefoon.
Maar laat ik den dokters niets verwijten, tenslotte heeft ieder mens maar twee handen en in de tegenwoordige tijd is er een overvloed aan patiënten en een minimaal aantal dokters. Toch moesten wij allen even lachen, toen Henk dat telefoongesprek weergaf.
Ik kan me echt voorstellen hoe een dokterswachtkamer er tegenwoordig uitziet. Men kijkt niet meer neer op buspatiënten, maar op mensen die niets ergs mankeert en denkt daarbij: ‘Mens, wat heb jij hier te zoeken, achter in de rij, hoor, erge patiënten hebben voorrang’.
Je Anne.
Donderdag, 16 Maart 1944
Lieve Kitty,
Het weer is heerlijk, niet te beschrijven mooi; ik ga straks gauw naar de zolder. Nu weet ik wel, waarom ik zoveel onrustiger ben dan Peter. Hij heeft een eigen kamer waar hij in werkt, droomt, denkt en slaapt. Ik word van de eene hoek naar de andere geduwd. Alleen in mijn gedeelde kamer ben ik haast nooit en toch verlang ik daarnaar zo erg. Dat is dan ook de reden, dat ik zo vaak naar de zolder vlucht. Daar en bij jou kan ik even, heel even mezelf zijn. Toch wil ik over mijn verlangen niet zeuren, integendeel, ik wil moedig zijn. De anderen kunnen gelukkig niets van mijn innerlijke gevoelens merken, behalve dat ik met de dag koeler tegenover moeder sta, vader minder liefkoos en ook tegenover Margot niets meer loslaat. Ik ben potdicht. Vóór alles moet ik mijn uiterlijke zekerheid bewaren, niemand mag weten, dat er in me nog altijd oorlog heerst. Oorlog tussen mijn verlangen en verstand. Tot nu toe heeft het laatste de overwinning behaald, maar zal niet toch het eerste het sterkste blijken? Soms vrees en vaak verlang ik van wel!
O, het is zo vreselijk moeilijk nooit wat tegenover Peter los te laten, maar ik weet dat hij het eerst moet beginnen; het is zo moeilijk, al die gesprekken en daden, die ik in mijn dromen beleefd heb, overdag weer ongedaan te moeten bevinden! Ja Kitty, Anne is een gek kind, maar ik leef ook in een gekke tijd en in nog gekkere omstandigheden.
Het fijnste van alles vind ik nog, dat ik wat ik denk en voel tenminste nog kan opschrijven, anders zou ik compleet stikken! Wat denkt Peter wel over al deze dingen? Steeds weer hoop ik dat ik op een dag met hem daarover kan spreken. Er moet toch iets zijn, dat hij van me geraden heeft, want van de uiterlijke Anne, die hij tot nu toe kent, kan hij toch niet houden.
Hoe kan hij, die zo van rust en vrede houdt, sympathie voor mijn lawaai en drukte voelen? Kan hij de eerste en enige op de wereld zijn, die achter mijn betonnen masker gekeken heeft? Zal hij daarachter dan ook gauw belanden? Is er niet een oud gezegde, dat liefde vaak op medelijden volgt, of dat die twee hand in hand gaan? Is dat niet ook met mij het geval? Want ik heb net zoveel medelijden met hem, als ik het vaak ook met mezelf heb!
Ik weet heus niet, heus niet hoe ik de eerste woorden moet vinden en hoe zou hij het dan kunnen, die nog veel moeilijker spreekt? Kon ik hem maar schrijven, dan wist ik tenminste dat hij weet wat ik wou zeggen, want met woorden is het zo ontzettend moeilijk!
Je Anne.
Vrijdag, 17 Maart 1944
Lieve Kitty,
Door het Achterhuis waait de wind van opluchting. Kraler is door de grote raad vrijgesproken. Elli heeft haar neus een tikje gegeven en hem streng verboden haar vandaag te hinderen. Alles weer all-right, behalve dat Margot en ik onze ouders een beetje moe worden. Je moet me niet verkeerd begrijpen, met moeder kan ik momenteel niet goed opschieten, dat weet je wel, van vader houd ik nog net zo veel en Margot van vader en moeder, maar als je zo oud bent als wij zijn, wil je toch ook een beetje voor jezelf beslissen, wil je ook zelf eens van oudershandje af.
Als ik naar boven ga, wordt er gevraagd wat ik doen wil, zout mag ik bij het eten niet hebben, om kwart over acht vraagt moeder steevast elke avond, of ik me nog niet uitkleden moet, elk boek dat ik lees moet gekeurd worden. Eerlijk gezegd is die keuring helemaal niet streng en ik mag haast alles lezen, en toch, al die op- en aanmerkingen plus al dat vragen de hele dag door vinden we beiden lastig.
Nog iets is vooral bij mij niet naar hun zin, ik wil niet meer zoentjes hier en kusjes daar geven, gefantaseerde naampjes vind ik aanstellerig, kortom, ik zou ze wel een poosje kwijt willen. Margot zei gisteravond nog: ‘Ik vind het echt vervelend, dat ze, als je even met je hand onder je hoofd twee keer zucht, al vragen of je hoofdpijn hebt of je niet goed voelt!’
Het is voor ons allebei een hele klap, dat we nu opeens zien hoe weinig van dat vertrouwelijke en harmonieuze van thuis over is. En dat komt toch voor een groot deel, omdat we zo scheef zitten. Hiermee bedoel ik, dat we als kinderen behandeld worden, wat de uiterlijke dingen betreft en we veel ouder zijn dan meisjes van onze leeftijd in het algemeen, wat innerlijke dingen betreft.
Al ben ik pas 14, ik weet toch heel goed wat ik wil, ik weet wie gelijk en ongelijk heeft, ik heb mijn mening, mijn opvatting en mijn principes en al klinkt het misschien gek voor een bakvis, ik voel me mens, veel meer dan kind, ik voel me helemaal onafhankelijk van welke andere ziel ook.
Ik weet, dat ik beter debatteren of discuteren kan dan moeder, ik weet, dat ik objectiever ben, dat ik niet zo overdrijf, netter en handiger ben en daardoor – je kunt er om lachen – voel ik me in heel veel dingen haar meerdere. Als ik van iemand houd, moet ik in de eerste plaats bewondering voor hem hebben, bewondering en respect. Alles zou goed zijn, als ik Peter maar heb, want voor hem heb ik bewondering in heel veel dingen. Hij is zo’n fijne en knappe jongen!
Je Anne.
Zondag, 19 Maart 1944
Lieve Kitty,
Gisteren was een heel belangrijke dag voor mij. Ik had besloten het nu maar met Peter uit te praten. Net voor we aan tafel gingen, fluisterde ik hem toe: ‘Doe je vanavond steno, Peter?’ ‘Neen’, was zijn antwoord. ‘Ik wou je dan later even spreken!’ Dat vond hij goed. Na de afwas ging ik fatsoenshalve eerst aan het raam bij zijn ouders staan, maar het duurde niet lang of ik ging naar Peter toe. Hij stond aan de linkerkant van het open raam, ik ging aan de rechter staan en we praatten. Het was veel makkelijker bij het open raam in het betrekkelijk donker te praten dan bij zoveel licht, en ik geloof, dat Peter dat ook vond.
We hebben elkaar zoveel verteld, zo ontzettend veel, dat ik het niet allemaal kan herhalen, maar het was fijn; de mooiste avond, die ik ooit in het Achterhuis heb gehad. In het kort zal ik je de verschillende onderwerpen toch wel zeggen. Eerst hadden we het over de ruzies, dat ik daar nu heel anders tegenover sta, dan over de verwijdering van ons tegenover onze ouders.
Ik vertelde Peter van moeder en vader, van Margot en van mijzelf.
Op een gegeven ogenblik vroeg hij: ‘Jullie zeggen elkaar zeker altijd goedennacht met een nachtzoen?’
‘Eén, een heleboel, jij niet, hé?’
‘Neen, ik heb haast nooit iemand een zoen gegeven’.
‘Ook niet voor je verjaardag?’
‘Ja, dan wel’.
We hadden het over vertrouwen, dat we alle twee onzen ouders niet geschonken hebben, dat zijn ouders wel graag zijn vertrouwen wilden hebben, maar dat hij dat niet wilde. Dat ik mijn verdriet in bed uithuil en hij op de vliering gaat vloeken. Dat Margot en ik elkaar ook pas zo kort kennen en dat we elkaar toch niet alles vertellen, omdat we altijd bij elkaar zijn. Over alles en nog wat, o hij was net zoals ik wel wist dat hij was!
Toen kwamen we over 1942 te praten, hoe anders we toen waren. We kennen elkaar nu in die personen alle twee niet meer terug. Hoe we elkaar in het begin niet konden uitstaan. Hij vond me druk en lastig en ik vond al gauw aan die hele jongen niets. Ik begreep niet, dat hij niet flirtte, maar nu ben ik blij. Hij had het er ook nog over, dat hij zich zoveel afzonderde. Ik zei, dat tussen mijn lawaai en zijn stilte niet zoveel verschil ligt. Dat ik ook van rust houd en niets voor me alleen heb, behalve mijn dagboek. Dat hij blij is, dat mijn ouders kinderen hier hebben en dat ik blij ben, dat hij hier is. Dat ik hem nu wel begrijp in zijn teruggetrokkenheid en zijn verhouding tot zijn ouders en dat ik hem zo graag zou helpen. ‘Je helpt me toch altijd’, zei hij. ‘Waarmee dan?’ vroeg ik heel verbaasd. ‘Met je vrolijkheid!’ Dat was wel het mooiste, wat hij me gezegd heeft. Het was heerlijk, hij moet van me zijn gaan houden, als kameraad en dat is voorlopig genoeg. Ik heb er geen woorden voor, zo dankbaar en blij ben ik en ik moet me wel bij je verontschuldigen, Kitty, dat mijn stijl beneden peil is vandaag.
Ik heb maar opgeschreven wat me ingevallen is. Nu heb ik het gevoel, dat Peter en ik een geheim delen. Als hij me aankijkt met die ogen, die lach en dat knipoogje, gaat er bij mij van binnen net een lichtje aan. Ik hoop dat het zo blijven mag, dat we nog vele, vele prettige uren samen mogen doorbrengen!
Je dankbare en blijde Anne.
Maandag, 20 Maart 1944
Lieve Kitty,
Vanmorgen vroeg Peter, of ik ‘s avonds eens meer kwam en zei, dat ik hem heus niet stoorde, dat er bij hem in de kamer, zo goed als er plaats voor één is, ook plaats voor twee is. Ik zei dat ik niet elke avond kon, dat ze dat beneden niet goed vonden, maar hij vond, dat ik me daar niet aan moest storen. Ik zei toen, dat ik ‘s Zaterdagavonds graag eens zou komen en vroeg hem me vooral eens te waarschuwen als de maan er was. ‘Dan gaan we naar beneden’, antwoordde hij, ‘daar de maan bekijken’.
Intussen is er een schaduw op mijn geluk gevallen. Ik dacht het wel al lang, dat ook Margot Peter meer dan aardig vond. In hoeverre ze van hem houdt weet ik niet, maar ik vind het erg naar. Elke keer, dat ik Peter nu ontmoet, moet ik haar opzettelijk pijn doen en het mooiste is, dat zij haast niets laat merken.
Ik weet wel, dat ik wanhopig van jaloezie zou zijn, maar Margot zegt alleen, dat ik geen medelijden met haar moet hebben.
‘Ik vind het zo naar, dat jij er als derde beentje bijstaat’, voegde ik er nog aan toe. ‘Dat ben ik gewend’, antwoordde zij enigszins bitter.
Dit durf ik Peter toch nog niet te vertellen, misschien later eens, we moeten eerst nog zo ontzettend veel uitpraten.
Moeder heeft me gisteravond een kleine opstopper gegeven, die ik heus wel verdiend heb. Ik mag me in mijn onverschilligheid tegenover haar niet te ver laten gaan. Dus maar weer proberen ondanks alles vriendelijk te zijn en mijn aanmerkingen achterwege te laten.
Ook Pim is niet meer zo hartelijk. Hij probeert nu me minder kinderachtig te behandelen en is nu veel te koud. Zien wat daarvan komt!
Voorlopig genoeg, ik kan niets anders dan naar Peter kijken en ben boordevol! Je Anne.
Bewijs van Margots goedheid; dit ontving ik vandaag de 20ste Maart 1944:
‘Anne, toen ik gisteren zei dat ik niet jaloers op je was, was ik maar voor 50 % eerlijk. Het geval is namelijk zo, dat ik noch op jou, noch op Peter jaloers ben. Ik vind het alleen voor mezelf een beetje jammer, dat ik nog niemand gevonden heb en voorlopig zeker niet zal vinden, met wien ik over mijn gedachten en gevoelens zou kunnen spreken. Maar daarom zou ik het jullie alle twee van harte gunnen, als jullie elkaar iets van je vertrouwen zou kunnen schenken. Je mist hier al genoeg, wat voor vele anderen zo vanzelfsprekend is.
Aan de andere kant weet ik zeker, dat ik met Peter toch nooit zover gekomen zou zijn, omdat ik het gevoel heb dat ik met dengene, met wien ik veel zou willen bespreken, op een tamelijk intieme voet zou moeten staan. Ik zou het gevoel moeten hebben dat hij mij, ook zonder dat ik veel zeg, door en door begrijpt. Maar daarom moet het iemand zijn, in wien ik geestelijk mijn meerdere voel en dat is bij Peter nooit het geval. Bij jou zou ik mij het bovenstaande wel met Peter kunnen indenken.
Je hoeft je dus helemaal geen verwijten te maken, dat ik te kort kom en dat jij iets doet wat mij toekwam; niets is minder waar. Jij en Peter zullen beiden slechts kunnen winnen in de omgang met elkaar’.
Antwoord van mij:
‘Lieve Margot,
Je briefje vond ik buitengewoon lief, maar ik ben er toch nog niet helemaal gerust op en zal dat ook niet worden.
Van vertrouwen in die mate als jij bedoelt is tussen Peter en mij voorlopig nog geen sprake, maar aan een open en donker raam zeg je elkaar meer dan in de lichte zonneschijn. Ook kun je je gevoelens beter fluisterend oververtellen dan als je ze zo moet uitbazuinen. Ik geloof dat jij voor Peter een soort zusterlijke genegenheid bent gaan voelen en hem graag wilt helpen, minstens zo graag als ik. Misschien zal je dat ook nog eens kunnen doen, hoewel dat geen vertrouwen volgens onze bedoeling is. Want ik vind, dat vertrouwen van twee kanten moet komen; ik geloof dat dat ook de reden is, dat het tussen vader en mij nooit zo ver is gekomen.
Laten wij er nu over uitscheiden en praat er ook niet meer over; als je nog iets wilt, doe het dan alsjeblieft schriftelijk, want zo kan ik veel beter zeggen wat ik bedoel dan mondeling.
Je weet niet hoe ik je bewonder en ik hoop alleen, dat ik nog eens iets van vaders en jouw goedheid krijg, want daarin zie ik tussen jullie beiden niet veel verschil meer.
Je Anne’.
Woensdag, 22 Maart 1944
Lieve Kitty,
Dit ontving ik gisteravond van Margot:
‘Beste Anne,
Na je briefje van gisteren heb ik het onaangename gevoel, dat je gewetenswroeging voelt als je bij Peter gaat werken of praten; daar is heus geen reden toe. In mijn binnenste heeft iemand recht op wederzijds vertrouwen en ik zou Peter nog niet in zijn plaats kunnen dulden.
Het is echter zo, net als jij schreef, dat ik het gevoel heb, dat Peter een soort broer is, maar … een jongere broer en dat onze gevoelens voelhorens naar elkaar uitsteken om elkaar misschien later, misschien ook nooit, in een genegenheid als van broer en zuster te raken; zover is het echter nog lang niet.
Je hoeft dus heus geen medelijden met mij te hebben. Geniet maar zoveel je kunt van het gezelschap, dat je nu hebt gevonden’.
Het wordt hier intussen steeds mooier. Ik geloof, Kitty, dat we hier in het Achterhuis misschien nog een echte, grote liefde krijgen. Ik denk heus niet over trouwen met hem, hoor, ik weet niet hoe hij, als hij volwassen is, eens zal worden. Ik weet ook niet of we eens zoveel van elkaar zullen houden, dat we graag zouden trouwen. Dat Peter ook van mij houdt, daarvan ben ik intussen zeker; op welke manier hij van me houdt, weet ik niet.
Of hij alleen een goede kameraad wenst, of dat ik hem als meisje aantrek, of wel als zuster, ik kom er niet goed achter.
Toen hij zei, dat ik hem in de ruzies tussen zijn ouders altijd help, was ik reuze blij en al een stap op weg om aan zijn vriendschap te geloven. Gisteren nu vroeg ik hem wat hij zou doen als er een dozijn van die Anne’s hier waren en altijd bij hem zouden komen. Zijn antwoord was: ‘Als ze allemaal waren zoals jij, zou dat heus niet zo erg zijn!’ Hij is voor mij reuze gastvrij en ik geloof wel, dat hij me werkelijk graag ziet komen. Frans leert hij intussen erg ijverig, zelfs tot ‘s avonds kwart over tienen in bed. O, als ik nog aan Zaterdagavond denk, aan onze woorden, onze stemming, dan ben ik voor de eerste keer over mezelf tevreden; ik bedoel dan, dat ik nu hetzelfde zeggen zou en niet alles anders, wat anders meestal het geval is.
Hij is zo mooi, zowel als hij lacht als wanneer hij zo stil voor zich uitkijkt, hij is zo lief en goed. Volgens mij is hij het meest door mij overrompeld, toen hij merkte, dat ik helemaal niet de oppervlakkige Anne van de wereld ben, maar net zo’n dromerig exemplaar met net zoveel moeilijkheden als hijzelf.
Je Anne.
Antwoord:
‘Lieve Margot,
Het beste vind ik, dat we nu maar afwachten wat er van komt. Het kan niet meer zo heel lang duren, dat de beslissing tussen Peter en mij valt, òf weer gewoon òf anders. Hoe dat moet gaan weet ik niet, ik denk in deze nog maar niet verder dan mijn neus lang is. Maar één ding doe ik zeker, als Peter en ik vriendschap sluiten, dan vertel ik hem ook, dat jij ook veel van hem houdt en klaar voor hem zoudt staan, als dat nodig was. Dit laatste zul je zeker niet willen, maar dat kan me nu niets schelen; wat Peter over jou denkt weet ik niet, maar dat zal ik hem dan ook wel vragen.
Slecht is het zeker niet, integendeel! Kom gerust op zolder of waar we ook zijn, je stoort ons werkelijk niet, daar we, geloof ik, alle twee stilzwijgend afgesproken hebben, dat als we praten, we het ‘s avonds in het donker doen.
Houd moed! Ik doe het ook, hoewel het niet altijd makkelijk is; jouw tijd komt misschien gauwer dan je denkt.
Je Anne’.
Donderdag, 23 Maart 1944
Lieve Kitty,
Hier rolt alles weer een beetje. Onze bonnenmannen zijn uit de gevangenis ontslagen, gelukkig!
Miep is sinds gisteren weer hier, Elli is beter, hoewel de hoest aanhoudt, Koophuis zal nog lang thuis moeten blijven.
Gisteren is hier een vliegtuig neergestort, de inzittenden sprongen bijtijds met parachutes naar beneden. Het toestel kwam neer op een school waar geen kinderen in waren. Een kleine brand en een paar doden zijn uit het geval voortgekomen. De Duitsers hebben verschrikkelijk op de dalende vliegers geschoten. De toekijkende Amsterdammers barstten zowat van woede over zo’n laffe daad. Wij, dat betekent de dames, schrokken ons een mik, ik vind schieten belabberd.
Ik ga tegenwoordig ‘s avonds vaak naar boven en hap in Peters kamer de frisse avondlucht in. Ik vind het gezellig boven op een stoel naast hem te zitten en naar buiten te kijken.
Van Daan en Dussel doen erg flauw, als ik in zijn kamer verdwijn. ‘Anne’s zweite Heimat’ heet het dan, of ‘past het voor jonge heren ‘s avonds nog laat in het donker jonge meisjes op visite te hebben?’ Peter heeft een verbazende tegenwoordigheid van geest bij dergelijke zogenaamd geestige opmerkingen.
Mijn moeder is trouwens ook niet weinig nieuwsgierig en zou heel graag naar de onderwerpen van onze gesprekken vragen, als ze niet in stilte bang was voor een afwijzend antwoord. Peter zegt, dat de volwassenen niets dan afgunst voelen, omdat wij jong zijn en ons van hun hatelijkheden niet veel aantrekken. Soms haalt hij me van beneden af, maar hij krijgt ondanks alle voorzorgsmaatregelen een vuurrod gezicht en kan haast niet uit zijn woorden komen. Ik ben toch maar blij, dat ik nooit rood word, het lijkt me beslist een hoogst onaangename gewaarwording.
Vader zegt altijd dat ik een nuf ben, dat is niet waar, ik ben alleen maar ijdel! Ik heb nog niet van veel mensen gehoord, dat ze me knap van uiterlijk vinden. Behalve dan van een jongen op school, die zei dat ik er zo leuk uitzag als ik lachte. Gisteren nu kreeg ik een oprecht compliment van Peter en ik zal voor de aardigheid ons gesprek zo ongeveer weergeven:
Peter zei zo vaak: ‘Lach eens!’ Dat viel me op en ik vroeg: ‘Waarom moet ik toch altijd lachen?’
‘Omdat dat leuk is; je krijgt dan kuiltjes in je wangen, hoe komt dat eigenlijk?’ ‘Daar ben ik mee geboren. Dat zit ook in mijn kin. Dat is het enige schoonheidsding dat ik bezit’.
‘Welneen, dat is niet waar’.
‘Jawel, ik weet wel dat ik geen mooi meisje ben, dat ben ik nooit geweest en zal het ook wel nooit worden’.
‘Dat vind ik helemaal niet, ik vind je knap’.
‘Dat is niet waar’.
‘Als ik dat zeg, dan kun je dat van mij aannemen!’
Ik zei toen natuurlijk hetzelfde van hem.
Ik moet van allen heel wat over de plotselinge vriendschap horen. We trekken ons van al die ouderkletsjes niet veel aan, hun opmerkingen zijn zo flauw. Zouden de diverse ouders hun jeugd vergeten zijn? Het schijnt van wel, ze nemen ons tenminste altijd ernstig op als we een grapje maken en lachen om ons als we ernstig zijn.
Je Anne.
Maandag, 27 Maart 1944
Lieve Kitty,
Een heel groot hoofdstuk in onze onderduikgeschiedenis op papier moet eigenlijk de politiek innemen, maar daar dit onderwerp mij persoonlijk niet zo erg bezighoudt, heb ik het veel te veel links laten liggen. Daarom zal ik vandaag eens een hele brief aan de politiek wijden.
Dat er zeer veel verschillende opvattingen omtrent dit vraagstuk bestaan is vanzelfsprekend, dat er in benarde oorlogstijden ook veel over gesproken wordt is nog logischer, maar … dat er zoveel ruzie om gemaakt wordt is eenvoudig dom.
Laat ze wedden, lachen, schelden, mopperen, laat ze alles doen, als ze maar in hun eigen vet smoren, maar laat ze geen ruzie maken, want dat heeft meestal minder goede gevolgen.
De mensen die van buiten komen, brengen zeer veel onwaar nieuws mee; onze radio heeft echter tot nu toe nooit gelogen. Henk, Miep, Koophuis, Elli en Kraler vertonen allen in hun politieke stemmingen ups en downs, Henk nog het minst van hen.
Hier in het Achterhuis is de stemming wat de politiek aangaat wel altijd dezelfde. Bij de talloze debatten over invasie, luchtbombardementen, speeches enzovoort enzovoort hoort men ook talloze uitroepen als ‘onmogelijk’, ‘Um Gottes Willen, als ze nu pas beginnen willen, wat moet dat dan wel worden!’ ‘Het gaat uitstekend, prima, best!’ Optimisten en pessimisten, vooral de realisten niet te vergeten, geven met onvermoeide energie hun mening ten beste en zoals dat met alles gaat, denkt ieder dat hij alleen gelijk heeft. Een zekere dame ergert zich aan het weergaloze vertrouwen dat haar heer gemaal in de Engelsen stelt, een zekere heer valt zijn dame aan wegens haar plagende en geringschattende opmerkingen aangaande zijn geliefde natie.
Het gaat hen nooit vervelen. Ik heb iets uitgevonden en de uitwerking daarvan is denderend; het is net of je iemand met een speld prikt en hem daardoor op laat springen. Precies zo werkt mijn middel: begin over de politiek; één vraag, één woord, één zin en dadelijk zit de hele familie er midden in!
Alsof nu de Duitse Weermachtberichten en de Engelse B.B.C. nog niet genoeg waren, is er sinds een tijdje een ‘Luftlagemeldung’ ingeschakeld. Magnifiek in één woord, maar aan de andere kant ook vaak teleurstellend. De Engelsen maken van hun luchtwapen een continubedrijf – alleen te vergelijken met de Duitse leugens, die dito dito zijn -. Dus, de radio staat al vroeg ‘s ochtends aan en wordt elk uur gehoord, tot ‘s avonds negen, tien of vaak ook elf uur.
Dit is het schoonste bewijs, dat de volwassenen weliswaar geduld, maar moeilijk te bereiken hersenen hebben – behoudens uitzonderingen natuurlijk, ik wil niemand beledigen -. Wij zouden na één, hoogstens twee uitzendingen voor de hele dag genoeg hebben! Maar die oude ganzen, enfin, ik zei immers al!
Arbeiter-Programm, Oranje, Frank Philips of Hare Majesteit Wilhelmina, alles krijgt een beurt en een even gewillig oor. En zijn ze niet aan het eten of aan het slapen, dan zitten ze aan de radio en praten over eten, slapen en politiek.
Oef, het wordt vervelend en een hele toer om er geen saaie bes bij te worden. Bij de ouelui kan dat laatste zo’n kwaad niet meer!
Om een lichtend voorbeeld te geven is een rede van den bij ons allen zeer geliefden Winston Churchill ideaal.
Zondagavond, negen uur. De thee onder de muts op tafel, de gasten komen binnen. Dussel naast de radio links, mijnheer er voor, Peter er naast. Moeder naast mijnheer, mevrouw achteraan en Pim aan tafel, Margot en ik ernaast. Ik merk, dat ik niet erg duidelijk schrijf hoe ze zitten. De heren paffen, Peters ogen vallen van het inspannende luisteren toe, mama in lang donker négligé en mevrouw aan het bibberen wegens de vliegers die zich van de rede niets aantrekken en lustig naar Essen vliegen, vader thee slurpend, Margot en ik zusterlijk vereend door de slapende Mouschi die beslag op twee verschillende knieën heeft gelegd. Margot heeft krulpennen in het haar; ik ben gekleed in een veel te klein, te nauw en te kort nachtkostuum.
Het lijkt intiem gezellig, vredig, het is voor deze keer ook zo; toch wacht ik met schrik de gevolgen van de rede af. Ze kunnen het slot immers haast niet afwachten, trappelen van ongeduld om er over te kunnen discuteren. Kst, kst, kst, zo prikkelen ze elkaar, totdat uit de discussie ruzie en onenigheid ontstaat.
Je Anne.
Dinsdag, 28 Maart 1944
Liefste Kitty,
Ik zou over de politiek nog veel meer kunnen schrijven, maar ik heb vandaag eerst weer een heleboel andere dingen te berichten. Ten eerste heeft moeder me eigenlijk verboden zo vaak naar boven te gaan, daar volgens haar mevrouw Van Daan jaloers is. Ten tweede heeft Peter Margot mee uitgenodigd om naar boven te komen: of het beleefdheid is of menens weet ik niet. Ten derde ben ik aan vader gaan vragen, of die vond, dat ik me aan die jaloersheid veel moest storen en die vond van niet. Wat nu? Moeder is kwaad, misschien ook jaloers. Vader gunt Peter en mij best die uurtjes en vindt het fijn dat wij het zo goed met elkaar kunnen vinden. Margot houdt ook van Peter, maar voelt, dat je niet met zijn drieën kunt bepraten wat je wel met zijn tweeën kunt.
Moeder denkt dat Peter verliefd op mij is, eerlijk gezegd wou ik maar dat het waar was, dan zijn we quitte en kunnen elkaar veel makkelijker bereiken. Ze zegt verder, dat hij mij zoveel aankijkt. Nu is het wel waar, dat we elkaar meer dan eens in de kamer beknipogen en dat hij naar mijn wangenkuiltjes kijkt, daar kan ik toch niets aan doen! Is het wel?
Ik zit in een heel moeilijke positie. Moeder is tegen me en ik tegen haar, vader sluit voor de stille strijd tussen moeder en mij zijn ogen. Moeder is verdrietig, daar zij toch veel van mij houdt, ik ben helemaal niet verdrietig, daar ik voel, dat zij me niet begrijpt. En Peter … Peter wil ik niet opgeven, hij is zo lief, ik bewonder hem zo, het zal zo mooi tussen ons kunnen worden, waarom steken die ‘ouwen’ dan hun neuzen er weer in? Gelukkig ben ik gewend mijn innerlijk te verbergen en het lukt me dan ook uitstekend niet te laten zien hoe dol ik op hem ben. Zal hij ooit wat zeggen? Zal ik ooit zijn wang voelen, zoals ik Petels wang in mijn droom gevoeld heb? O Peter en Petel, jullie zijn hetzelfde! Zij begrijpen ons niet, zouden nooit snappen dat wij al tevreden zijn, als we maar bij elkaar zitten en niet praten. Zij begrijpen niet wat ons zo naar elkaar toedrijft. O, wanneer zouden al die moeilijkheden overwonnen zijn en toch is het goed ze te overwinnen, want dan is het einde des te mooier. Als hij zo met zijn hoofd op zijn armen met zijn ogen dicht ligt, dan is hij nog een kind, als hij met Mouschi speelt, dan is hij liefdevol, als hij aardappels of andere zware dingen draagt, dan is hij krachtig, als hij gaat kijken bij het schieten of in het donker naar de dieven, dan is hij moedig en als hij zo onbeholpen en onhandig doet, dan is hij juist lief.
Ik vind het veel prettiger als hij mij wat uitlegt dan als ik hem wat moet leren: ik zou zo graag hebben dat hij in bijna alles een overwicht over mij had.
Wat kunnen mij die vele moeders schelen! O, als hij maar wou spreken. Je Anne.
Woensdag, 29 Maart 1944
Lieve Kitty,
Gisteravond sprak minister Bolkestein voor de Oranjezender er over, dat er na de oorlog een inzameling van dagboeken en brieven van deze oorlog zou worden gehouden. Natuurlijk stormden ze allemaal direct op mijn dagboek af. Stel je eens voor hoe interessant het zou zijn, als ik een roman van het Achterhuis zou uitgeven. Aan de titel alleen zouden de mensen denken, dat het een detectiveroman was.
Maar nu in ernst. Het moet ongeveer tien jaar na de oorlog al grappig aandoen, als wij vertellen hoe we als Joden hier geleefd, gegeten en gesproken hebben. Al vertel ik je veel van ons, toch weet je nog maar een heel klein beetje van ons leven af.
Hoeveel angst de dames hebben als ze bombarderen, bijvoorbeeld Zondag, toen 350 Engelse machines een half millioen kilo bommen op IJmuiden gegooid hebben, hoe dan de huizen trillen als een grassprietje in de wind, hoeveel epidemieën hier heersen. Van al deze dingen weet jij niets af en ik zou de hele dag aan het schrijven moeten blijven als ik alles in de finesses zou moeten navertellen. De mensen staan in de rij voor groenten en alle mogelijke andere dingen, de dokters kunnen niet bij de zieken komen, omdat om de haverklap hun voertuig wordt gestolen, inbraken en diefstallen zijn er plenty, zo zelfs dat je je gaat afvragen wat de Nederlanders bezielt dat ze opeens zo stelerig geworden zijn. Kleine kinderen van acht en elf jaar slaan de ruiten van woningen in en stelen wat los en vast zit. Niemand durft voor vijf minuten zijn huis te verlaten, want als je weg bent is je boel ook weg. Iedere dag staan advertenties in de krant met beloningen voor het terugbezorgen van gestolen schrijfmachines, perzische kleden, electrische klokken, stoffen enz. enz. Electrische straatklokken worden gedemonteerd, de telefoons in de cellen tot op de laatste draad uit elkaar gehaald. De stemming onder de bevolking kan niet goed zijn: iedereen heeft honger, met het weekrantsoen kan je nog geen twee dagen uitkomen, behalve met koffiesurrogaat. De invasie laat lang op zich wachten, de mannen moeten naar Duitsland. De kinderen worden ziek of zijn ondervoed, iedereen heeft slechte kleren en slechte schoenen.
Een zool kost clandestien ƒ 7.50; daarbij nemen de meeste schoenmakers geen klanten aan of je moet vier maanden op de schoenen wachten, die dikwijls intussen verdwenen zijn.
Eén ding is hierbij goed, namelijk dat de sabotage tegen de overheid steeds erger wordt, naarmate het voedsel slechter wordt en de maatregelen tegen het volk strenger worden. De distributiedienst, de politie, de ambtenaren, alles doet òf mee om de medeburgers te helpen òf om hen te verklikken en daardoor in de gevangenis te laten zetten. Gelukkig staat maar een klein percentage van de Nederlandse burgers aan de verkeerde kant.
Je Anne.
Vrijdag, 31 Maart 1944
Lieve Kitty,
Stel je voor, het is nog tamelijk koud, maar de meeste mensen zitten al ongeveer een maand lang zonder kolen, plezierig hè! De stemming in het algemeen is weer optimistisch voor het Russische front, want dat is geweldig! Ik schrijf wel niet veel over de politiek, maar waar ze nu staan moet ik je toch even mededelen, ze staan vlak voor het Generaal-Gouvernement en bij Roemenië aan de Proeth. Vlak bij Odessa staan ze. Hier wachten ze elke avond op een extra communiqué van Stalin.
In Moskou schieten ze zoveel saluutschoten af, dat de stad elke dag wel dreunen moet; of ze het nu leuk vinden om te doen of de oorlog weer in de buurt is, of dat ze geen andere manier weten om hun vreugde te uiten, ik weet het niet!
Hongarije is door Duitse troepen bezet, daar zijn nog een millioen Joden, die zullen er nu ook wel aangaan.
Het geklets over Peter en mij is een beetje bedaard. Wij zijn erge goede vrienden, veel bij elkaar en praten over alle mogelijke onderwerpen. Het is zo fijn, dat ik me nooit moet inhouden zoals bij andere jongens het geval zou zijn, als we op précair gebied komen.
Mijn leven hier is beter geworden, veel beter. God heeft mij niet alleen gelaten en zal me niet alleen laten.
Je Anne.
Zaterdag, 1 April 1944
Lieve Kitty,
En toch is alles nog zo moeilijk, je weet zeker wel wat ik bedoel, hé? Ik verlang zo ontzettend naar een kus, de kus die zo lang uitblijft. Zou hij mij aldoor nog als een kameraad beschouwen? Ben ik dan niet méér?
Jij weet en ik weet, dat ik sterk ben, dat ik de meeste lasten wel alleen kan dragen. Ik ben het nooit gewend geweest mijn lasten met iemand te delen, aan mijn moeder heb ik me nooit vastgeklemd, maar nu zou ik zo graag eens mijn hoofd tegen zijn schouder leggen en alleen maar rustig zijn.
Ik kan niet, kan nooit de droom van Peters wang vergeten, toen alles, alles zo goed was! Zou hij niet ook daarnaar verlangen? Zou hij alleen maar te verlegen zijn om zijn liefde te bekennen? Waarom wil hij mij zo vaak bij zich hebben? O, waarom spreekt hij niet?
Laat me ophouden, laat me rustig zijn, ik zal me wel sterk houden en met wat geduld zal dat andere ook wel komen, maar … en dat is het erge, het ziet er zo erg naar uit of ik hem naloop, altijd moet ik naar boven, niet hij gaat naar mij.
Maar dat ligt aan de kamers en hij begrijpt dat bezwaar wel. O ja, hij zal wel meer begrijpen.
Je Anne.
Maandag, 3 April 1944
Lieve Kitty,
Geheel tegen mijn gewoonte in zal ik je toch maar eens uitvoerig over het eten schrijven, want het is niet alleen in het Achterhuis, maar ook in heel Nederland, in heel Europa en nog verder een zeer voorname en moeilijke factor geworden.
We hebben in de 21 maanden, die we nu hier zijn al heel wat ‘eet-periodes’ meegemaakt, wat dat betekent zal je direct horen. Onder ‘eet-periodes’ versta ik periodes waarin men niets anders te eten krijgt dan een bepaald gerecht of een bepaalde groente. Een tijdlang hadden we niets anders te eten dan elke dag andijvie met zand, zonder zand, stamppot, los en in de vuurvaste schotel, toen was het spinazie, daarna volgden koolrabie, schorseneren, komkommers, tomaten, zuurkool enzovoort enzovoort.
Het is heus niet leuk om elke middag en elke avond bijvoorbeeld zuurkool te eten, maar je doet veel als je honger hebt. Nu hebben we echter de mooiste periode, want we krijgen helemaal geen verse groente. Ons weekmenu van ‘s middags bestaat uit: bruine bonen, erwtensoep, aardappels met meelballen, aardappel-chalet, bij de gratie Gods nog eens raapstelen of rotte wortelen en dan maar weer bruine bonen. Aardappels eten we voor elke maaltijd, te beginnen bij het ontbijt wegens gebrek aan brood. Voor soep nemen we bruine of witte bonen, aardappels, julienne uit pakjes, koninginne uit pakjes, bruine bonen uit pakjes. In alles zit bruine bonen, niet het minst in het brood.
‘s Avonds eten we altijd aardappels met kunst-jus en, dat hebben we gelukkig nog, rode-bieten-sla. Over de meelballen moet ik nog spreken, die maken we van regeringsbloem met water en gist. Ze zijn zo plakkerig en taai, dat het is of er stenen in je maag liggen, maar afijn!
Onze grote attractie is een plakje leverworst elke week en de jam op droog brood. Maar we leven nog en vaak vinden we onze schamele maaltijd zelfs nog lekker.
Je Anne.
Dinsdag, 4 April 1944
Lieve Kitty,
Een hele tijd wist ik helemaal niet meer, waarvoor ik nu werk; het einde van de oorlog is zo ontzettend ver, zo onwerkelijk, sprookjesachtig. Als de oorlog in September nog niet afgelopen is, ga ik niet meer naar school. Want twee jaar wil ik niet achter komen. De dagen bestonden uit Peter, niets dan Peter, dromen en gedachten, totdat ik Zaterdag zo ontzettend lamlendig werd, neen vreselijk. Ik zat maar bij Peter mijn tranen te bedwingen, lachte dan met Van Daan bij de citroen-punch, was opgewekt en opgewonden, maar nauwelijks alleen wist ik, dat ik nu uithuilen moest. Zo in mijn nachtjapon liet ik me op de grond glijden en bad eerst heel intens mijn lang gebed, toen huilde ik met het hoofd op de armen, knieën opgetrokken, op de kale vloer, helemaal samengevouwen. Bij een harde snik kwam ik weer in de kamer terug en bedwong mijn tranen, daar ze binnen niets mochten horen. Toen begon ik mezelf moed in te spreken, ik zei niets anders dan: ‘Ik moet, ik moet, ik moet …’ Helemaal stijf van de ongewone houding viel ik tegen de bedkant aan en vocht toen verder, totdat ik kort vóór half elf weer in bed stapte. Het was over!
En nu is het helemaal over. Ik moet werken om niet dom te blijven, om vooruit te komen, om journaliste te worden, want dat wil ik! Ik weet dat ik kan schrijven, een paar verhaaltjes zijn goed, mijn Achterhuisbeschrijvingen humoristisch, veel uit mijn dagboek spreekt, maar … of ik werkelijk talent heb, dat staat nog te bezien.
Eva’s droom was mijn beste sprookje en het gekke daarbij is, dat ik heus niet weet, waar het vandaan komt. Veel uit Cady’s leven is ook goed, maar het geheel is niets. Ik zelf ben mijn scherpste en beste beoordelaar hier. Ik weet zelf wat goed en niet goed geschreven is. Niemand die niet schrijft weet hoe fijn schrijven is; vroeger betreurde ik het altijd, dat ik in het geheel niet tekenen kon, maar nu ben ik overgelukkig dat ik tenminste schrijven kan. En als ik geen talent heb om voor kranten of boeken te schrijven, wel, dan kan ik nog altijd voor mezelf schrijven.
Ik wil verder komen, ik kan me niet voorstellen, dat ik zou moeten leven zoals moeder, mevrouw Van Daan en al die vrouwen, die hun werk doen en die later vergelen zijn. Ik moet iets hebben naast man en kinderen, waar ik me aan wijden kan!
Ik wil nog voortleven ook na mijn dood! En daarom ben ik God zo dankbaar, dat hij me bij mijn geboorte al een mogelijkheid heeft meegegeven om me te ontwikkelen en om te schrijven, dus om uit te drukken alles wat in me is.
Met schrijven word ik alles kwijt, mijn verdriet verdwijnt, mijn moed herleeft. Maar, en dat is de grote vraag, zal ik ooit nog iets groots kunnen schrijven, zal ik ooit eens journaliste en schrijfster worden?
Ik hoop het, o ik hoop het zo, want in schrijven kan ik alles vastleggen, mijn gedachten, mijn idealen en mijn fantasieën.
Aan Cady’s leven heb ik lang niet meer gewerkt, in mijn gedachten weet ik precies hoe het verder zal gaan, maar het vlot niet goed. Misschien komt het nooit af, komt het in de prullemand of kachel terecht … Dat is een naar idee, maar daarna denk ik weer, ‘met 14 jaar en zo weinig ervaring kan je ook nog geen philosofie schrijven’.
Dus maar weer verder, met nieuwe moed, het zal wel lukken, want schrijven wil ik!
Je Anne.
Donderdag, 6 April 1944
Lieve Kitty,
Je hebt me gevraagd, wat mijn hobby’s en interessen zijn en daarop wil ik je antwoorden. Ik waarschuw je echter, schrik niet, het zijn er een heleboel.
In de eerste plaats: schrijven, maar dat telt eigenlijk niet als hobby.
No twee: stambomen. Van de Franse, Duitse, Spaanse, Engelse, Oostenrijkse,
Russische, Noorse en Nederlandse vorstenfamilies ben ik in alle kranten, boeken en papieren naar stambomen aan het zoeken. Met velen ben ik al erg ver gevorderd, temeer daar ik al lang uit al de biografieën of geschiedenisboeken die ik lees, aantekeningen maak. Vele stukken geschiedenis schrijf ik zelfs over.
Mijn derde hobby is dan ook geschiedenis, waartoe vader voor mij al veel boeken gekocht heeft. Ik kan de dag haast niet afwachten, dat ik in de Openbare Bibliotheek alles kan napluizen.
Nummer vier is mythologie van Griekenland en Rome. Ook hierover heb ik verscheidene boeken.
Verdere liefhebberijen zijn filmsterren en familiefoto’s. Dol op lezen en op boeken. Voel veel voor kunstgeschie-denis; vooral schrijvers, dichters en schilders. Musici komt misschien later nog. Bepaald antipathie heb ik tegen algebra, meetkunde en rekenen.
Alle overige schoolvakken doe ik met plezier, maar geschiedenis bovenal!
Je Anne.
Dinsdag, 11 April 1944
Lieve Kitty,
Mijn hoofd klopt, ik weet heus niet waarmee te beginnen.
Vrijdag (Goede Vrijdag) speelden we ‘s middags beursspel, Zaterdagmiddag eveneens. Deze dagen verliepen alle heel gauw en gewoon. Zondagmiddag kwam Peter op mijn uitnodiging om half vijf bij me, om kwart over vijf gingen we naar de voorzolder, waar we tot zes uur bleven. Van zes uur tot kwart over zeven werd er aan de radio een mooi Mozart-concert gegeven, vooral van de Kleine Nachtmusik heb ik erg genoten. Ik kan in de kamer haast niet luisteren, omdat bij mooie muziek alles in me in beweging komt.
Zondagavond gingen Peter en ik samen om acht uur naar de voorzolder en om zacht te zitten namen we enige divankussens, die in onze kamer te vinden waren, mee. We namen op één kist plaats. Kist zowel als kussens waren erg smal, we zaten helemaal tegen elkaar aan en leunden alle twee tegen andere kisten. Mouschi hield ons nog gezelschap, dus we waren niet onbespied.
Plotseling, om kwart voor negen, floot mijnheer Van Daan en vroeg of we een kussen van mijnheer Dussel hadden. Alle twee sprongen we op en gingen met kussen, kat en Van Daan naar beneden.
Van dit kussen is nog een hele misère gekomen, want Dussel was kwaad, dat een van zijn kussens er bij was, dat hij als ‘Nachtkussen’ gebruikte. Hij was bang dat er vlooien in zaten en bracht voor dat éne kussen alles in rep en roer.
Peter en ik stopten toen als wraak twee harde borstels in zijn bed. We hebben om dit intermezzo wel gelachen.
Onze pret zou niet lang duren. Om half tien klopte Peter zachtjes aan de deur en vroeg vader of die boven even met een moeilijke Engelse zin wou helpen. ‘Dat is niet pluis’, zei ik tegen Margot, ‘het verzinsel ligt er dik bovenop’. Mijn veronderstelling klopte: in het magazijn waren ze net aan het inbreken. In een minimum van tijd waren vader, Van Daan, Dussel en Peter beneden, Margot, moeder, mevrouw en ik wachtten af.
Vier vrouwen in angst moeten praten, zo ook wij, totdat we beneden een slag hoorden. Daarna werd alles stil, de klok sloeg kwart voor tien. Van ons aller gezicht was de kleur verdwenen; we waren nog rustig, hoewel bang. Waar zouden de heren gebleven zijn? Wat was die slag? Zouden ze misschien met de inbrekers vechten? Tien uur, stappen op de trap: vader bleek en nerveus, kwam binnen, gevolgd door mijnheer Van Daan. ‘Licht uit, zachtjes naar boven, we verwachten politie in huis!’.
Er was geen tijd voor angst, de lichten gingen uit, ik pakte nog gauw een jasje en we zaten boven. ‘Wat is er gebeurd, vertel toch gauw!’ Er was niemand om te vertellen, de heren waren weer beneden. Pas tien over tienen kwamen ze alle vier boven, twee hielden de wacht aan Peters open raam, de deur naar de overloop was afgesloten, de draaikast dicht. Om het nachtlampje hingen we een trui, daarna vertelden ze:
Peter hoorde op de overloop twee harde klappen, liep naar beneden en zag dat aan de linkerkant van de magazijndeur een grote plank miste. Hij holde naar boven, waarschuwde het weerbare deel der familie en met zijn vieren trokken ze naar beneden. De inbrekers waren verder aan het breken, toen ze het magazijn binnenkwamen. Zonder bedenken schreeuwde Van Daan: ‘Politie!’
Haastige stappen buiten, de inbrekers waren gevlucht. Om te voorkomen, dat de politie het gat zou opmerken, werd de plank er weer voor gezet, maar door een flinke trap van buiten vloog die nog eens op de grond. De heren waren perplex over zoveel brutaliteit, Van Daan zowel als Peter voelden moordneigingen opkomen; met de bijl sloeg Van Daan hard op de grond, alles was weer stil. Opnieuw wilden ze het plankje voor het gat zetten. Storing! – Een echtpaar buiten, bescheen met het schelle schijnsel van een zaklantaarn het hele magazijn door de opening. ‘Verroest’, mompelde een van de heren en … nu veranderde hun rol van politie tot inbrekers. Alle vier slopen ze naar boven, Peter opende vlug de deuren en ramen van keuken en privé-kantoor, smeet de telefoon op de grond en ten slotte waren alle vier achter de schuilmuur beland.
Einde van het eerste deel.
Naar alle waarschijnlijkheid zou het echtpaar met de zaklantaarn de politie gewaarschuwd hebben; het was Zondagavond, de avond van de eerste Paasdag, tweede Paasdag niemand op kantoor, dus niemand kon zich verroeren vóór Dinsdagmorgen. Stel je voor, twee nachten en een dag in deze angst te zitten! We stelden ons niets voor, zaten maar in het stikdonker, omdat mevrouw ook al uit angst de lamp helemaal uitgedraaid had, de stemmen fluisterden, bij elk gekraak klonk ‘sst. sst.’.
Het werd half elf, elf uur, geen geluid, om de beurt kwamen vader en Van Daan bij ons. Toen kwart over elf, gedruis beneden. Bij ons was de ademhaling van het hele gezin hoorbaar, overigens verroerden we ons niet. Stappen in huis, privé-kantoor, keuken, dan … onze trap. Niemand ademde nu nog hoorbaar, acht harten bonkten, stappen op onze trap, dan gerammel aan de draaikast. Dit moment is onbeschrijfelijk. ‘Nu zijn we verloren!’ zei ik, en ik zag ons allen diezelfde nacht nog door de Gestapo weggevoerd. Gerammel aan de draaikast twee keer, dan viel iets, de stappen verwijderden zich, tot zover waren we gered. Een rilling voer door ons allen, van onbestemde kant hoorde ik klappertanden, niemand zei nog een woord.
Niets werd meer gehoofd in huis, maar er brandde licht op onze overloop, juist voor de kast. Zou dat zijn, omdat de kast geheimzinnig was? Had de politie misschien het licht vergeten? Kwam er nog iemand om het uit te doen? De tongen kwamen los, niemand was meer in huis, misschien wel een bewaker voor de deur.
Drie dingen deden we nu, veronderstellingen uiten, bibberen van angst en naar de W.C. moeten. De emmers waren op de zolder, alleen de blikken prullemand van Peter kon dienst doen. Van Daan maakte een begin, daarna kwam vader, moeder schaamde zich te veel. Vader bracht de bak mee naar de kamer, waar Margot, mevrouw en ik er graag gebruik van maakten, eindelijk besloot ook moeder. Steeds was er vraag naar wat papier, ik had gelukkig in mijn zak.
De bak stonk, alles fluisterde en we waren moe, het was twaalf uur. ‘Ga toch op de grond liggen en slaap’. Margot en ik kregen elk een kussen plus deken, Margot lag een stuk van de voorraadkast af, ik tussen de poten van de tafel. Op de grond stonk het niet zo erg, maar mevrouw haalde toch zachtjes wat bleekpoeder, een droogdoek diende als tweede beschermmiddel over de pot.
Gepraat, ge fluister, bangigheid, stank, windjes en aldoor iemand op de pot; slaap daar maar bij! Om half drie werd ik echter te moe en tot half vier hoorde ik niets. Ik werd wakker toen mevrouw met haar hoofd op mijn voet lag.
‘Geeft u me alstublieft wat om aan te doen!’ vroeg ik. Ik kreeg, maar vraag niet wat, een wollen broek over mijn pyama, een rode trui en een zwarte rok, witte onderkousen en kapotte kniekousen. Mevrouw nam vervolgens weer plaats op de stoel en mijnheer kwam op mijn voeten te liggen. Vanaf half vier ging ik denken, ik trilde nog steeds, zodat Van Daan niet slapen kon. Ik bereidde me er op voor, dat de politie terug zou komen, dan moeten we zeggen dat we onderduikers zijn; òf het zijn goede Nederlanders, dan zijn we gered, òf het zijn N.S.B.-ërs, dan moeten we ze omkopen!
‘Doe toch de radio weg’, zuchtte mevrouw. ‘Ja, in het fornuis’, antwoordde mijnheer, ‘als ze ons vinden, mogen ze ook de radio vinden!’
‘Dan vinden ze ook Anne’s dagboek’, voegde Vader er aan toe. ‘Verbrand dat dan’, opperde de bangste van ons allen.
Dit en toen de politie aan de kastdeur rammelde, waren mijn bangste ogenblikken. ‘Mijn dagboek niet, mijn dagboek alleen samen met mij!’ Maar vader antwoordde niet meer, gelukkig.
Het heeft geen doel al de gesprekken die ik me nog herinner aan te halen; er werd zoveel gepraat. Ik troostte mevrouw in haar angst. We hadden het over vluchten en uithoren door de Gestapo, over opbellen en moedig zijn.
‘Nu moeten we ons als soldaten gedragen, mevrouw, als we er aan gaan, nu goed, dan maar voor Koningin en Vaderland, voor vrijheid, waarheid en recht, zoals radio Oranje steeds zegt. Het enige, dat ontzettend erg is, is dat we ze allemaal meeslepen in het ongeluk’.
Mijnheer Van Daan ruilde na een uur weer met zijn vrouw, vader kwam bij mij. De heren rookten aan één stuk door, af en toe een diepe zucht, dan weer een plasje en dan begon alles opnieuw.
Vier uur, vijf uur, half zes. Nu ging ik bij Peter in de kamer aan het raam zitten luisteren, zo dicht bijeen, dat we de trillingen van elkanders lichaam voelden, we spraken zo nu en dan een woord en luisterden scherp. Naast ons in de kamer ontduisterden ze. Om zeven uur wilden ze Koophuis opbellen en iemand hier laten komen. Nu schreven ze op wat ze Koophuis aan de telefoon wilden vertellen. Het risico, dat de wacht voor de deur of in het magazijn dat opbellen hoorde, was groot, maar het gevaar, dat de politie weer terugkwam, nog groter.
De punten waren: Ingebroken: politie in huis geweest tot aan de draaideur, niet verder. Inbrekers blijkbaar gestoord, hebben magazijn geforceerd en zijn door de tuin ontvlucht.
Hoofdingang gegrendeld, Kraler moet door de tweede deur weggegaan zijn. De schrijfmachines en rekenmachine zijn veilig in de zwarte kist op privé-kantoor. Henk trachten te waarschuwen en sleutel bij Elli halen, dan naar kantoor gaan kijken, voorwendsel: poes voeden.
Alles verliep naar wens. Koophuis werd opgebeld, de schrijfmachines, die bij ons boven stonden, in de kist gestopt. Dan zaten we weer aan tafel en wachtten op Henk of de politie.
Peter was ingeslapen, Van Daan en ik lagen op de grond, toen we beneden harde stappen hoorden. Zachtjes stond ik op: ‘Dat is Henk’.
‘Neen, neen, dat is de politie’, hoorde ik van anderen.
Er werd aan onze deur geklopt, Miep floot. Mevrouw Van Daan werd het toen te machtig, lijkwit en slap hing ze in haar stoel en als de spanning nog één minuut aangehouden had, was ze flauw gevallen.
Toen Henk en Miep binnenkwamen, leverde onze kamer een heerlijk beeld op, alleen de tafel was al de moeite van een foto waard. Een Cinema & Theater, vol met jam en een middel tegen diarrhee, lag op een dansmeisjesbladzijde open, twee jampotten, een half en een kwart broodje, spiegel, kam, lucifers, as, sigaretten, tabak, asbak, boeken, een onderbroek, zaklantaarn, closetpapier, enz. enz. lagen in bonte mengeling dooreen.
Henk en Miep werden natuurlijk met gejuich en tranen begroet. Henk timmerde het gat met hout dicht en ging al gauw weer weg om de politie van de inbraak op de hoogte te stellen. Miep had onder de magazijndeur ook nog een briefje gevonden van den nachtwaker Slagter, die het gat open gevonden en de politie gewaarschuwd had, die zou hij ook even opzoeken.
Een half uurtje hadden we dus om ons op te knappen. Nog nooit heb ik in een half uur zoveel zien veranderen. Margot en ik legden beneden de bedden uit, gingen naar de W.C., poetsten onze tanden, wasten ons en maakten ons haar op. Daarna ruimde ik de kamer nog een beetje op en ging weer naar boven. De tafel was daar al afgeruimd, we tapten water, zetten koffie en thee, kookten melk en dekten voor het koffie-uurtje, vader en Peter leegden de po’s en maakten ze schoon met warm water en bleekpoeder.
Om elf uur zaten we met Henk, die terug was, rond de tafel en het werd langzamerhand weer gezellig. Henks verhaal was als volgt:
‘Bij Slagter vertelde de vrouw, want mijnheer sliep, dat haar man op zijn tocht rond de grachten het gat bij ons ontdekt had en met een er bij gehaalde agent het perceel doorgelopen was. Hij zou Dinsdag bij Kraler komen en dan verder vertellen. Op het politiebureau wisten ze nog niets van de inbraak af, maar noteerden het meteen om ook Dinsdag te komen kijken. Op de terugweg liep Henk toevallig even bij onze aardappelleverancier om de hoek aan en vertelde dat er ingebroken was. ‘Dat weet ik’, zei deze doodleuk, ‘ik kwam gisteravond met mijn vrouw langs uw perceel en zag een gat in de deur. Mijn vrouw wou al doorlopen, maar ik keek even met de lantaarn; toen liepen de dieven meteen weg. Voor alle zekerheid heb ik de politie maar niet opgebeld, daar ik dat bij u niet wou doen, ik weet wel niets, maar ik vermoed veel’.
Henk bedankte en ging heen. Die man vermoedt zeker dat we hier zitten, want hij brengt de aardappels altijd tussen de middaguren. Fijne kerel!
Nadat Henk vertrokken was en wij afgewassen hadden, was het één uur. Alle acht gingen we slapen. Om kwart voor drie werd ik wakker en zag, dat mijnheer Dussel al verdwenen was. Heel toevallig kwam ik met mijn slaperige gezicht Peter in de badkamer tegen, die net van boven kwam. We spraken beneden af.
Ik knapte me op en ging naar beneden. ‘Durf je nog naar de voorzolder te gaan?’ vroeg hij. Ik stemde toe, haalde mijn beddekussen en we gingen naar de voorzolder. Het weer was schitterend en al gauw loeiden dan ook de sirenes; we bleven waar we waren. Peter sloeg zijn arm om mijn schouder, ik sloeg mijn arm om zijn schouder en zo bleven we, de armen om elkaar heen, rustig afwachten tot Margot ons om vier uur voor de koffie kwam halen.
We aten ons brood op, dronken limonade en maakten grapjes, dat ging dus weer, verder liep alles gewoon. Ik bedankte Peter ‘s avonds, omdat hij de moedigste van allen was.
Geen van ons allen heeft ooit in zulk een gevaar verkeerd als wij die nacht. God heeft ons wel heel erg beschermd; denk eens aan, de politie aan onze schuilkast, het licht er vóór aan en wij blijven nog onopgemerkt.
Als de invasie met bommen komt, kan ieder voor zichzelf opkomen, maar hier was de angst ook voor onze onschuldige en goede beschermers. ‘Wij zijn gered, red ons verder!’ Dat is het enige, wat we kunnen zeggen.
Deze geschiedenis heeft heel wat veranderingen meegebracht. Mijnheer Dussel zit in het vervolg ‘s avonds niet meer beneden in Kralers kantoor, maar in de badkamer. Peter gaat om half negen en half tien het huis controleren, Peters raam mag ‘s nachts niet meer open. Er mag op de W.C. na half tien niet meer doorgetrokken worden. Vanavond komt er een timmerman om de magazijndeuren nog te versterken.
Debatten voor en na zijn er nu in het Achterhuis. Kraler heeft ons onze onvoorzichtigheid verweten. Ook Henk zei, dat we in zo’n geval nooit naar beneden mogen. Wij zijn er heel sterk aan herinnerd dat wij onderduikers zijn, dat wij geketende Joden zijn, geketend aan een plek, zonder rechten maar met duizend plichten. Wij Joden mogen ons gevoel niet laten gelden, moeten moedig zijn en sterk, moeten alle ongemakken op ons nemen en niet mopperen, moeten doen wat in onze macht ligt en op God vertrouwen. Eens zal deze verschrikkelijke oorlog toch wel aflopen, eens zullen we toch weer mensen en niet alleen Joden zijn.
Wie heeft ons dit opgelegd? Wie heeft ons Joden tot een uitzondering onder alle volkeren gemaakt? Wie heeft ons tot nu toe zo laten lijden? Het is God geweest die ons zo heeft gemaakt, maar het zal ook God zijn, die ons opheft. Als wij al dit leed dragen en er toch nog steeds Joden overblijven, dan zullen de Joden eenmaal van gedoemden tot voorbeelden worden. Wie weet mag het ons geloof nog eens zijn, dat de wereld en daarmee alle volkeren het goede leert en daarvoor, dáárvoor alleen moeten wij ook lijden. Wij kunnen nooit alleen Nederlanders, alleen Engelsen, of vertegenwoordigers van welk land ook worden, wij zullen daarnaast altijd Joden blijven, maar wij willen het ook blijven.
Wees moedig! Laten we ons van onze taak bewust blijven en niet mopperen, er zal een uitkomst komen, God heeft ons volk nooit in de steek gelaten. Door alle eeuwen heen zijn er Joden blijven leven, door alle eeuwen heen moesten Joden lijden, maar door alle eeuwen heen zijn ze ook sterk geworden; de zwakken vallen, maar de sterken zullen overblijven en nooit ondergaan!
In die nacht wist ik eigenlijk dat ik sterven moest, ik wachtte op de politie, ik was bereid, bereid zoals de soldaten op het slagveld. Ik wou me graag opofferen voor het vaderland, maar nu, nu ik weer gered ben, nu is mijn eerste wens na de oorlog, maak me Nederlander!
Ik houd van de Nederlanders, ik houd van ons land, ik houd van de taal, en wil hier werken. En al zou ik aan de Koningin zelf moeten schrijven, ik zal niet wijken vóór mijn doel bereikt is.
Steeds onafhankelijker word ik van mijn ouders, zo jong als ik ben heb ik meer levensmoed, meer juist en ongeschonden rechtsgevoel dan moeder. Ik weet wat ik wil, ik heb een doel, een mening, ik heb een geloof en een liefde. Laat me mezelf zijn, dan ben ik tevreden. Ik weet dat ik een vrouw ben, een vrouw met innerlijke sterkte en veel moed.
Als God me laat leven, zal ik meer bereiken dan moeder ooit deed, ik zal niet onbetekenend blijven, ik zal in de wereld en voor de mensen werken!
En nu weet ik dat moed en blijheid het eerst nodig zijn. Je Anne.
Vrijdag, 14 April 1944
Lieve Kitty,
De stemming is hier nog zeer gespannen. Pim staat op kookpunt, mevrouw ligt met verkoudheid in bed en toetert, mijnheer zonder saffiaantjes is bleek, Dussel, die veel van zijn gemak opofferde, heeft aanmerkingen enz. enz.
Trouwens, het is waar, we boffen op het ogenblik niet. De W.C. is lek en de kraan doorgedraaid, dank zij de vele relaties is het één zowel als het andere spoedig weer te herstellen.
Soms ben ik sentimenteel, dat weet ik wel, maar … er is hier soms ook plaats voor sentimentaliteit. Als Peter en ik ergens tussen veel rommel en stof op een harde houten kist zitten, de armen om elkaars schouder dicht naast elkaar, hij met een krul van mij in zijn hand, als buiten de vogels zo trillend fluiten, als je de bomen groen ziet worden, als de zon naar buiten lokt, als de lucht zo blauw is, o dan, dan wil ik zoveel!
Niets dan ontevreden en mopperende gezichten ziet men hier, niets dan zuchten en onderdrukt klagen, het lijkt wel of we het opeens verschrikkelijk slecht gekregen hebben. Heus, alles is net zo slecht als je het zelf maakt. Hier in het Achterhuis is er niemand die het goede voorbeeld geeft, hier moet ieder zien hoe hij zijn buien de baas wordt. ‘Was het maar afgelopen’, hoor je iedere dag.
Mijn werk, mijn hoop, mijn liefde, mijn moed, dat alles houdt me rechtop en maakt me goed.
Ik geloof beslist, Kit, dat ik vandaag een beetje getikt ben en ik weet toch niet waarom. Alles staat hier door elkaar, geen verband valt er te bespeuren en ik twijfel er soms ernstig aan, of later iemand mijn gedaas zal interesseren.
‘De ontboezemingen van een lelijk, jong eendje’, wordt dan de titel van al de onzin. Mijnheer Bolkestein of Gerbrandy zullen aan mijn dagboeken heus niet zoveel hebben.
Je Anne.
Zondagmorgen, iets voor 11 uur. 16 April 1944
Liefste Kitty,
Onthoud de dag van gisteren, want hij is heel belangrijk in mijn leven. Is het niet voor ieder meisje belangrijk als ze haar eerste zoen te pakken heeft? Welnu, voor mij is het net zo belangrijk. De zoen van Bram op mijn rechterwang telt niet mee en evenmin die van mr Walker op mijn rechter hand.
Hoe ik zo plotseling aan die zoen gekomen ben, wel, dat zal ik je vertellen.
Gisteravond om acht uur zat ik samen met Peter op zijn divan, al gauw sloeg hij een arm om mij heen. ‘Laten wij een beetje opschikken’, zei ik, ‘dan kan ik mijn hoofd niet aan het kastje stoten’. Hij schikte op, tot haast helemaal in het hoekje, ik legde mijn arm onder de zijne door op zijn rug en hij bedolf me zowat, doordat zijn arm om mijn schouder hing.
Nu hebben we wel meer zo gezeten, maar nooit zo dicht bij elkaar als gisteravond. Hij drukte me stijf tegen zich aan, mijn linkerborst lag op de zijne, mijn hart klopte al sneller, maar we waren nog niet klaar. Hij rustte niet, voordat mijn hoofd op zijn schouder lag en het zijne daar weer bovenop. Toen ik na ongeveer vijf minuten weer wat rechtop ging zitten, nam hij al gauw mijn hoofd in zijn handen en legde het weer tegen zich aan. O, het was zo heerlijk, ik kon niet veel spreken, het genot was te groot. Hij streelde een beetje onhandig mijn wang en arm, prutste aan mijn krullen en onze hoofden lagen de meeste tijd helemaal tegen elkaar aan. Het gevoel dat mij daarbij doorstroomde kan ik je niet vertellen, Kitty, ik was te gelukkig en hij ook, geloof ik.
Om half negen stonden we op, Peter deed zijn gymschoenen aan om zachter te lopen bij de ronde door het huis en ik stond er bij. Hoe het zo plotseling kwam, ik weet het niet, maar voordat wij naar beneden gingen, gaf hij mij een zoen, tussen mijn haar, half op mijn linkerwang, half op mijn oor. Ik rende naar beneden, zonder omkijken en ben erg verlangend naar vandaag.
Je Anne.
Maandag, 17 April 1944
Lieve Kitty,
Geloof jij, dat vader en moeder het zouden goedkeuren, dat ik op een divan een jongen zit te zoenen, een jongen van 171⁄2 en een meisje van haast 15? Ik geloof eigenlijk van niet, maar ik moet me in deze maar op mezelf verlaten. Het is zo rustig en veilig in zijn armen te liggen en te dromen, het is zo opwindend zijn wang tegen de mijne te voelen, het is zo heerlijk te weten, dat er iemand op me wacht. Maar, er is inderdaad een maar, want zal Peter het hierbij willen laten? Ik ben zijn belofte heus nog niet vergeten, maar … hij is een jongen!
Ik weet zelf wel, dat ik er erg vroeg bij ben; nog geen 15 en al zo zelfstandig, dat is voor andere mensen wel een beetje onbegrijpelijk. Ik weet haast zeker dat Margot nooit een jongen een kus zou geven, zonder dat er ook sprake is van verloven of trouwen, maar zulke plannen hebben Peter noch ik. Ook moeder heeft vóór vader zeker geen man aangeraakt. Wat zouden mijn vriendinnen er van zeggen, als ze wisten dat ik in Peters armen lag met mijn hart op zijn borst, met mijn hoofd op zijn schouder, met zijn hoofd tegen het mijne!
O Anne, wat schandelijk; maar heus, ik vind het niet schandelijk, wij zitten hier afgesloten, afgesloten van de wereld, in angst en zorg de laatste tijd in het bijzonder, waarom zouden wij, die van elkaar houden, dan los van elkander blijven? Waarom zouden wij wachten, totdat wij de gepaste leeftijd hebben? Waarom zouden wij veel vragen?
Ik heb op me genomen om op mezelf te passen, hij zou me nooit verdriet of pijn willen doen, waarom zou ik dan niet doen wat mijn hart me ingeeft en ons beiden gelukkig maken? Toch geloof ik wel, Kitty, dat je een beetje van mijn twijfel merkt, ik denk dat het mijn eerlijkheid is, die tegen stiekemheid in opstand komt. Vind jij, dat het mijn plicht is vader te vertellen wat ik doe? Vind jij, dat ons geheim een derde ter ore moet komen? Veel van het fijne zou er afgaan, maar zou mijn binnenste daardoor rustig worden? Ik zal er met ‘hem’ over spreken.
O ja, ik wil met hem nog over zoveel spreken, want alleen elkaar te liefkozen, daar zie ik geen nut in. Om onze gedachten aan elkaar te vertellen, daar hoort veel vertrouwen toe, we zullen beiden zeker sterker worden in het besef van dit vertrouwen!
Je Anne.
Dinsdag, 18 April 1944
Lieve Kitty,
Hier is alles goed. Vader zei net, dat hij stellig verwacht, dat er voor 20 Mei nog heel grootscheepse operaties plaats zullen vinden, zowel in Rusland en Italië alsook in het Westen; ik kan me een bevrijding uit onze toestand hoe langer hoe minder voorstellen.
Gisteren zijn Peter en ik dan eindelijk aan ons gesprek toegekomen, dat minstens al tien dagen uitgesteld was. Ik heb hem alles van de meisjes uitgelegd en niet geschroomd de meest intieme dingen te bespreken. De avond eindigde met een wederzijdse zoen, zo’n beetje naast mijn mond, het is werkelijk een fijn gevoel.
Misschien neem ik mijn mooie-zinnen-boek eens mee naar boven om eindelijk eens wat dieper op de dingen in te gaan. Ik vind er geen bevrediging in om dag aan dag in elkaars armen te liggen en zou me van hem zo graag hetzelfde voorstellen.
We hebben na ons kwakkel-wintertje weer een prachtig voorjaar; April is inderdaad schitterend, niet te warm en niet te koud met zo nu en dan een regenbuitje. Onze kastanje is al tamelijk groen en hier en daar zie je zelfs al kleine kaarsjes.
Elli heeft ons Zaterdag met vier bosjes bloemen verwend, drie bosjes narcissen en een bosje blauwedruifjes, het laatste was voor mij.
Ik moet Algebra doen, Kitty, tot ziens. Je Anne.
Woensdag, 19 April 1944
Lieve Schat,
Wat is er mooier in de wereld dan voor een open raam in de natuur te kijken, de vogeltjes te horen fluiten, de zon op je wangen te voelen en een lieven jongen in je armen te hebben? Het is zo rustig en veilig zijn arm om mij heen te voelen, om hem dichtbij te weten en toch te zwijgen; het kan niet slecht zijn, want deze rust is goed. O, om nooit meer gestoord te worden, zelfs niet door Mouschi.
Je Anne.
Donderdag, 27 April 1944
Lieve Kitty,
Vanochtend had mevrouw een slecht humeur; niets dan klagen! Eerst over de verkoudheid, dat zij geen dropjes krijgt, dat veel neussnuiten niet om uit te houden is. Dan, dat de zon niet schijnt, dat de invasie niet komt, dat we niet uit het raam kunnen kijken, enzovoort enzovoort. Wij moesten vreselijk om haar lachen en het was nog niet zo erg of ze lachte mee.
Op het ogenblik lees ik: Keizer Karel V, door een hoogleraar van de Universiteit te Göttingen geschreven; deze man heeft 40 jaar aan dit boek gewerkt. In vijf dagen las ik 50 bladzijden, meer is niet mogelijk. Het boek bevat 598 bladzijden, nu kun je uitrekenen hoe lang ik hierover zal doen en dan nog het tweede deel! Maar … zeer interessant!
Waar een schoolmeisje in één dag al niet van hoort, neem mij nu eens. Eerst vertaalde ik van het Hollands in het Engels een stuk van Nelsons laatste slag. Daarna nam ik het vervolg van de Noorse oorlog door (1700-1721), van Peter de Grote, Karel XII, Augustus de Sterke, Stanislaus Lescinsky, Mazeppa, van Görz, Brandenburg, Voor-Pommeren, Achter-Pommeren en Denemarken plus de gebruikelijke jaartallen.
Vervolgens belandde ik in Brazilië, las van de Bahia-tabak, de overvloedige koffie, de anderhalf millioen inwoners van Rio de Janeiro, van Pernambuco en Sao-Paulo, de Amazone-rivier niet te vergeten. Van negers, mulatten, mestiezen, blanken, meer dan 50% analphabeten en de malaria. Daar er nog wat tijd overschoot, nam ik nog gauw een stamboom door. Jan de Oude, Willem Lodewijk, Ernst Casimir I, Hendrik Casimir I tot de kleine Margriet Franciska toe (geboren 1943 in Ottawa).
Twaalf uur: Op zolder vervolgde ik mijn programma met kerkgeschiedenis … Pf! tot één uur.
Na twee uur zat het arme kind (hm, hm., alweer te werken, smal- en breedneusapen waren aan de beurt. Kitty, zeg gauw hoeveel tenen een nijlpaard heeft!!
Dan volgt de Bijbel, Ark van Noach, Sem, Cham en Japheth. Daarna Karel V. Bij Peter: ‘De kolonel’ in het Engels door Thackeray. Franse woordjes overhoren en dan de Missisippi met de Missouri vergelijken.
Ik ben nog steeds verkouden en heb zowel Margot als vader en moeder aangestoken. Als Peter het maar niet krijgt, hij moest een zoen hebben en noemde mij zijn ‘Eldorado’. Kan niet eens, gekke jongen! Maar lief is hij toch!
Genoeg voor vandaag, adieu! Je Anne.
Vrijdag, 28 April 1944
Lieve Kitty,
Mijn droom van Peter Wessel heb ik nooit vergeten (zie begin Januari). Ik voel als ik er aan denk, vandaag nog zijn wang tegen de mijne met dat heerlijke gevoel, dat alles goed maakt.
Met Peter hier had ik dat gevoel ook wel eens, maar nooit in zo sterke mate, totdat … we gisteravond samenzaten, als gewoonlijk op de divan, in elkanders armen. Toen gleed de gewone Anne opeens weg en kwam daarvoor de tweede Anne in de plaats, de tweede Anne, die niet overmoedig en grappig is, maar die alleen lief wil hebben en zacht wil zijn.
Ik zat tegen hem aangedrukt en voelde de ontroering in me stijgen, de tranen sprongen in mijn ogen, de linker viel op zijn overall, de rechter druppelde langs mijn neus door de lucht, ook op zijn overall. Zou hij het gemerkt hebben? Geen beweging verried het. Zou hij net zo voelen als ik? Hij sprak ook haast geen woord. Zou hij weten, dat hij twee Anne’s voor zich heeft? Het zijn alles onbeantwoorde vragen.
Om half negen stond ik op, liep naar het raam, daar nemen we altijd afscheid. Ik trilde nog, ik was nog Anne no twee, hij kwam naar me toe, ik sloeg mijn armen om zijn hals en drukte een zoen op zijn linkerwang, net wou ik naar de rechter, toen mijn mond de zijne ontmoette en we daar op drukten. Duizelend drukten we ons tegen elkaar aan, nog eens en nog eens, om nooit meer op te houden, o!
Peter heeft behoefte aan tederheid, hij heeft voor het eerst in zijn leven een meisje ontdekt, heeft voor het eerst gezien, dat de meest plagerige meisjes ook een innerlijk en een hart hebben en veranderen, zodra ze met je alleen zijn. Hij heeft voor het eerst in zijn leven zijn vriendschap en zichzelf gegeven, hij heeft nog nooit ende nimmer eerder een vriend of vriendin gehad. Nu hebben we elkaar gevonden: ik kende hem ook niet, had ook nooit een vertrouwde en op dit is het uitgelopen …
Weer die vraag die me niet loslaat: ‘Is het goed? Is het goed, dat ik zo gauw toegeef, dat ik zo heftig ben, net zo heftig en verlangend als Peter zelf? Mag ik, een meisje, me zo laten gaan?’ Er is maar één antwoord op: ‘Ik verlang zo … al zo lang, ik ben zo eenzaam en heb nu een troost gevonden!’
‘s Morgens zijn we gewoon, ‘s middags ook nog tamelijk, behalve een enkele keer, maar ‘s avonds komt het verlangen van de hele dag, het geluk en de zaligheid van al de vorige keren weer boven en denken we alleen aan elkaar. Iedere avond, na de laatste kus, zou ik wel weg willen rennen, hem niet meer in de ogen kijken, weg, weg, in het donker en alleen!
En wat krijg ik, als ik de 14 treden af ben gegaan? Het volle licht, vragen hier en lachen daar, ik moet handelen en mag niets laten merken. Mijn hart is nog te week om zo’n schok als gisteravond direct weg te duwen. De zachte Anne komt te weinig en laat zich daarom ook niet dadelijk weer de deur uitjagen. Peter heeft me geraakt, dieper dan ik ooit in mijn leven geraakt was, behalve in mijn droom! Peter heeft me aangepakt, mijn binnenste naar buiten gekeerd, is het dan niet voor ieder mens vanzelfsprekend, dat hij daarna rust moet hebben om zijn binnenste weer te herstellen?
O Peter, wat heb je met me gedaan? Wat wil je van me? Waar moet dit naar toe?
O, nu begrijp ik Elli, nu, nu ik dit meemaak, nu begrijp ik haar twijfel; als ik ouder was en hij zou met me willen trouwen, wat zou ik dan antwoorden? Anne, wees eerlijk! Je zou niet met hem kunnen trouwen, maar loslaten is ook zo moeilijk. Peter heeft nog te weinig karakter, te weinig wilskracht, te weinig moed en sterkte. Hij is nog een kind, niet ouder dan ik in zijn binnenste; hij wil alleen rust en geluk vinden.
Ben ik werkelijk pas 14? Ben ik werkelijk nog een dom schoolmeisje? Ben ik werkelijk nog zo onervaren in alles? Ik heb meer ervaring dan de anderen, ik heb iets meegemaakt, dat haast niemand op mijn leeftijd kent. Ik ben bang voor mezelf, ik ben bang, dat ik in mijn verlangen me te gauw weggeef, hoe kan dat later met andere jongens dan goed gaan? O, het is zo moeilijk, altijd is er weer het hart en het verstand, alles moet op zijn tijd spreken, maar weet ik wel zeker, dat ik de tijd goed gekozen heb?
Je Anne.
Dinsdag, 2 Mei 1944
Lieve Kitty,
Zaterdagavond heb ik Peter gevraagd of hij vindt, dat ik vader iets van ons moet vertellen, hij vond na een beetje heen en weer van wel. Ik was blij, het getuigt van zuiver voelen bij hem. Dadelijk toen ik beneden kwam, ging ik met vader mee water halen, op de trap zei ik al: ‘Vader, je begrijpt zeker wel, dat als Peter en ik samen zijn, we geen meter van elkaar afzitten, vind je dat erg?’ Vader antwoordde niet dadelijk, dan zei hij: ‘Neen, erg vind ik het niet, maar Anne, hier in die beperkte ruimte moet je voorzichtig zijn’. Hij zei nog iets in die geest, toen gingen we naar boven. Zondagochtend riep hij me bij zich en zei: ‘Anne, ik heb er nog eens over nagedacht’ – ik werd al bang -. Het is hier in het Achterhuis eigenlijk niet zo goed, ik dacht, dat jullie kameraden waren. Is Peter verliefd?’
‘Geen kwestie van’, antwoordde ik.
‘Ja, je weet dat ik jullie best begrijp, maar je moet terughoudend zijn, ga niet meer zo vaak naar boven, wakker hem niet meer aan dan nodig is. De man is in zulke dingen altijd de actieve, de vrouw kan tegenhouden. Het is buiten als je vrij bent heel iets anders, je ziet andere jongens en meisjes, je kan eens weggaan, sport doen en van alles, maar hier, als je hier te veel samen zit en je wilt weg, kun je niet, je ziet elkaar elk uur, altijd eigenlijk. Wees voorzichtig, Anne, en vat het niet te ernstig op!’
‘Dat doe ik niet, vader, maar Peter is fatsoenlijk, hij is een lieve jongen!’
‘Ja, maar hij heeft geen sterk karakter, hij is licht naar de goede, maar ook licht naar de slechte kant te beïnvloeden, ik hoop voor hem dat hij goed blijft, want in zijn aard is hij goed!’
We praatten nog wat door en spraken af, dat vader ook met hem zou praten.
Zondagmiddag op de voorzolder vroeg hij: ‘En heb je met je vader gesproken, Anne?’
‘Ja’, antwoordde ik, ‘ik zal het je wel vertellen. Vader vindt het niet erg, maar hij zegt dat er hier, waar we zo dicht op elkaar zitten, licht botsingen kunnen komen’.
‘We hebben toch afgesproken, dat we geen ruzie zouden maken; ik ben van plan me daaraan te houden!’
‘Ik ook, Peter, maar vader dacht het niet van ons, hij dacht dat we kameraden waren, vind jij dat dat nu niet kan?’
‘Ik wel en jij?’
‘Ik ook. Ik heb ook tegen vader gezegd, dat ik je vertrouw. Ik vertrouw op je, Peter, net zo volkomen als ik het op vader doe en ik geloof, dat je dat waard bent, is het niet?’
‘Ik hoop het’. (Hij was erg verlegen en roodachtig.) ‘Ik geloof in je, Peter’, vervolgde ik, ‘ik geloof, dat je een goed karakter hebt en dat je vooruit zult komen in de wereld’.
We spraken daarna over andere dingen, later zei ik nog: ‘Als we hieruit komen, weet ik wel, dat je je om mij niet meer zult bekommeren!’
Hij raakte in vuur: ‘Dat is niet waar, Anne, o neen, dat mag je niet van me denken!’ Toen werd ik geroepen.
Vader sprak met hem, hij vertelde het mij vandaag. ‘Je vader dacht, dat die kameraadschap wel eens op verliefdheid kon uitlopen’, zei hij. Maar ik antwoordde, dat we elkaar wel in bedwang zullen houden.
Vader wil nu, dat ik ‘s avonds minder naar boven ga, maar dat wil ik niet. Niet alleen dat ik graag bij Peter ben, ik heb gezegd, dat ik op hem vertrouw. Ik vertrouw ook op hem en ik wil hem dat vertrouwen ook bewijzen en dat kan ik nooit doen, als ik uit wantrouwen beneden blijf.
Neen, ik ga!
Woensdag, 3 Mei 1944
Lieve Kitty,
Eerst even de nieuwtjes van de week. De politiek heeft vacantie; er is niets, maar dan ook niets mee te delen. Zo langzamerhand ben ik ook gaan geloven dat de invasie komt, ze kunnen de Russen toch niet alles alleen laten opknappen; trouwens die doen ook niets op het ogenblik.
Heb ik je verteld dat onze Moffi weg is? Sinds verleden week Donderdag spoorloos verdwenen. Ze zal zeker al lang in de kattenhemel zijn, terwijl de een of andere dierenvriend van haar een lekker boutje maakt. Misschien krijgt een meisje een muts van haar vel. Peter is over dit feit erg bedroefd.
Sinds Zaterdag lunchen we om half 12 ‘s middags, ‘s ochtends moeten wij het dus met een kopje pap volhouden; dit dient om een maaltijd te sparen. Groente is nog steeds zeer moeilijk te krijgen: rotte stoofsla hadden we vanmiddag. Gewone sla, spinazie en stoofsla, anders is er niet. Daarbij nog rotte aardappels, dus een heerlijke combinatie!
Zoals je je zeker wel kunt indenken wordt hier vaak in vertwijfeling gezegd: ‘Waarvoor, o waarvoor dient nu de oorlog? Waarom kunnen de mensen niet vreedzaam met elkaar leven? Waarom moet alles verwoest worden?’
Deze vraag is begrijpelijk, maar een afdoend antwoord heeft tot nu toe nog niemand gevonden. Ja, waarom bouwen ze in Engeland steeds grotere vliegtuigen, construeren ze steeds zwaardere bommen en daarnaast eenheidshuizen voor de wederopbouw? Waarom worden er elke dag millioenen voor de oorlog besteed en is er geen cent voor de geneeskunde, voor de kunstenaars, voor de arme mensen beschikbaar?
Waarom moeten de mensen hongerlijden, als in andere delen van de wereld het overvloedige voedsel wegrot? O, waarom zijn de mensen zo gek?
Ik geloof nooit dat de oorlog de schuld is alleen van de grote mannen, van de regeerders en kapitalisten. O neen, de kleine man doet het net zo goed graag, anders zouden de volkeren er toch al lang tegen in opstand zijn gekomen! Er is nu eenmaal in de mensen een drang tot vernieling, een drang tot doodslaan, tot vermoorden en razen en zolang de gehele mensheid, zonder uitzondering, geen grote metamorphose heeft ondergaan, zal de oorlog woeden, zal alles wat opgebouwd, aangekweekt en gegroeid is, weer geschonden en vernietigd worden, waarna de mensheid opnieuw moet beginnen.
Ik ben vaak neerslachtig geweest, maar nooit wanhopig, ik beschouw dit onderduiken als een gevaarlijk avontuur, dat romantisch en interessant is. Ik beschouw elke ontbering als een amusement in mijn dagboek. Ik heb me nu eenmaal voorgenomen, dat ik een ander leven zal leiden dan andere meisjes en later een ander leven dan gewone huisvrouwen. Dit is het goede begin van het interessante en daarom, daarom alleen moet ik in de meest gevaarlijke ogenblikken lachen om het humoristische van de situatie.
Ik ben jong en bezit nog veel opgesloten eigenschappen, ik ben jong en sterk en beleef dit grote avontuur, ik zit er nog midden in en kan niet de hele dag klagen. Ik heb veel meegekregen, een gelukkige natuur, veel vrolijkheid en sterkte. Elke dag voel ik hoe mijn innerlijk groeit, hoe de bevrijding nadert, hoe mooi de natuur is, hoe goed de mensen in mijn omgeving zijn, hoe interessant dit avontuur is! Waarom zou ik dan wanhopig zijn?
Je Anne.
Vrijdag, 5 Mei 1944
Lieve Kitty,
Vader is ontevreden over mij; hij dacht, dat ik na ons gesprek van Zondag vanzelf niet meer elke avond naar boven zou gaan. Hij wil die ‘Knutscherei’ niet hebben. Dat woord kon ik niet horen, het was al naar genoeg om er over te spreken, waarom moet hij mij nu ook nog zo naar maken? Ik zal vandaag met hem spreken. Margot heeft me goede raad gegeven, zie hier wat ik zo ongeveer wil zeggen:
‘Ik geloof, vader, dat je een verklaring van mij verwacht, ik zal je die geven. Je bent teleurgesteld in mij, je had meer terughouding van mij verwacht, je wilt zeker, dat ik net zo ben als een 14-jarige behoort te zijn. Daar vergis je je in!
Sinds we hier zijn, vanaf Juli 1942 tot een paar weken geleden had ik het heus niet makkelijk. Als je eens wist, wat ik ‘s avonds al niet afgehuild heb, hoe ongelukkig ik was, hoe eenzaam ik me voelde, dan zou je wel kunnen begrijpen, dat ik naar boven wil!
Ik heb het niet van de ene op de andere dag klaar gespeeld, dat ik zóver gekomen ben, dat ik helemaal zonder moeder en zonder steun van wie dan ook kan leven; het heeft me veel, veel strijd en tranen gekost om zo zelfstandig te worden, als ik nu ben. Je kunt lachen en me niet geloven, het kan me niets schelen, ik weet, dat ik een mens alleen ben en ik voel me niet voor een cent verantwoordelijk tegenover jullie. Ik heb je dit alleen verteld, omdat ik dacht, dat je me anders te stiekem vond, maar voor mijn daden heb ik alleen verantwoording tegenover mezelf af te leggen.
Toen ik moeilijkheden had, hebben jullie en ook jij je ogen dicht gedaan en je oren dicht gestopt, je hebt me niet geholpen, integendeel, niets dan waarschuwingen heb ik gekregen, dat ik niet zo luidruchtig moest zijn. Ik was luidruchtig, alleen om niet aldoor verdrietig te zijn, ik was overmoedig om niet steeds die stem van binnen te horen. Ik heb komedie gespeeld anderhalf jaar lang, dag in dag uit, ik heb niet geklaagd, ben niet uit mijn rol gevallen, niets van dat alles, en nu, nu ben ik uitgestreden. Ik heb overwonnen! Ik ben zelfstandig naar lichaam en geest, ik heb geen moeder meer nodig, ik ben door al die strijd sterk geworden.
En nu, nu ik er bovenop ben, nu ik weet, dat ik uitgevochten heb, nu wil ik ook zelf mijn weg verder gaan, de weg die ik goed vind. Je kunt en mag me niet als 14 beschouwen, ik ben door alle narigheid ouder geworden; ik zal geen spijt van mijn daden hebben, ik zal handelen zo als ik denk dat ik dat kan doen.
Je kunt me niet zachtzinnig van boven weghouden, óf je verbiedt me alles, óf je vertrouwt me door dik en dun, laat me dan ook met rust!’
Je Anne.
Zaterdag, 6 Mei 1944.
Lieve Kitty,
Gisteren vóór het eten heb ik een brief in vaders zak gestopt, waarin ik dat schreef, wat ik je gisteren uitgelegd heb. Na het lezen was hij, volgens Margot, de hele avond van streek. (Ik was boven aan de afwas.) Arme Pim, ik kon wel weten welke uitslag dit epistel zou opleveren. Hij is zo gevoelig! Dadelijk heb ik tegen Peter gezegd, dat hij niets meer vragen of zeggen moest. Pim heeft tegen mij niets meer over het geval gezegd, zou het nog komen?
Hier gaat alles weer zo’n beetje. Wat ze ons van de prijzen en mensen buiten vertellen is haast niet te geloven; een half pond thee kost ƒ 350, een pond koffie ƒ 80. -, boter ƒ 35. – per pond, een ei ƒ 1.45; voor Bulgaarse tabak wordt ƒ 14. – per ons betaald! Iedereen handelt zwart, elke loopjongen biedt wat aan. Onze bakkers jongen heeft stopzijde bezorgd, ƒ 0.90 een dun strengetje, de melkboer komt aan clandestiene levensmiddelenkaarten, een begrafenisonderneming bezorgt kaas. Ingebroken, vermoord en gestolen wordt er elke dag, politieagenten en nachtwakers doen net zo hard mee als beroepsdieven, ied reen wil wat in zijn maag hebben en daar salarisverhoging verboden is, moeten de mensen wel zwendelen. De kinderpolitie blijft aan de gang met opsporingswerk, meisjes van 15, 16, 17 en ouder worden elke dag vermist.
Je Anne.
Zondagmorgen, 7 Mei 1944
Lieve Kitty,
Vader en ik hebben gistermiddag een lang gesprek gehad; ik moest vreselijk huilen en hij deed mee. Weet je wat hij tegen me zei, Kitty?
‘Ik heb al veel brieven in mijn leven gekregen, maar dit is wel de lelijkste! Jij,
Anne, die zoveel liefde van je ouders ondervonden hebt, die ouders hebt, die altijd voor je klaar staan, die je altijd verdedigd hebben wat er ook was, jij spreekt van geen verantwoording voelen? Jij voelt je verongelijkt en alleen gelaten, neen Anne, dat was een groot onrecht wat je ons hebt aangedaan!
Misschien heb je het niet zo bedoeld, maar het was zo neergeschreven, neen Anne, zo’n verwijt hebben wij niet verdiend!’
O, ik heb vreselijk gefaald, dit is wel de ergste daad die ik in mijn leven gedaan heb. Ik wou niets dan opscheppen met mijn huilen en mijn tranen, niets dan me groot voordoen om hem respect voor me te laten hebben. Zeker, ik heb veel verdriet gehad, maar om dien goeden Pim zo te beschuldigen, hij die alles voor me gedaan heeft en nog alles voor me doet, neen, dat was meer dan gemeen.
Het is heel goed, dat ik eens uit mijn onbereikbare hoogte neergehaald ben, dat mijn trots eens een beetje geknakt is, want ik was weer veel te ingenomen met mezelf. Wat mejuffrouw Anne doet is nog lang niet altijd goed! Iemand die een ander, waarvan hij zegt te houden, zo’n verdriet aandoet en dat nog wel opzettelijk, is laag, heel laag!
En het meest schaam ik me nog over de manier, waarop vader me vergeven heeft; hij zal de brief in de kachel gooien en is nu zo lief tegen me alsof hij iets misdaan heeft. Neen Anne, je moet toch nog ontzettend veel leren, begin daar maar eerst weer eens mee, in plaats van zo op anderen neer te kijken en anderen te beschuldigen!
Ik heb veel verdriet gehad, maar heeft niet iedereen op mijn leeftijd dat? Ik heb veel komedie gespeeld, maar ik was het mij nog niet eens bewust, ik voelde me eenzaam, maar was haast nooit wanhopig! Ik moet me diep schamen en ik schaam me diep.
Gedane zaken nemen geen keer, maar wel kan men verder voorkomen. Ik wil weer van voren af aan beginnen en het kan niet moeilijk zijn, daar ik Peter nu heb. Met hem als steun kan ik het!
Ik ben niet meer alleen, hij houdt van me, ik houd van hem, ik heb mijn boeken, mijn schrijfboek en mijn dagboek, ik ben niet zo erg lelijk, niet zo heel erg dom, heb een vrolijke natuur en wil een goed karakter krijgen!
Ja Anne, je hebt heel goed gevoeld dat je brief te hard en onwaar was, maar je was er nog trots op! Laat ik vader als voorbeeld weer opnemen, en ik zal me beteren.
Je Anne.
Maandag, 8 Mei 1944
Lieve Kitty,
Heb ik je eigenlijk al wel eens wat van onze familie verteld?
Ik geloof van niet en daarom zal ik er maar dadelijk mee beginnen. Mijn vader had zeer rijke ouders. Zijn vader had zich helemaal opgewerkt en zijn moeder was van voorname en rijke familie. Zo had vader in zijn jeugd een echt rijke-zoontjesleven, elke week partijtjes, bals, feesten, mooie meisjes, diners, vele kamers enz. enz.
Al dat geld ging na opa’s dood door de wereldoorlog en inflatie verloren. Vader is dus prima opgevoed en moest gisteren verschrikkelijk lachen, omdat het de eerste keer in zijn 55 jarig leven was, dat hij aan tafel de koekepan uitkrabde.
Ook moeder is van rijke ouders en vaak luisteren wij met open mond naar verhalen van verlovingen met 250 mensen, particuliere bals en diners. Nu kan men ons in geen geval meer rijk noemen, maar al mijn hoop is op na de oorlog gevestigd.
Ik verzeker je, dat ik helemaal niet op zo’n bekrompen leventje gesteld ben als moeder en Margot. Ik zou graag een jaar naar Parijs en een jaar naar Londen gaan om de taal te leren en kunstgeschiedenis te studeren. Vergelijk dat maar met Margot, die kraamverzorgster in Palestina wil worden! Ik stel me nog altijd veel van mooie jurken en interessante mensen voor. Ik wil wat zien en beleven in de wereld, dat heb ik je al meer verteld. En een beetje geld kan daarbij geen kwaad.
Miep vertelde vanmorgen van een verloving waar ze naar toe was. Zowel de bruid als de bruidegom zijn van rijke ouders en het was dus ook bijzonder fijn. Miep maakte ons even lekker met het eten, dat ze kregen: groentesoep met balletjes gehakt, kaas, broodjes, hors d’oeuvre met eieren en roastbeef, moscovisch gebak, wijn en sigaretten, van alles zoveel als je maar wilt (clandestien).
Miep heeft 10 borrels gedronken, is dat de anti-alcoholische vrouw? Als Miep al zoveel op had, hoeveel zou haar ega er dan wel naar binnen geslagen hebben? Ze waren op dat feest natuurlijk allemaal wat aangeschoten. Er waren twee agenten van de knokploeg van de politie, die foto’s van het paar genomen hebben. Het blijkt, dat Miep haar onderduikers geen minuut uit haar gedachten kan zetten, want ze heeft direct naam en adres van deze mannen genoteerd, voor het geval dat er eens iets mocht gebeuren en men goede Nederlanders nodig heeft.
Ze heeft ons zo lekker gemaakt, wij die voor ons ontbijt niets anders kregen dan twee lepels pap en die rammelden van de honger, wij die dag in dag uit niets anders dan half rauwe spinazie (voor de vitaminen) en rotte aardappels krijgen, wij die in onze holle maag niets dan sla, stoofsla, spinazie en nog eens spinazie slaan. Misschien worden we nog eens zo sterk als Popeye, hoewel ik er nog niet veel van zie!
Als Miep ons naar de verloving had meegenomen, dan was er van de broodjes niets meer voor de andere gasten overgebleven. Ik kan je zeggen, dat we de woorden uit Mieps mond trokken, dat we om haar heen stonden, alsof we nog nooit in ons leven van lekker eten of sjieke mensen hadden gehoord!
En dat zijn nu de kleindochters van een millionnair. Het loopt toch wel gek in de wereld!
Je Anne.
Dinsdag, 9 Mei 1944
Lieve Kitty,
Het verhaaltje van Ellen de fee is af. Ik heb het overgeschreven op mooi postpapier, met rode inkt versierd en in elkaar genaaid. Het geheel ziet er wel leuk uit, maar is het niet wat weinig voor vaders verjaardag? Ik weet het niet. Margot en moeder hebben elk een verjaardagsgedicht gemaakt.
Mijnheer Kraler kwam vanmiddag met het bericht boven, dat mevrouw B., die vroeger als demonstratrice in de zaak werkte, volgende week elke middag om twee uur hier op kantoor wil koffiedrinken. Stel je voor! Niemand kan dan meer naar boven komen, de aardappels kunnen niet gebracht worden, Elli krijgt geen eten, we kunnen niet naar de W.C., we mogen ons niet verroeren, en zo voort en zo voort.
We kwamen met de meest uiteenlopende voorstellen voor de dag om haar af te wimpelen. Van Daan vond, dat een goed laxeermiddel in haar koffie misschien afdoende zou zijn. ‘Neen’, antwoordde mijnheer Koophuis, ‘alsjeblieft niet, dan komt ze helemaal niet meer van de doos!’ Daverend gelach. ‘Van de doos?’ vroeg mevrouw, ‘Wat betekent dat?’ Een uitleg volgde. ‘Kan ik dat altijd gebruiken?’ vroeg ze daarna heel onnozel. ‘Stel je voor’, gichelde Elli, ‘dat je in de Bijenkorf naar de doos vroeg, ze zouden je niet eens begrijpen!’
O Kit, het is zulk fijn weer, kon ik maar naar buiten! Je Anne.
Woensdag, 10 Mei 1944
Lieve Kitty,
We zaten gistermiddag op zolder Frans te leren, toen ik opeens achter me gekletter van water hoorde. Ik vroeg Peter wat dat te betekenen had, maar deze antwoordde niet eens, rende naar de vliering waar de bron van het onheil was en duwde Mouschi, die wegens een te natte kattebak er naast had plaatsgenomen met een hardhandig gebaar op de juiste plek. Een luid spektakel volgde en de inmiddels uitgeplaste Mouschi rende naar beneden.
Mouschi was om nog een beetje kattebakachtig gemak te ondervinden op een beetje zaagsel gaan zitten. De plas liep dadelijk van de vliering door het plafond naar de zolder en ongelukkigerwijs precies in en naast de aardappelton.
Het plafond droop en daar de zoldergrond op zijn beurt ook niet vrij van gaatjes is, vielen er verscheidene gele druppels door het plafond van de kamer, tussen een stapel kousen en een paar boeken, die op tafel lagen. Ik lag dubbel van het lachen, het was ook een te gek gezicht, de ineengedoken Mouschi onder een stoel, Peter met water, bleekpoeder en dweil en Van Daan aan het sussen. Het onheil was al gauw hersteld, maar het is een bekend feit, dat katteplasjes verschrikkelijk stinken. Dat bewezen de aardappels gisteren maar al te duidelijk en bovendien ook het houtafval, dat vader in een emmer naar beneden haalde om te verbranden. Arme Mouschi! Kan jij weten, dat er geen turfmolm te krijgen is?
Je Anne.
P.S. Gisteren en vanavond sprak onze geliefde Koningin, ze neemt vacantie om gesterkt naar Nederland terug te kunnen keren. Ze sprak van ‘straks als ik terug ben, spoedige bevrijding, heldenmoed en zware lasten’.
Een speech van minister Gerbrandy volgde. Een dominee besloot de avond met een bede tot God om voor de Joden, de mensen in concentratiekampen, in gevangenissen en in Duitsland te zorgen.
Je Anne.
Donderdag, 11 Mei 1944
Lieve Kitty,
Ik heb het vreselijk druk op het ogenblik en hoe gek het ook klinkt, ik heb te weinig tijd om door mijn berg werk heen te komen. Zal ik je eens in het kort vertellen, wat ik alzo moet doen? Nu dan, tot morgen moet ik het eerste deel van de levensgeschiedenis van Galileo Galilei uitlezen, daar het naar de bibliotheek terug moet. Gisteren ben ik er mee begonnen, maar ik krijg het wel uit.
Volgende week moet ik Palestina op de tweesprong en het tweede deel van Galilei lezen. Verder heb ik gisteren het eerste deel van de biographie van Keizer Karel V uitgelezen en moet hoog nodig de vele aantekeningen en stambomen, die ik daaruit gehaald heb, uitwerken. Vervolgens heb ik drie bladzijden vreemde woorden, die allen opgezegd, opgeschreven en geleerd moeten worden, uit de verschillende boeken gehaald. No vier is, dat al mijn filmsterren in vreselijke wanorde door elkaar liggen en naar een opruiming snakken; daar echter zo’n opruiming verscheidene dagen in beslag zou nemen en professor Anne op het ogenblik, zoals gezegd, in het werk stikt, wordt de chaos toch nog maar chaos gelaten.
Dan wachten Theseus, Oedipus, Peleus, Orpheus, Jason en Hercules op een ordeningsbeurt, daar verschillende van hun daden als bonte draden in een jurk in mijn hoofd dooreenliggen, ook Myron en Phidias moeten hoognodig een behandeling ondergaan, willen ze niet helemaal uit hun samenhang raken. Evenzo gaat het bijvoorbeeld met de zeven- en negenjarige oorlog; ik haal op die manier alles door elkaar. Ja, wat moet je ook met zo’n geheugen beginnen! Stel je eens voor hoe vergeetachtig ik zal zijn als ik tachtig ben!
O nog wat, de Bijbel, hoe lang zal het nog duren of ik ontmoet het verhaal van de badende Suzanna? En wat bedoelen ze met de schuld van Sodom en Gomorrha? O er is nog zo ontzettend veel te vragen en te leren. En Liselotte von der Pfalz, die heb ik intussen helemaal in de steek gelaten.
Kitty, zie je wel, dat ik overloop?
Nu over iets anders: Je weet al lang dat mijn liefste wens is eenmaal journaliste en later een beroemd schrijfster te worden. Of ik deze grootheidsneigingen (of – waanzin?) ooit tot uitvoering zal kunnen brengen, zal nog moeten blijken, maar onderwerpen heb ik tot nu toe nog wel. Na de oorlog wil ik in ieder geval een boek getiteld ‘Het Achterhuis’ uitgeven. Of dat lukt blijft ook nog de vraag, maar mijn dagboek zal daarvoor kunnen dienen.
Behalve ‘Het Achterhuis’ heb ik nog meer onderwerpen op stapel staan. Daarover schrijf ik je nog wel eens uitvoerig, als ze vaste vorm hebben aangenomen.
Je Anne.
Zaterdag, 13 Mei 1944
Liefste Kitty,
Gisteren was vader jarig; vader en moeder waren 19 jaar getrouwd, het was geen werksterdag en de zon scheen, zoals ze in 1944 nog nooit geschenen had. Onze kastanjeboom staat van onder tot boven in volle bloei, hij is zwaar beladen met bladeren en veel mooier dan verleden jaar.
Vader heeft van Koophuis een biographie over het leven van Linnaeus gekregen, van Kraler een boek over de natuur, van Dussel Amsterdam te water, van Van Daan een reuze doos opgemaakt als door de beste decorateur met drie eieren, een fles bier, een fles yoghurt en een groene das er in. Onze pot stroop stak wel wat af. Mijn rozen geuren heerlijk in tegenstelling tot Miep en Elli’s anjers, die geurloos maar ook heel mooi zijn. Hij is wel verwend. Er zijn 50 taartjes gekomen, heerlijk! Vader tracteerde zelf op kruidkoek, voor de heren bier en voor de dames yoghurt. Alles viel in de smaak.
Je Anne.
Dinsdag, 16 Mei 1944
Liefste Kitty,
Ter afwisseling, omdat we het er zo lang niet meer over gehad hebben, wil ik je een kleine discussie oververtellen, die mijnheer en mevrouw gisteravond hadden. Mevrouw: ‘De Duitsers zullen de Atlantik-Wall wel erg sterk gemaakt hebben, ze zullen zeker alles doen wat in hun macht ligt om de Engelsen tegen te houden.
Het is toch enorm hoeveel kracht de Duitsers hebben!’ Mijnheer: ‘O ja, ontzettend’.
Mevrouw: ‘Ja-ah’.
Mijnheer: ‘Zeker zullen de Duitsers op het eind de oorlog nog winnen, zo sterk zijn ze!’
Mevrouw: ‘Dat kan best, ik ben van het tegendeel nog niet overtuigd’.
Mijnheer: ‘Ik zal maar geen antwoord meer geven’.
Mevrouw: ‘Je antwoordt mij toch altijd weer, je laat je toch telkens weer meeslepen’.
Mijnheer: ‘Welneen, mijn antwoorden zijn heel miniem’.
Mevrouw: ‘Maar je antwoordt toch en je moet ook altijd gelijk hebben! Je voorspellingen komen lang niet altijd uit!’
Mijnheer: ‘Tot nu toe zijn mijn voorspellingen uitgekomen’.
Mevrouw: ‘Dat is niet waar. De invasie was er vorig jaar al, de Finnen hadden al vrede, Italië was in de winter afgelopen, de Russen hadden Lemberg al, o neen, om jouw voorspellingen geef ik niet veel’.
Mijnheer (opstaand): ‘En hou je nu eindelijk je grote bek, ik zal je nog eens bewijzen, dat ik gelijk heb, één keer zul je er toch genoeg van krijgen, ik kan dat gekanker niet meer horen, met je neus zal ik je in al je plagerijen duwen!’
Einde eerste bedrijf.
Ik moest eigenlijk ontzettend lachen, moeder ook en Peter zat zich eveneens te verbijten. O die domme volwassenen, laat ze zelf liever beginnen te leren, vóór ze zoveel op de kinderen hebben aan te merken!
Je Anne.
Vrijdag, 19 Mei 1944
Lieve Kitty,
Gisteren was ik al heel ellendig, overgegeven (en dat Anne!), buikpijn, alle narigheid die je je maar kunt indenken. Vandaag gaat het weer veel beter, ik heb erge honger, maar van die bruine bonen die we vandaag krijgen, zal ik liever afblijven.
Met Peter en mij gaat het best, de arme jongen heeft nog meer behoefte aan wat tederheid dan ik. Hij bloost nog elke avond bij zijn nachtkus en bedelt gewoon om nog een. Zou ik de betere vervanging van Moffi zijn? Ik vind het niet erg, hij is al zo gelukkig, nu hij weet dat er iemand van hem houdt.
Ik sta na mijn moeizame verovering een beetje boven de situatie, maar je mag niet denken, dat mijn liefde verflauwd is. Hij is een schat, maar mijn innerlijk heb ik gauw weer dichtgesloten; als hij nu nog eens het slot wil verbreken moet het breekijzer wel harder zijn!
Je Anne.
Zaterdag, 20 Mei 1944
Lieve Kitty,
Gisteravond kwam ik van de zolder naar beneden, en zag dadelijk, toen ik de kamer binnenging, dat de mooie vaas met anjers op de grond lag, moeder op haar knieën aan het dweilen was, terwijl Margot mijn papieren van de grond viste.
‘Wat is hier gebeurd?’ vroeg ik met angstige voorgevoelens, en hun antwoord niet eens afwachtend bekeek ik van een afstand de schade. Mijn hele stambomen-map, schriften, boeken, alles dreef. Ik huilde haast en was zo opgewonden, dat ik me van mijn woorden niets meer herinneren kan, maar Margot zei, dat ik iets uitkraamde van ‘unübersehbare Schaden, verschrikkelijk, ontzettend, nooit meer goed te maken’ en nog meer. Vader schaterde, moeder en Margot vielen in, maar ik kon wel huilen om al dat verloren werk en de goed uitgewerkte aantekeningen.
Bij nader bekijken viel de ‘unübersehbare Schaden’ gelukkig mee, zorgvuldig zocht ik op de zolder de samengeplakte papiertjes bij elkaar en maakte ze los. Daarna hing ik ze naast elkaar aan de waslijnen te drogen. Het was een grappig gezicht en ik moest toen toch weer lachen: Maria de Medici naast Karel de V, Willem van Oranje en Marie Antoinette; dat is ‘Rassenschande’, grapte mijnheer Van Daan. Na Peter de verzorging van mijn papiertjes te hebben toevertrouwd, ging ik weer naar beneden.
‘Welke boeken zijn bedorven?’ vroeg ik aan Margot, die mijn boekenschat aan het controleren was. ‘Algebra’, zei Margot. Ik kwam gauw naderbij, maar jammer genoeg was ook het algebraboek nog niet bedorven. Ik wou dat dat in de vaas was gevallen: ik heb nog nooit aan één boek zo’n hekel gehad als aan dat algebraboek. Voorin staan minstens 20 namen van meisjes, die het al vóór mij in hun bezit hadden, het is oud, geel, volgekrabbeld en verbeterd. Als ik nog eens heel erg baldadig ben, scheur ik dat rotding aan stukken!
Je Anne.
Maandag, 22 Mei 1944
Lieve Kitty,
Vader heeft op 20 Mei vijf esjes yoghurt aan mevrouw Van Daan verloren met wedden. De invasie is werkelijk nog niet gekomen; ik mag gerust zeggen dat heel Amsterdam, heel Nederland, ja heel de Westkust van Europa tot Spanje toe, dag en nacht over de invasie spreekt en debatteert, er op wedt en … hoopt.
De spanning stijgt ten top. Lang niet alle mensen die wij tot de ‘goede’ Nederlanders rekenen hebben hun vertrouwen in de Engelsen behouden, lang niet allen vinden de Engelse bluf een meesterlijk staaltje, o neen, de mensen willen nu eindelijk eens daden zien, grote en heldhaftige daden. Niemand denkt verder dan zijn neus lang is, niemand denkt er aan, dat de Engelsen voor zichzelf en hun land strijden, iedereen denkt dat ze verplicht zijn zo gauw en zo goed mogelijk Holland te redden.
Welke verplichtingen hebben de Engelsen dan aan ons? Waaraan hebben de Hollanders de edelmoedige hulp verdiend, die zij zo stellig verwachten? O neen, de Nederlanders zullen zich nog erg vergissen, de Engelsen hebben zich ondanks al hun bluf toch zeker niet meer geblameerd dan alle andere landen en landjes, die nu bezet zijn. De Engelsen zullen ons heus geen verontschuldigingen aanbieden, want, al zouden wij hun verwijten, dat zij hebben geslapen gedurende de jaren dat Duitsland zich bewapende, wij kunnen niet ontkennen, dat al de andere landen, vooral de landen die aan Duitsland grenzen, ook geslapen hebben. Met struisvogelpolitiek komen wij er niet, dat heeft Engeland en dat heeft de hele wereld ingezien en daarvoor moeten alle geallieerden nu stuk voor stuk en Engeland niet het minst zware offers brengen.
Geen land zal voor niets zijn mannen opofferen en vooral niet voor de belangen van een ander, ook Engeland zal dat niet doen. De invasie, de bevrijding en de Vrijheid zullen eenmaal komen, doch Engeland en Amerika zullen het tijdstip vaststellen en niet al de bezette gebieden samen.
Tot ons grote leedwezen en onze grote ontzetting hebben wij gehoord, dat de stemming tegenover ons Joden bij vele mensen omgeslagen is. We hebben gehoord, dat er anti-semitisme is gekomen in kringen, die daaraan vroeger niet dachten. Ons achten allemaal heeft dit feit diep, heel diep geraakt. De oorzaak van deze Jodenhaat is begrijpelijk, soms zelfs menselijk, maar niet goed. De Christenen verwijten de Joden, dat ze bij de Duitsers hun mond voorbij praten, dat ze hun helpers verraden, dat vele Christenen door toedoen van de Joden het vreselijke lot en de vreselijke straf van zovelen ondergaan.
Dit is alles waar, maar wij moeten als bij alle dingen ook de keerzijde van de medaille bekijken. Zouden de Christenen in onze plaats anders handelen? Kan een mens, onverschillig Jood of Christen, voor Duitse middelen blijven zwijgen? Iedereen weet, dat dit haast onmogelijk is, waarom eist men dan het onmogelijke van de Joden?
Er wordt in ondergrondse kringen over gemompeld, dat Duitse Joden, die naar Nederland geëmigreerd zijn en nu in Polen zitten, niet meer naar Nederland terug zullen mogen komen; ze hadden in Nederland asylrecht, maar zullen, als Hitler weg is, weer naar Duitsland terug moeten.
Als men dat hoort, vraagt men zich dan niet vanzelfsprekend af, waarom deze lange en moeilijke oorlog gevoerd wordt? Wij horen toch altijd, dat wij allen samen vechten voor vrijheid, waarheid en recht! En begint er nog tijdens dat gevecht al tweedracht te komen, is toch de Jood weer minder dan de ander? O het is treurig, heel erg treurig, dat weer voor de zoveelste maal de oude wijsheid bevestigd is: ‘Wat één Christen doet, moet hijzelf verantwoorden, wat één Jood doet, valt op alle Joden terug’.
Eerlijk gezegd kan ik niet begrijpen, dat Nederlanders, mensen van dit goede, eerlijke en rechtschapen volk zó oordelen over ons, zó oordelen over het meest verdrukte, het ongelukkigste en het meest meelijwekkende van alle volkeren van heel de wereld misschien.
Ik hoop maar één ding, namelijk dat deze Jodenhaat van voorbijgaande aard zal zijn, dat de Nederlanders toch zullen laten zien wie zij zijn, dat zij nu niet en nooit zullen wankelen in hun rechtsgevoel. Want anti-semitisme is onrechtvaardig!
En als dit vreselijke inderdaad waarheid zou worden, dan zal het armzalige restje Joden uit Nederland weggaan. Wij ook, wij zullen weer verder trekken met ons bundeltje, uit dit mooie land dat ons zo hartelijk onderdak heeft aangeboden en ons nu de rug toekeert.
Ik houd van Nederland, ik heb eenmaal gehoopt dat het mij, vaderlandsloze, als vaderland zal mogen dienen, ik hoop het nog!
Je Anne.
Donderdag, 25 Mei 1944
Lieve Kitty,
Iedere dag wat anders, vanochtend is onze groenteman gepakt, hij had twee Joden in huis. Het is een zware slag voor ons, niet alleen dat die arme Joden weer aan de rand van de afgrond staan, maar voor dien man is het vreselijk.
De wereld staat hier op zijn kop, de fatsoenlijke mensen worden weggestuurd naar concentratiekampen, gevangenissen en eenzame cellen en het uitschot regeert over jong en oud, rijk en arm. De één vliegt er in door de zwarte handel, de tweede door het helpen van Joden of andere onderduikers, niemand die niet bij de N.S.B. is, weet wat er morgen gebeurt.
Ook voor ons is deze man een zeer zwaar gemis. De meisjes kunnen en mogen die porties aardappelen niet aanslepen, het enige wat er op zit is minder te eten. Hoe we het zullen doen zal ik je nog wel meedelen, prettiger wordt het zeker niet. Moeder zegt, dat we ‘s ochtends helemaal geen ontbijt, ‘s middags pap en brood, ‘s avonds gebakken aardappels en eventueel één of twee keer per week groente of sla krijgen, meer niet. Dat zal hongeren worden, maar alle ontberingen zijn niet zo erg als ontdekt worden.
Je Anne.
Vrijdag, 26 Mei 1944
Lieve Kitty,
Eindelijk, eindelijk ben ik dan zover, dat ik rustig aan mijn tafeltje voor de spleet van het raam kan zitten en je alles, alles kan schrijven.
Ik voel me zo ellendig als in maanden niet het geval is geweest, zelfs niet na de inbraak was ik zo van binnen en buiten kapot. Aan de ene kant de groenteman, de Jodenkwestie, die in het hele huis uitvoerig besproken wordt, de uitblijvende invasie, het slechte eten, de spanning, de miserabele stemming, de teleurstelling om Peter en aan de andere kant, Elli’s verloving, Pinksterreceptie, bloemen, Kralers verjaardag, taarten en verhalen van cabarets, films en concerten. Dat verschil, dat grote verschil, dat is er altijd, de ene dag lachen we om het humoristische van onze onderduik-situatie, maar de andere dag en nog veel meer dagen zijn we bang en staan angst, spanning en wanhoop op ons gezicht te lezen.
Miep en Kraler ondervinden het meest de last van ons achten, Miep in haar werk, Kraler, die de kolossale verantwoording soms te machtig wordt en die bijna niet meer spreken kan van ingehouden zenuwen en opwinding. Koophuis en Elli zorgen ook goed voor ons, zeer goed zelfs, maar eenmaal is voor hen ook het Achterhuis vergeten, al is het dan maar voor een paar uurtjes, een dag, twee dagen misschien. Ze hebben hun eigen zorgen, Koophuis voor zijn gezondheid, Elli om haar verloving die er niet erg rooskleurig uitziet en naast die zorgen hebben ze ook hun uitstapjes, hun visites, hun hele leven van gewone mensen. Voor hen wijkt de spanning soms, al is het maar voor een korte tijd, voor ons wijkt ze nooit. Twee jaar lang duurt het nu al en hoe lang nog zullen wij aan deze haast ondraaglijke, steeds groeiende druk weerstand moeten blijven bieden?
De riolering is verstopt, er mag geen water aflopen of alleen druppelsgewijs, we mogen niet naar de W.C. of moeten een borstel meenemen, het vuile water bewaren we in een grote Keulse pot. Voor vandaag kunnen we ons he
